Het wil maar niet vlotten tussen Christian Thielemann en het Koninklijk Concertgebouworkest. Was de Oostenrijker ooit nog kandidaat voor de post van chef-dirigent; inmiddels heeft hij al ruim twintig jaar niet meer voor het orkest gestaan. Een langverwacht weerzien, in de serie rondom Anton Bruckners tweehonderdste verjaardag, ging deze week om gezondheidsredenen niet door.
Met Thielemanns vervanger hoefde het publiek zich donderdag geenszins bekocht te voelen: zijn landgenoot dirigent Manfred Honeck, chef-dirigent van het Pittsburgh Symphony Orchestra, leidde in Amsterdam een magistrale uitvoering van Bruckners Achtste symfonie waarin geregeld de verstilling werd opgezocht.
Bruckner en stilte, dat is geen evidente combinatie. Juist de Achtste wordt vaak gezien als zijn meest monumentale en oorverdovende creatie, het woord megalomaan wil nogal eens vallen. Toch zag de componist deze symfonie zelf als zijn meest mystieke – een kwalificatie die Manfred Honeck ter harte moet hebben genomen. Met een ongewoon lange stilte maande Honeck, net als Bruckner een devoot katholiek, publiek en musici nog vóór het begin van de symfonie tot opperste concentratie, alsof hij voorging in stil gebed. Hier gaat iets bijzonders gebeuren, voelde je.
Volmaakte eenheid
In het openingsdeel werd duidelijk dat Honeck het Concertgebouw een andere Bruckner-conceptie kwam voorschotelen dan het gewend is. Geen majestueus opeengestapelde bouwstenen, maar volmaakte eenheid en onderlinge logica door in elkaar overvloeiende stemmingswisselingen. Honeck bezit de gave om Bruckners blokvormige muziektaal buiten elk besef van tijd te plaatsen. Versnellingen en vertragingen klonken nergens geforceerd: ze werden zó subtiel in de muzikale structuur geweven dat je ze pas opmerkte wanneer ze zich al ruimschoots hadden gemanifesteerd.
Lees ook
Recensie van het vorige concert in de KCO Bruckner-cyclus
Toegegeven, het KCO presteerde niet op de toppen van zijn technische kunnen. Met al twee opvoeringen van Beethovens Fidelio achter de rug – en slechts twee repetities in de vingers – vormde Bruckner bepaald geen luchtig afsluitertje van een drukke week. In alle orkestgroepen slopen donderdag beduidend meer ongerechtigheden dan normaal: gemiste noten, soms een ongelijke inzet. En toch, het geluid dat opsteeg van het Concertgebouwpodium bezat een onwaarschijnlijk mooie kleuring die dat grotendeels tenietdeed.
Zachte houtblazers
Daarin werden tegenstemmen bijvoorbeeld prachtig uitgelicht, en klonken haast onhoorbaar zachte houtblazers als echo’s van een kopermotief. Van de etherische kalmte tussen de hoorn- en hobosolo in het eerste deel, tot de soms gepijnigd klinkende climaxen, alles leek in dienst te staan van iets groters. Het Scherzo, daarentegen, straf aangezet als een Oostenrijkse boerenvolksdans (die valbeweging in de lage strijkers!), hield Bruckners spirituele dimensie stevig geworteld in het aardse.
Met zachte roeislag, geschraagd door een zeldzaam sonore contrabassectie, ontvouwde zich een fabelachtig Adagio. Dat Bruckner in dit emotionele zwaartepunt van de symfonie een onnavolgbare dwaaltocht aflegt tussen twijfel en triomf was hier in elke vezel voelbaar. Door zijn organische benadering ervan slaagde Honeck in het onwaarschijnlijke: de kracht van de stiltes was minstens zo groot als die van de climactische cymbaalslagen.
En dan de Finale – filmisch, wordt die vaak genoemd. Maar van opdoemende beelden van rijzige kathedralen of machtige bergketens was nauwelijks sprake. In wat misschien wel het hoogtepunt werd van de Bruckner-cyclus tot nu toe had de muziek, en puur de muziek, als een gebed, genoeg aan zichzelf.
