Radioactieve ‘speld in een hooiberg’ in Australië is terecht

Met een winkelwagentje vol huishoudelijke artikelen komen Ron en Betty Frey uit een filiaal van de warenhuisketen Canadian Tire in Medicine Hat, een stadje in de Canadese provincie Alberta. Hoe denkt het oudere echtpaar, geboren en getogen in deze regio van uitgestrekte vlaktes, over het streven om de westelijke provincie los te maken uit Canada?

„Ik ben er klaar voor”, zegt Betty zonder aarzeling, terwijl ze de boodschappen in een zwarte pick-up truck laadt. „We krijgen niets van Ottawa”, vervolgt ze, doelend op de Canadese hoofdstad, zo’n drieduizend kilometer naar het oosten. „De Liberalen zijn veel te lang aan de macht, ze zijn communisten, bedriegers. Wij zijn Albertanen van geboorte, ik zou veel liever zien dat we onafhankelijk zijn.”

Frey verwoordt een veelgehoord sentiment in Alberta, een olierijke provincie met 5 miljoen inwoners aan de oostkant van de Rocky Mountains. Kiezers in dit deel van het land, soms het ‘Texas van Canada’ genoemd om zijn lucratieve oliesector en conservatieve prairiecultuur met rodeo’s en cowboyhoeden, vinden dat ze worden verwaarloosd door de federale regering. Jarenlange frustratie daarover voedt een ontluikende afscheidingsbeweging, die aanstuurt op een referendum over onafhankelijkheid.

„Ik twijfel er niet aan dat uiterlijk in 2026 een referendum over afscheiding wordt gehouden in Alberta”, zegt Duane Bratt, politicoloog aan Mount Royal University in Calgary. De kans dat Albertanen zullen stemmen om Canada te verlaten, wordt klein geacht: steun voor onafhankelijkheid varieert in peilingen van zo’n 18 tot 35 procent. „Maar als 30 à 35 procent zegt dat ze niet meer in Canada willen blijven, is dat een politiek probleem”, zegt Bratt. „Het debat leidt tot veel verdeeldheid in de provincie en in het hele land.”

Conservatief bolwerk

Frustratie in Alberta vormt dan ook een politieke uitdaging voor premier Mark Carney. Zijn verkiezingszege, eind april, dreef onvrede onder conservatieve Albertanen naar een nieuw hoogtepunt. De regerende Liberalen kregen daarmee een vierde opeenvolgende mandaat. De partij regeert sinds 2015, eerst onder Carney’s voorganger, Justin Trudeau, die gold als een boegbeeld van woke links. Veel kiezers in Alberta, een conservatief bolwerk, zagen Trudeau als vijand van hun provincie.

Lees ook

Lees ook: Kalme, technocratische Carney moet Canada door zijn existentiële crisis loodsen

Vooral zijn klimaatbeleid werd er beschouwd als een rem op de welvaart. De provincie bevat de Canadese teerzanden, een van de grootste olievoorraden op aarde. Dankzij oliewinning was Alberta, de vierde provincie van Canada met ongeveer 11,5 procent van de landelijke bevolking, in 2023 goed voor zo’n 15,5 procent van het nationale inkomen. Exploitatie van de teerzanden is echter vervuilend: Alberta is verantwoordelijk voor 38 procent van de Canadese uitstoot van broeikasgassen.

Trudeau nam maatregelen om Canada in staat te stellen de doelen van het klimaatakkoord van Parijs te halen, waaronder een koolstofprijs voor consumenten, een voorgesteld uitstootplafond voor de olie- en gassector en een plicht om per 2035 alleen nog elektrische voertuigen op de markt te brengen. In de praktijk is de eerste maatregel wegens impopulariteit geschrapt door Carney en staan de andere twee op losse schroeven. Bovendien nam de productie van olie uit de teerzanden onder Trudeau fors toe.

Kortste eind

Maar er is een diepgewortelde overtuiging in Alberta dat de Liberalen de provincie actief tegenwerken – een denkbeeld dat Danielle Smith, de premier van Alberta, uitdraagt. „De wereld kijkt naar ons alsof we gek zijn geworden”, zei Smith, de meest Trump-gezinde provinciepremier in Canada, onlangs. „We beschikken over de meest overvloedige en toegankelijke grondstoffen van welk land dan ook, en toch houden we die in de grond, terwijl dictaturen ons voorbijstreven.”

