Kunst over ‘aarde’: beter in tekst dan in beeld

Posted on July 18, 2024 by admin

Een groepje mensen staat naast de rivier de Dommel, die stroomt langs het Van Abbemuseum. Twee van hen, gekleed in witte poncho en met witte vilten hoeden op, nemen het woord. Ze voeren een ritueel uit rond het planten van een wilgenboompje in de museumtuin naast de rivier. Ze bedanken de boom en vragen toestemming om hem hier neer te zetten.

Ze zijn vertegenwoordigers van de Kwarte Umuke-gemeenschap, die in de bergketen van de Sierra Nevada de Santa Marta in Colombia leeft. De gemeenschap bewaakt „het Hart van de Wereld”. Het is hun taak om voorouderlijke kennis van hun gebied te bewaren, kennis dus van vóór de koloniale tijd.

De twee Bewakers van de Aarde, zoals zij zich noemen, zijn naar Eindhoven gekomen voor Soils, een tentoonstelling over de bodem waarop we leven. Op deze tentoonstelling worden herinneringen opgediept aan oude tijden en gewoonten. Het gaat over de vraag hoe we kunnen samenleven op onze planeet, voorbij aan culturele verschillen en voorbij aan de uitwassen van kolonialisme zoals die nog steeds op veel plekken op aarde realiteit zijn – denk aan de winning van olie, de vernietiging van regenwouden en de uitbuiting van mensen ten gunste van westerse economieën. Soils richt zich op lokale gemeenschappen onder meer in Australië, Indonesië en Nederland. De tentoonstelling is gemaakt in samenwerking met Struggles for Sovereignty, een Indonesisch collectief van kunstenaars, makers en activisten en het TarraWarra Museum of Art in Victoria, nabij Melbourne.

Soils is de laatste tentoonstelling van Charles Esche, die aan het einde van dit jaar vertrekt als directeur van het Van Abbe. De expositie volgt de opzet van de laatste Documenta, met veel dialogen, rituelen en collectieven, zonder een focus op de productie van kunstwerken. De tentoonstelling zoekt de samenwerking met lokale gemeenschappen in verschillende delen van de wereld.

De installatie Reclaiming and Healing van Lian Gogali en Institut Mosintuwu.

Links aan de wand Moss en Stone met daarvoor Cave van Diewke van den Heuvel.

Foto’s: Peter Cox

Mayahuis

Het woord ‘soil’ heeft hier zowel de letterlijke betekenis van bodem, of grond, alsook een metaforische betekenis, waarbij de relatie van mensen met de grond en met elkaar centraal staat. Hierdoor waaiert de tentoonstelling breed uit, over de meest uiteenlopende culturen en talen en met evenzoveel opvattingen over de betekenis van creativiteit of ‘maken’. Dit zou gemakkelijk kunnen ontaarden in een Babylonische spraakverwarring, ware het niet dat het hier gaat om één gemeenschappelijk doel: zorg dragen voor het leven op aarde. Op de tentoonstelling fungeert het Mayahuis, een structuur met dak gebouwd volgens oude Maya-principes met traditionele Nederlandse materialen als riet en hout, als centrale ontmoetingsplek.

De grootschalige fotografische installatie van Peta Clancy, getiteld Birrarung Ba Brungergalk, toont het rivierlandschap bij het Tarrawarra Museum of Art. De rivier wordt van oudsher door de Aboriginals vereerd als een heilige plek. Tegenwoordig is dit gebied, als gevolg van de koloniale overheersing, privébezit. Clancy, die nauw samenwerkt met de inheemse bevolking, projecteert in dit werk twee tijdslagen over elkaar heen: bovenop wandvullende 19de-eeuwse foto’s van de rivier monteerde zij eigen foto’s van dezelfde plek.

Een bezoeker in de installatie **Bundling in the Womb of Rooted Thought** van de Pluriversity Weavers op de expositie Soils in het Van Abbemuseum.

In de film How to Love a Tree van de Pakistaanse filmmaker Hir Nabi is te zien en te horen hoe musici muziek maken voor stervende bomen in een Pakistaans bos. De camera draait van de musici naar de kruinen van de bomen en dan naar de bast. Een smalle ring van de bast is verwijderd om de sapstroom stop te zetten, zodat de bomen doodgaan en kunnen worden geveld.

De installatie Koe en Landschap, van Wapke Feenstra, is van alle bijdragen het meest documentair van karakter. De installatie toont archiefbeelden, artefacten zoals diploma’s van de landbouwschool, foto’s en video-interviews waarin boeren aan het woord komen. Zo krijg je een beeld van hoe de veehouderij zich in de afgelopen eeuwen in De Peel ontwikkelde.

De installatie **Koe en Landschap** van Wapke Feenstra op de tentoonstelling *Soils* in het Van Abbemuseum in Eindhoven.