„Altijd al gedroomd om in het Engels gelezen te worden?” Met deze woorden begon VBK, het grootste uitgeefconcern van Nederland, deze week een bericht aan auteurs. VBK wil zijn schrijvers makkelijker toegang geven tot de Engelstalige markt en biedt hen aan om hun werk door AI te laten vertalen. Het concern, bestaande uit dertien uitgeverijen waarvan Atlas Contact en Ambo|Anthos de literaire vlaggenschepen zijn, hoopt internationale lezers „te bekoren met onze Dutch Stories”.
Met deze werkwijze hoopt VBK de menselijke vertaler, die tijd nodig heeft en geld kost, overbodig te maken. Nadat een Nederlandstalig werk door AI is omgezet naar een Engelstalig e-book, vindt er nog één redactieronde plaats door een mens, aldus het bericht. Hiervoor gaat VBK samenwerken met een „gerenommeerd redactiebedrijf”. Vervolgens wordt het boek gepromoot op internationale platforms als Amazon en Kobo.
VBK werd dit voorjaar overgenomen door de Amerikaanse uitgeefgigant Simon & Schuster, dat toegang zocht tot de Europese boekenmarkt. Voor de leiding van VBK was de overname onder andere aantrekkelijk omdat zij juist toegang zocht tot de Engelstalige markt. AI-vertalingen zouden een goedkope, snelle manier zijn om het werk van VBK-auteurs hiervoor beschikbaar te maken.
Het bericht, woensdag verstuurd, alarmeerde de Auteursbond, de beroepsorganisatie van auteurs en vertalers. Zij plaatste een advies op de website om niet op het voorstel in te gaan. Volgens de Auteursbond zijn vertalingen door AI „ondermaats” en wekken die „de suggestie dat literair werk door een machine kan worden vertaald, terwijl op z’n best de plot overblijft”.
Dat heeft gevolgen voor de auteur, waarschuwt de bond. Als een werk van een auteur eenmaal door AI is vertaald, zal er daarna geen andere partij meer geïnteresseerd zijn om een vertaling door een mens uit te brengen. En als lezers afknappen op een slechte vertaling, zullen zij de auteur bij een volgend werk links laten liggen, is de vrees. Wie wil doorbreken op de internationale markt heeft er volgens de Auteursbond meer baat bij een synopsis of fragment te laten vertalen. Door een mens, welteverstaan.
Lees ook
Grootste uitgeefconcern van Nederland komt in handen van het Amerikaanse Simon & Schuster
Feelgood
Tanja Hendriks, directeur-uitgever van Ambo|Anthos en Atlas Contact, stuurde donderdag een brief aan de auteurs om de onrust te beteugelen. Het gaat slechts om een pilot-project, schrijft ze, „bedoeld om vast te stellen wat er nodig is om met behulp van Al een vertaling te maken en om na te gaan of we van een dergelijke vertaling een succes kunnen maken binnen de digitale markt”. Telefonisch vult ze aan de waarschuwing van de Auteursbond „tendentieus” te vinden. „Er is nog geen titel verschenen en ze doen aannames over onder andere de kwaliteit, die slecht zou zijn.”
Volgens Hendriks gaat het om een beperkt aantal auteurs: „Het is niet iedere auteur gegeven om vertaald te worden”. Ook betreft het geen literair werk. Om welke titels het wel gaat is nog niet besloten, zegt ze. In elk geval gaan er auteurs meedoen van het imprint Loft, dat e-books uitbrengt van feelgood-romans en thrillers. „Het gaat om commerciële fictie en mogelijk populaire non-fictie. Als het allemaal lukt willen we aan het eind van het jaar een tiental titels verspreiden.”