We zijn het zat om behandeld te worden als een gekoloniseerd volk

Dat sentiment sluit aan op een historisch gevoel dat Alberta aan het kortste eind trekt in het federale bestel van Canada. Bij herdistributie van federale belastingopbrengsten zijn inwoners van Alberta al decennialang nettobetalers, de provincie draagt meer geld af dan ze ontvangt. In combinatie met het feit dat ze relatief ondervertegenwoordigd zijn in de nationale regering, die doorgaans wordt bepaald door de grotere provincies Ontario en Quebec, heerst in Alberta een gevoel dat de regio te weinig te zeggen heeft.

„We zijn het zat om behandeld te worden als een gekoloniseerd volk, waarbij al onze rijkdom de provincie verlaat en naar oostelijk Canada vertrekt”, zegt Jeffrey Rath, jurist van het Alberta Prosperity Project (APP), een groep die zich inzet voor onafhankelijkheid van de provincie. „Wij zien Canada als een existentiële bedreiging voor Alberta.”

Handtekeningen

Daags na de zege van Carney ging Smith in het offensief. Ze kondigde een wetsvoorstel aan om het aantal handtekeningen dat nodig is voor een burgerinitiatief voor een volksraadpleging drastisch te verlagen, van 600.000 tot ongeveer 177.000. Dat was een gebaar richting het APP. De organisatie zamelt contactgegevens in van inwoners die het streven naar onafhankelijkheid steunen, zodat handtekeningen snel kunnen worden verzameld. Begin deze maand diende de groep een aanvraag in voor een petitie.

„We hebben meer dan 250.000 namen”, zegt Rath tijdens een informatie-avond in Redcliff, een buurgemeente van Medicine Hat. Ruim driehonderd mensen zijn afgekomen op de bijeenkomst, in de ‘German Canadian Harmony Club’, een zaaltje met wapens van Duitse deelstaten aan de wand. Een spandoek is opgehangen met de tekst ‘Alberta Sovereignty NOW’. „Ik ben de regering spuugzat”, zegt Cam Bunting, een jonge inwoner. „Niets zal ooit veranderen als we de eerste stap niet zetten.”

Rath, met cowboyhoed op, zet uiteen hoe een onafhankelijk Alberta eruit zal zien. Hij voorspelt begrotingsoverschotten van tientallen miljarden dollars, omdat inwoners van Alberta niet meer hoeven te betalen aan de federale schatkist. „Alberta kan een belastingvrij gebied worden, vergelijkbaar met Dubai of Monaco, met het hoogste nationale inkomen per hoofd van de bevolking ter wereld. Wie zou daar niet willen wonen?”

De meeste aanwezigen zijn al overtuigd; een enkeling weet het nog niet. „Ik ben voor- en nadelen nog aan het afwegen”, zegt Rick Dykstra, een 67-jarige man in een T-shirt van Harley Davidson en met familiewortels in Friesland. „Meer van ons geld hier houden” spreekt hem aan. „Maar er zijn nog zoveel zaken die besproken moeten worden, zoals politie, gezondheidszorg, financiën. Volgens mij zal het een moeilijkere opgave zijn dan ze denken.”

Regels voor afscheiding

Afscheiding van Canada is eerder geprobeerd: separatisten in de overwegend Franstalige provincie Quebec hielden tweemaal een referendum over onafhankelijkheid, in 1980 en 1995. De laatste keer verloren ze nipt en viel Canada bijna uiteen. Naar aanleiding daarvan stapte de regering van premier Jean Chrétien naar het Hooggerechtshof, om duidelijkheid te scheppen over de voorwaarden waaronder een provincie de Canadese federatie kan verlaten.

Je moet jezelf kunnen definiëren als een natie, ik ben niet overtuigd dat olie en gas daarvoor kwalificeren

Die regels werden vastgelegd in de zogenoemde Clarity Act: als een „duidelijke meerderheid” zich bij een referendum over een „duidelijke vraag” uitspreekt voor afscheiding, heeft de rest van het land de plicht om te onderhandelen. Daarbij wachten lastige kwesties: welke munt gaat een onafhankelijk Alberta gebruiken? Hoe wordt de staatsschuld verdeeld? Om nog te zwijgen over de positie van inheemse bevolkingsgroepen – die hebben historische verdragen die ouder zijn dan de provincie en zijn fel tegen afscheiding.