Knullig

Soils wil de bezoeker laten nadenken over de macht van het grootkapitaal, over natuur en cultuur, over de hiërarchie van arm en rijk, van westerse en niet-westerse wereld, van stad en platteland, van kolonisator en gekoloniseerde. Ook is de expositie een statement tegen de westerse opvatting van de geïsoleerde kunstenaar en zijn unieke handschrift. Kunstenaars zijn hier in de eerste plaats verhalenvertellers, ingebed in en dienstbaar aan hun lokale gemeenschap. Het belangrijkste doel is collectieve actie, solidariteit en zorg voor elkaar.

De thema’s die hier worden geagendeerd zijn urgent en het idee van collectiviteit wijst ongetwijfeld in een goede richting. Maar de manier waarop de thematiek beeldend gestalte krijgt, is in veel gevallen op het kinderachtige af, knullig en kitscherig. Zoals de bombastische installatie met geluid en fotografie van de Eindhovense kunstenaar Diewke van den Heuvel, getiteld Melting Heart (2020), die bedoeld is als een poëtische ode aan de smeltende Alpengletsjer. Of het altaar River in Mourning van Rolando Vázquez, Valiana Aguilar en Patricia Kaersenhout. Dit werk herdenkt 25 vrouwen die in de 16de eeuw op verdenking van hekserij verdronken werden in de Dommel, maar ook andere vrouwen die gedood zijn „in hun strijd voor rechtvaardigheid en de bescherming van de aarde”, aldus het persbericht. Hun namen zijn geborduurd op witte doeken waarin ook geneeskrachtige planten zijn verwerkt. Tevens wordt wekelijks een offer gebracht van verse bloemen uit de museumtuin. Het zijn dit soort clichés die de textielkunst van vrouwen, waarvan toch ook zo veel goede voorbeelden bestaan, helaas in diskrediet hebben gebracht. Het is alsof goede bedoelingen ieder kritisch beeldend vermogen overboord hebben gezet.

Er is een grote tegenstelling tussen dit gebrek aan kritische verbeelding en een kritisch denken dat in taal juist sterk ontwikkeld is. De tekstuele bijdragen aan de catalogus getuigen hiervan. Een goed voorbeeld is Zena Cumpston, een Barkandji-vrouw en verhalenverteller. Zij doet onderzoek naar de geschiedenis van Aboriginals en naar ecologie en biodiversiteit. Haar tekst in de catalogus, ‘I Call Out to You’, is een felle en schrijnende aanklacht tegen uitbuiting door het Westen en de verschrikkelijke gevolgen daarvan voor de aarde. Deze aangrijpende tekst is geschreven op het scherp van de snede. Waarom zou je dit niet ook beeldend kunnen ‘maken’?

In ‘Hulde!’ vliegt een liefdesverhaal van zeventig jaar binnen anderhalf uur voorbij

admin
November 18, 2024
0

„Het is net of ik jou al heel lang kende”, zegt Geesje (Carine Crutzen) bij de eerste ontmoeting. Ze is jong en brutaal, met een witte rok die ze soms langzaam heen en weer laat wiegen. „Ik zag jou en ik dacht: bóém.” Adam (Bert Luppes) lijkt zich niet direct raad te weten met al haar aandacht. Ook hij is jong, ook hij heeft nog veel eerste keren te gaan. Heeft hij weleens een Limburgs meisje gekust, wil Geesje weten. Wanneer het antwoord „nee” is, besluit ze dat gebrek aan ervaring meteen te verhelpen: ze neemt zijn hoofd in haar handen en drukt haar lippen tegen de zijne, een beetje te hard, een beetje onwennig. Adam blijft even stil als ze hem weer loslaat. „Doe nog eens”, zegt hij dan. „Ik zat niet op te letten.”

Veel tijd om bij die ontgroening stil te staan is er niet. Geesje en Adam denderen samen voort naar de rest van al hun gedeelde eerste keren: seks, kinderen, huwelijksproblemen. Hulde! is een trip langs de hoogte- en dieptepunten van twee met elkaar verstrengelde levens; van de eerste onhandige zoen tot de nadagen in een verzorgingstehuis. Een liefdesverhaal van zeventig jaar vliegt in anderhalf uur voorbij.

Al is die liefde bij tijd en wijle ver te zoeken. De tekst van Peer Wittenbols zet Geesje en Adam neer als twee heel gewone mensen, inclusief alle imperfecties die daarbij komen kijken. Met het verstrijken van de jaren steken gevoelens als jaloezie en teleurstelling de kop op. Sommige verwijten neem je nooit meer weg: de verhuizing die de één liever wilde dan de ander, het buitenechtelijke avontuur met vergaande gevolgen. Er zijn genoeg momenten dat die ongenoegens de overhand krijgen. En dan volgt weer het moment dat mama en papa hun ruzies bijleggen in een sinterklaasgedicht, waarin ze al rijmend de kinderen beloven komend jaar wat liever te zijn voor elkaar.