De leider van het separatistische Bloc Québécois in het Lagerhuis, Yves-François Blanchet, toonde zich in mei sceptisch over de vooruitzichten voor Alberta. „Het eerste is dat je jezelf moet kunnen definiëren als een natie”, betoogde hij. De Québécois worden als zodanig erkend. „Daarvoor is een eigen cultuur nodig. Ik ben niet overtuigd dat olie en gas zich daarvoor kwalificeren.”

Rath stelt dat Albertanen wel een eigen cultuur hebben. „We zijn erg ijverig. We willen hard werken en voor onze families zorgen. We zijn fel onafhankelijk. We willen de overheid uit ons leven, terwijl iedereen in oostelijk Canada ’s ochtends wakker wordt en zegt: ‘wat kan de overheid doen om mijn leven te verbeteren?’”

Politicoloog Bratt is sceptisch over die interpretatie. „Dit heeft niets te maken met taal of geschiedenis of tradities, zoals in Quebec”, zegt hij over de onafhankelijkheidsbeweging. „Dit draait alleen om geld. Het heeft te maken met de rijkdom van Alberta en de overtuiging dat het nog rijker zou zijn als er geen federale bemoeienis was. Het is eerder zoals de Lega Nord in Italië, die geloofde dat ze de rest van Italië subsidieerde.”

Pijpleiding kan rancune temperen

Carney hoopt animo voor afscheiding te kunnen wegnemen. Hij heeft zijn afkomst mee: hij groeide op in Edmonton, de hoofdstad van Alberta – al vertegenwoordigt hij een kiesdistrict in Ottawa en beschouwen separatisten de oud-centralebankier als een ‘globalist’. Rath schiet in de lach bij de vraag of hij denkt dat Carney relaties tussen Alberta en de federale regering kan verbeteren. „Carney is opnieuw een liegende liberaal, hij is slechter dan Trudeau.”

Politicoloog Bratt dicht Carney wel kansen toe. Bijvoorbeeld als de premier erin slaagt een nationale consensus te vormen voor de aanleg van een nieuwe pijpleiding voor teerzandolie. Een klacht in het door land ingesloten Alberta is dat andere Canadese provincies nauwelijks open staan voor pijpleidingen door hun grondgebied om die olie naar de kusten te vervoeren voor export. De meeste olie vloeit daarom met korting via de bestaande Keystone-pijpleiding naar de Verenigde Staten, waar raffinaderijen in het Midwesten en aan de Golfkust zijn ingesteld op de zware ruwe olie.

Door de handelsoorlog die Trump heeft ontketend, heerst in Canada echter een nieuw besef dat het land zijn economische afhankelijkheid van de VS moet terugdringen. Carney wil met ambitieuze nationale projecten Canada’s zelfvoorziening versterken en een „energie-supermacht” van het land maken. Een pijpleiding van west naar oost staat, ondanks klimaatbezwaren, voor velen bovenaan de verlanglijst – en zou rancune in Alberta kunnen temperen.

51ste staat

Een referendum in Alberta zal ook in de VS worden gevolgd. Grote vraag daarbij is of Trump zich met de kwestie gaat bemoeien. In de afgelopen maanden tartte hij het buurland door te zeggen dat het een ‘51ste staat’ zou moeten worden, tot ergernis van veel Canadezen. Mengt de president zich straks in het debat door Alberta die status in het vooruitzicht te stellen?

Voor conservatieve Albertanen zou dat de onderlinge verdeeldheid kunnen opvoeren. Sommigen van hen willen onafhankelijkheid, anderen voelen voor aansluiting bij de VS, een derde groep wil bij Canada blijven. Provinciepremier Smith staat voor de opgave die facties bijeen te houden. Zelf zegt ze niet voor afscheiding te zijn. „Persoonlijk heb ik nog steeds hoop dat er een weg voorwaarts is naar een sterk en soeverein Alberta binnen een verenigd Canada.”

Waarnemers menen dat Smith de onafhankelijkheidsbeweging vooral gebruikt als drukmiddel tegenover Ottawa. Dat is spelen met vuur, menen sommigen: bij het Brexit-referendum in het Verenigd Koninkrijk in 2016 bleek hoe een volksraadpleging anders kan uitpakken dan voorzien.