Droogkomisch

Verbaal doet het echtpaar niet voor elkaar onder. Wittenbols schreef voor beiden scherpe reacties en venijnige grapjes, droogkomisch gespeeld door Crutzen en Luppes. Zij beelden veel uit met weinig, alsof ze hun eigen verhaal naspelen. Als Crutzen op het toneel een kussentje onder haar shirt schuift is ze zwanger, als Wittenbols een wollige opatrui aantrekt, is hij in één keer jaren ouder. De kostuums en soundtrack (van Grace Slick tot Stromae) voeren de kijker ook mee op een reis door de verschillende decennia.

Hulde! begint en eindigt met het zeventigjarige jubileum van het huwelijk van Geesje en Adam. Dat de twee het zo lang met elkaar uithouden mag een wonder heten, hoewel een gezamenlijk einde na al die gedeelde eerste keren ook steeds vanzelfsprekender begint te lijken. En aan het eind van de rit kijk je zelfs op de dieptepunten wat ontroerd terug. „Het is mooi als je ernaar verlangt en het is mooi als het voorbij is”, zegt Adam als hij en Geesje zich klaarmaken om voor de eerste keer het bed te delen. „En daartussen door rommelt iedereen maar wat.”

Een goede slagwerker heeft gevoel voor theater, blijkt op het TROMP Concours

admin
November 18, 2024
0

Bij percussie komt veel meer kijken dan alleen muzikaal talent. Op de Eindhovense slagwerkcompetitie TROMP scoor je vooral punten met performances die ook visueel interessant zijn, zo blijkt zondagmiddag.

Het tweejaarlijkse TROMP Percussion is een internationaal festival en concours waar slagwerk een ruime week in de spotlights staat, dit jaar voor het eerst onder artistieke leiding van Dominique Vleeshouwers. De Eindhovense binnenstad is het decor voor creatieve performances – zo is er een optreden voor haarkam en snaredrum in een kapsalon – en van een belangrijke percussiewedstrijd.

Achtentwintig jonge kandidaten komen vanuit Texas tot Taiwan naar het Muziekgebouw Eindhoven om daaraan deel te nemen; drie van hen plaatsen zich voor de finale op zondagmiddag. Op hun programma: een verplichte compositie met begeleiding, plus een solostuk naar eigen keuze.

Het verplichte werk is Box Office, speciaal voor deze editie gecomponeerd door Martin Fondse en David Dramm. Een wereldpremière dus, al kun je misschien beter zeggen: drie wereldpremières. De finalisten krijgen zoveel vrijheid in de partituur, dat het werk geen twee keer hetzelfde klinkt. Voor het publiek een leuk puzzeltje om de gedeelde motiefjes te herkennen in drie compleet verschillende uitvoeringen. Wel zo verfrissend, want met een finaleprogramma van in totaal zo’n vier uur is het best een lange zit.

Kartonnen dozen

De bezetting van Box Office bestaat uit percussie-instrumenten en kartonnen dozen. Hoe die eruitzien mag iedere kandidaat zelf bedenken, net als de volgorde van de verschillende onderdelen van het stuk. De finalisten worden begeleid op toetsen en elektrische gitaar door het duo Avenue Azure.

De Portugese finalist Miguel Traquina (derde prijs) gebruikt een functionele opstelling: een paar identieke, rechthoekige dozen staan als een soort aanrecht rond hem opgesteld. Dat je daarop kunt trommelen spreekt voor zich – in het midden, op de rand, aan de zijkanten – maar Traquina gebruikt ze bijvoorbeeld ook als klankkast voor een duimpiano, of om interessante geluidseffecten te produceren. Geluiden die je nog nooit uit een kartonnen doos hebt gehoord, zoals kikkerachtige kwaakjes, of een soort snaarachtig geploink zodra hij in zigzagbeweging over het oppervlak wrijft.

Tweede-prijswinnaar SeongYeon Kong (Zuid-Korea) neemt de titel van Box Office het letterlijkst en het meest beeldend. Als een zakenvrouw met werktas en koffie-to-go komt ze al bellend het podium op, en neemt plaats achter een kartonnen bureautje. De poten, het ladekastje, zelfs het pennenbakje – alles is van karton, en overal wordt op getrommeld. Heel vermakelijk hoe ze opgaat in haar rol als verveelde kantoorklerk. Ze krast ritmisch op een clipboard en zit verwoed te typen.