Progressieve Albertanen zijn ondertussen eensgezind over de kwestie: zij zijn tegen afscheiding. Ze zien het debat met lede ogen aan, blijkt op het parkeerterrein in Medicine Hat. „Ik denk niet dat dat gaat gebeuren”, zegt Kendra, een jonge vrouw die in de publieke sector werkt. Ze wil niet met haar achternaam in NRC. „Niemand in mijn persoonlijke omgeving heeft daar belangstelling voor. En als het wel zou gebeuren, zouden mijn man en ik uit Alberta vertrekken.”

Gary McFarland, een man met een pet en een baard, reageert feller. „Nee”, roept hij uit. „Het slaat nergens op, het is alleen maar kostbaar. Ik hoop dat de separatisten opzouten.”

Delen

Mail de redactie

Toen de Chinese keizer Qianlong in 1792 een brief kreeg van de Britse koning George III die meer handel wilde drijven, schreef hij terug dat China daar geen behoefte aan had omdat het hemelse rijk „alle dingen al in overvloed had”. China zag niet dat de mondiale machtsverhoudingen in zijn nadeel waren verschoven omdat het Westen enorme technologische vooruitgang had geboekt. De westerse imperialisten namen geen genoegen met ‘nee’ en een eeuw vol handelsconflicten en oorlogen bracht het keizerrijk uiteindelijk ten val.

Daaraan moet historicus Frans-Paul van der Putten, oprichter van adviesburo ChinaGeopolitics en verbonden aan verschillende onderzoeksinstellingen, denken als het gaat over de Europese kijk op China. Donderdag vindt een EU-China-top plaats. „Ik denk dat we maar heel beperkt hebben gezien wat er op Europa afkwam. Europa kijkt nu naar China zoals China in de negentiende eeuw naar de Europeanen keek. Opeens stonden die op de stoep en wilden van alles. China zag wel dat er iets veranderde, maar zei lange tijd: nou jongens, wij gaan niet van koers veranderen. Die anderen moeten zich maar aanpassen aan ons.”

Ondanks Europese pogingen in de afgelopen jaren om minder afhankelijk te worden van China blijft Europa China onderschatten, waarschuwt hij tijdens een interview. Onder EU-Commissievoorzitter Ursula Von der Leyen werd competitie met „systeemrivaal” China een prioriteit, maar een doordachte strategie over de omgang met de nieuwe grootmacht ontbreekt. „Wat willen wij van China? Wat kan China ons brengen dat wij echt nodig hebben?” En minstens zo belangrijk in de diplomatie: „Hebben wij de macht om China die dingen ook te laten doen?”

In de aanloop naar de top werden de verwachtingen steeds lager

De EU, zegt Van der Putten, stelt eisen aan China die het niet kan afdwingen omdat het daartoe simpelweg de macht niet heeft. Denk aan kritiek op mensenrechten of aan de veroordeling van de Chinese steun aan Rusland in de oorlog tegen Oekraïne.

De China-EU top deze donderdag laat zien hoe moeizaam de relatie tussen beide partijen op dit moment is. In de aanloop naar de top, die in Beijing plaatsvindt, werden de verwachtingen steeds lager. Europa annuleerde een voorbereidende economische dialoog wegens gebrek aan voortgang, op Chinees verzoek werd de top vervolgens ingekort tot één dag. Een uitje naar een Volkswagen-fabriek in de provincie Anhui, waar Von der Leyens vader ooit een partnerovereenkomst sloot tussen de Chinese provincie en de Duitse deelstaat Nedersaksen, werd geschrapt.

Lees ook

‘Dit is het moment voor Europa om eisen aan China te stellen’

Uitgerekend in het jaar dat de EU en China 50 jaar diplomatieke betrekkingen onderhouden, dreigt de top uit te monden in een fikse dip. Onenigheid over de oorlog in Oekraïne en economische kwesties overschaduwen de verjaardag. Vorige week nog leverde Von der Leyen in een speech felle kritiek op China’s „de facto instandhouding” van Ruslands oorlogseconomie, die ze een „beslissende factor” voor de China-EU relatie noemde. Alleen op het gebied van handel, waar beide partijen kampen met de grillige importheffingen van de Amerikaanse president Trump, lijkt een kleine toenadering mogelijk.

Een moeilijke liefde

Lange tijd heerste over de relatie tussen China en de Europese Unie een jubelstemming. Na het einde van de Koude Oorlog en het begin van China’s economische hervormingen groeide een sterke economische band. In de vroege jaren 2000, toen China toetrad tot de Wereldhandelsorganisatie en de EU even later uitbreidde met landen uit Midden-Europa, bereikte het optimisme over China en Europa als partners in een multipolaire wereld een hoogtepunt. De Amerikaanse sinoloog David Shambaugh was in 2004 enthousiast over de geboorte van een geopolitieke as: „De relatie China-Europa zal zich gestaag blijven ontwikkelen”, schreef hij in het tijdschrift Current History. „Op den duur zal er een nieuwe as ontstaan die zal bijdragen aan de stabiliteit in een onrustige wereld.”

Professor Cui Hongjian, Europa-expert aan de Beijing Foreign Studies University, herinnert zich deze periode goed: „Sommige mensen noemen het de ‘honeymoon’ van de China-Europa relatie. We waren nieuwsgierig naar elkaar en vulden elkaar goed aan. Europa had kapitaal en technologie, China een grote markt en arbeidskrachten. En het was een fase van de globalisering waarin geopolitiek wat minder op de voorgrond stond.”

Over wat er daarna gebeurde, zijn de EU en China het niet eens. Vanuit China gezien, legt Cui uit, veranderde het beeld van Europa van een welvarend en stabiel experiment in multilateralisme in een continent in crisis. Dat begon rond de financiële crisis, waar China minder gevolgen van ondervond dan de VS en Europa. „Sinds 2009 lijkt Europa vast te zitten in een cyclus van crises. Eerst had je de schuldencrisis, toen de [Russische annexatie van de] Krim, toen de asielcrisis, Brexit, de pandemie, Oekraïne. Al die interne problemen, die de Europese welvaart bedreigen, lijken ertoe geleid te hebben dat de EU op zoek is gegaan naar externe factoren om de schuld te kunnen geven. Dus zegt ze dat China oneerlijke handel drijft, terwijl de realiteit is dat beide kanten economisch competitiever zijn geworden.”

Aan Europese kant groeiden in dezelfde periode de zorgen over China’s autoritaire binnenlandse politiek. Xi Jinping opende de weg naar een oneindige ambtstermijn en in het Westen werd de kritiek op de discriminatie van Oeigoeren steeds luider – de Tweede Kamer sprak zelfs over genocide. Europa kreeg ook meer oog voor de spanningen tussen China en Taiwan, het onafhankelijke eiland dat Beijing als onvervreemdbaar deel van China ziet.

Daarnaast namen de zorgen over Chinese economische invloed in Europa rap toe. Sinds 2010 steeg het aantal Chinese investeringen in Europa snel. Die waren in eerste instantie welkom omdat ze het herstel na de financiële crisis bespoedigden. Maar toen in 2016 de Duitse robotfabrikant KUKA werd overgenomen door het Chinese Midea sloeg Duitsland alarm over het verlies van technologische autonomie in Europa en de groeiende concurrentiekracht van China.

De Amerikaanse handelsoorlog, gestart door Trump in 2018 tijdens zijn eerste presidentstermijn, zorgde ervoor dat China hoog op de agenda kwam – ook in Brussel. De VS zetten Europa onder druk om samen een front te vormen tegen China, bijvoorbeeld door het gebruik van technologie van Huawei aan banden te leggen uit vrees voor spionage..

Van der Putten: „In die jaren vond een kentering plaats in het Europese beeld van China. China werd belangrijker, en China werd steeds meer gezien als gevaarlijk, als een dreiging.”

Europa slaat een andere toon aan

Europa ontwikkelde in rap tempo protectionistische instrumenten: van nieuw antisubsidiebeleid tot een Europees toetsingskader voor Chinese investeringen. Een investeringsakkoord dat Europese bedrijven meer toegang tot China zou geven, liep in mei 2021 vast in het Europees Parlement.

Na de Russische inval van Oekraïne, waarbij China officieel neutraal is maar tegelijk een voor Rusland onmisbare politieke en economische partner blijft, verslechterden de betrekkingen verder.