Theatraliteit valt bij zowel publiek als vakjury in de smaak: winnaar van de competitie is de in China geboren Yuan Xia, die met de beheersing van een vechtkunstenaar door zijn instrumentarium van bananendozen beweegt. Xia krijgt de lachers op zijn hand als hij, volledig ritmisch, een kartonnen plaat aan gort slaat, in de vorm van een smiley.

Zo zie je maar: een goed percussionist verstaat de kunst van het theater. Zuiver muzikaal gezien is de performance van Traquina het boeiendst: hij tovert het rijkste kleurpalet uit zijn karton – slechts goed voor een derde prijs.

Toch komen ook de liefhebbers van melodisch slagwerk zondag weinig te kort: bij de gastoptredens van oud-finalisten bewijst Gabriel Michaud waarom hij in 2022 terecht concourswinnaar werd. Een chaconne voor luit van Sylvius Leopold Weiss, maar dan gespeeld op marimba met een waanzinnig gevoel voor balans en dynamiek. Slagwerk kan ook klein en poëtisch zijn, zei artistiek leider Vleeshouwers ooit in deze krant – en zo is het maar net.

Vrouwelijke 17de-eeuwse kolonialist Maria van Aelst krijgt in toneelbewerking weinig verdieping

admin
November 18, 2024
0

Er is een meme die vaak opduikt in de context van Amerikaans imperialisme en oorlogszucht. Op de tekening zien we een man en een vrouw met een Arabische achtergrond, in een bergachtig gebied. In de lucht hangen drie vliegtuigen met de Amerikaanse vlag erop, die bommen boven het landschap loslaten. De man kijkt met een blik van verwondering naar boven en zegt: „They say the next ones will be sent by a woman!” De vrouw slaat haar ogen neer en antwoordt: „Really makes you feel like you’re part of history.”

Ik moest aan de satirische cartoon denken bij het zien van De mannen van Maria, de theaterbewerking van de gelijknamige roman van Anneloes Timmerije. De voorstelling is een initiatief van actrice Anna Drijver, die tevens de hoofdrol speelt, en werd aangekondigd met dezelfde heldhaftige publiciteitstekst als het boek: „Het waargebeurde verhaal van een vrouw die in een bikkelharde tijd zag wat haar mogelijkheden waren, haar eigen weg koos en deed wat geen enkele vrouw voor haar had gedaan.” Expres of per ongeluk word je als kijker zo op het verkeerde been gezet. Wat hoofdpersonage Maria van Aelst namelijk heeft ‘gedaan’ is, zo blijkt uit de voorstelling: in het begin van de zeventiende eeuw net zo’n gruwelijke kolonisator van het latere Indonesië worden als de mannen om haar heen.

**Anna Drijver** in de voorstelling ‘De mannen van Maria’.

Eenzijdig perspectief

Toneelschrijver Maxine Palit de Jongh traceert in haar bewerking hoe Van Aelst van slachtoffer van het patriarchale systeem zélf tot dader werd. Als meisje wordt ze naar ‘de Oost’ verscheept als ‘volksplanter’: ze wordt op een ‘meisjesmarkt’ geveild aan de hoogste bieder om Batavia met witte kinderen te kunnen bevolken. Als haar eerste echtgenoot overlijdt, zet ze via een zaakwaarnemer een eigen handel in sieraden op, en laat zich in haar huishouden ondersteunen door enkele tot slaaf gemaakte vrouwen. Haar gruwelijkste daden komen voort uit haar seksistische indoctrinatie: omdat haar is ingepeperd dat haar enige bestaansrecht als vrouw voortkomt uit haar rol als moeder, drijft haar kinderloosheid haar tot het ontvoeren van de dochter van een van haar dienstmeisjes.

Hoewel Palit de Jongh twee passages heeft toegevoegd waarin dieren aan het woord zijn, als metaforen voor het land dat de Nederlanders exploiteren, blijft het eenzijdige perspectief van Van Aelst dominant in de voorstelling. Haar gebrek aan introspectie levert voor een hedendaagse theatervoorstelling onoverkomelijke problemen op: ze is in haar slaafse hunkering naar weelde, huwelijk en moederschap een voorspelbaar product van haar opvoeding en omgeving en wordt nooit een interessant individu. De conventionele spelregie van Olivier Diepenhorst biedt ook geen verdieping: het spel van Drijver toont weinig tegenkleur ten opzichte van de emoties die al in de tekst besloten liggen en neigt in haar portrettering van de personages die Van Aelst tegenkomt naar karikatuur.

Vanwege het gebrek aan opvallende regiekeuzes blijft onduidelijk wat Drijver nu precies zo interessant vond aan dit verhaal, en waarom ze het naar het toneel wilde brengen. De spanning tussen proto-feminisme en kolonialisme is te zwak uitgewerkt om te beklijven, waardoor je als kijker lang voor het einde je aandacht verliest.