Van der Putten: „We zijn zelf erg veranderd. Van openheid als leidend principe is nu ‘de-risking’ of economische veiligheid leidend.” China was een belangrijke drijfveer voor die ontwikkeling, maar inmiddels is er een bredere hang naar een zelfstandiger Europa die ook van belang is voor de relaties met Rusland en de Verenigde Staten.

De harde Europese retoriek richting China werkt niet in Europa’s voordeel, denkt Van der Putten. „Daarmee zet Europa zichzelf vast. Wij eisen van China dat het zich aansluit bij ons Rusland-beleid. Dat gaat China niet doen en wij hebben ook niet de macht om China dat te laten doen. Maar we kunnen ook moeilijk afstand nemen van dat standpunt, want dat is voortdurend hardop gezegd.”

De Europese steun voor Oekraïne leidt tot aanvaringen met China omdat sinds kort Chinese bedrijven met EU-sancties worden bestraft voor hun rol in de Russsische oorlogseconomie.

Door politieke onenigheid en economische fricties wordt de ruimte om samen te werken op punten waar ze dat beide willen, zoals klimaat, een stuk kleiner. In de aanloop naar de top vloog een zware delegatie van de Commissie naar China in de hoop op samenwerking bij de voorbereiding van de VN-klimaatconferentie in november dit jaar. Dat overleg verloopt moeizaam.

Economisch lijkt Europa de deur te willen openhouden. Nadat Trump recent dreigde met 30 procent importheffingen voor producten uit de EU, zei commissaris Maros Sefcovic (Handel) dat de EU zich meer moet concentreren op de „andere 87 procent” van de Europese export. Sefcovic zei zich te willen richten op handelsakkoorden met andere landen, waaronder China.

China, op haar beurt, zegt graag te willen praten met Europa, maar lijkt niet bereid om grote concessies te doen. Cui: „We kunnen het hebben over een herdistributie van belangen. Bijvoorbeeld als het gaat om elektrische auto’s. Maar nu economische kwesties in termen van veiligheid en geopolitiek worden geframed, wordt het moeilijker voor beide kanten om ze klein te houden.”

De invloed van de VS en Rusland

Ook als het China en Europa donderdag lukt tot een constructief gesprek te komen, blijft de vraag wat dat oplevert. Sinds het begin van Trumps nieuwe termijn lijken de acties van de Verenigde Staten voor beide partijen belangrijker voor hun buitenlands beleid dan de onderlinge verhouding.

Lees ook

Xi bezit de belangrijkste troefkaart in handelsoorlog, niet Trump

China besloot het drukmiddel van exportrestricties op moeilijk te ontginnen metalen, ontwikkeld als onderdeel van de handelsoorlog met de VS, ook richting Europa in te zetten. Waarop Von der Leyen, die eerder di jaar de deur had opengezet voor „meer samenwerking”, weer een hardere toon aansloeg.

Cui: „Beide kanten zijn niet elkaars topprioriteit. Ze proberen tijdens hun gesprekken eigenlijk signalen naar Washington te sturen. De relatie tussen China en Europa is fragieler geworden, nu ze onder zoveel druk van andere machten staat.”

Er zijn drie landen waar we als Europese Unie echt voorzichtig mee moeten omgaan: Amerika, Rusland en China

Ook Van der Putten ziet dat zowel Amerika als Rusland grote invloed hebben op de relatie tussen Europa en China. De invloed van China op Rusland wordt in Europa vaak overschat, denkt hij. „Rusland is op een aantal belangrijke gebieden inderdaad afhankelijk van China, maar er is geen sprake van dat Rusland zich door Beijing zou laten sturen.”

In de nieuwe wereld van ‘big power politics’ ziet de EU er, vanuit China gezien, zwak uit. „Europa stond bekend om zijn soft power”, aldus Cui. „Kan het die transitie naar harde macht maken?”

Van der Putten: „Nu is het moment om te erkennen dat Europa geopolitiek in een extreem ongunstige situatie zit. Er zijn drie landen waar we als Europese Unie echt voorzichtig mee moeten omgaan, omdat ze heel invloedrijk zijn. Dat zijn Amerika, China, Rusland. Niet afhankelijk raken van die landen is volgens mij leidend.”

Delen

Mail de redactie