David Colmer, vertaler Nederlands-Engels, ziet wel reden tot zorg. Nu zijn het nog niet-literaire titels, maar het signaal dat de vertaalstap kan worden overgeslagen is er toch mee afgegeven, vindt hij. „Overigens zou ik me ook als auteur van genreboeken [zoals feelgood en thrillers, red.] zorgen maken. Je kunt je afvragen wat erger is: niet vertaald worden of slecht vertaald worden. Als die AI-vertaling er eenmaal is, lukt het slecht om daar nog iets goeds van te maken.” Dat er maar één redactieronde is, belooft wat hem betreft niet veel goeds.
„AI gaat nooit een gelijkwaardige vervanger zijn, ook niet voor niet-literaire vertalers”, zegt Jeske van der Velden. Naast vertaler is zij redacteur van vakblad Filter. „Uitgeverijen hebben niet altijd door wat het belang van een goede vertaling is. Het is zorgwekkend dat een gerenommeerde uitgeversgroep dit voorstelt. AI is misschien in staat een leesbare tekst te maken, maar een vertaler is meer dan een tekstverwerker.”
Welke muziek wil je op je uitvaart? Het is een van de vragen waar de mens mee te maken krijgt. Van Frans Bauers ‘Trein naar niemandsland’ tot het Ave Maria van Bach: voor de 21ste-eeuwse mens is de keuze reuze. Deze personalisering van je afscheidssoundtrack is een relatief recent fenomeen. Eeuwenlang stond het – althans voor katholieken – al vast wat voor soort muziek er ging klinken: een requiem. Wortelend in de vroege Middeleeuwen is dit een van de oudste en nog bestaande genres uit de klassieke muziek.
Wat is een requiem?
Bij een requiem of dodenmis klinken de standaard Latijnse misgezangen Kyrie, Sanctus en Agnus Dei (de geloofsbelijdenis – het Credo – en het vrolijke Gloria werden weggelaten) plus een aantal gezangen over de dood en het hiernamaals. Uiteraard werd een requiem op een begrafenis uitgevoerd, maar ook op de derde, zevende en dertigste dag en elk jaar na het overlijden, en op Allerzielen (2 november), de algemene gedenkdag voor de overledenen. Eeuwenlang zong men requiems uitsluitend in het gregoriaans, de eenstemmige zangstijl van kerken en kloosters. Zelfs toen in de vijftiende eeuw voor de reguliere mis al lang en breed meerdere zanglijnen werden gecomponeerd, was een polyfone dodenmis uit den boze: veel te uitbundig. Pas in de loop van de zestiende eeuw werd meerstemmigheid voor requiems ook bon ton.
Hoe zit het ook alweer met die Dag van Toorn?
Het Dies Irae (Dag van Toorn) is het beroemdste requiemgezang. De tekst is niet mals: in buitengewoon beeldende taal word je flink schrik aangejaagd over de dag des oordeels, waarop alles tot as zal vergaan en verdoemde zielen zullen eindigen in een vlammenzee. De meeste middeleeuwers moesten het bij hun begrafenis nog zonder dit fleurige vooruitzicht stellen, want het Dies Irae brak als vast requiemgezang pas echt door in de renaissance. In de romantiek konden ze er niet genoeg van krijgen. Componisten rekten het Dies Irae steeds verder op en doorspekten het met omineuze klokslagen, opgejaagde koorpartijen, dreigend koper en paukengebeuk.
Zijn alle requiems bedoeld voor een kerkdienst?
Niet meer. In de negentiende eeuw werden ze eerder voor de concertzaal gecomponeerd. Componisten gingen flink los: ze lieten musici in grote getalen aanrukken voor requiems die qua tijdsduur zo uitdijden, dat het sowieso niet te doen was om hun muziek tijdens de liturgie te gebruiken. Verdi schreef een requiem met zo veel drama dat hij de sneer kreeg dat het ‘zijn beste opera’ was.
Sinds de twintigste eeuw baseren de meeste componisten zich niet meer op de standaardgezangen. Ook gaan requiems niet meer zozeer over de religieuze beleving van de dood, maar krijgen ze bijvoorbeeld een pacifistische of politieke boodschap. In Den Bosch opent festival November Music sinds 2017 met een nieuw requiem van een Nederlandse componist. In 2024 is dat Earth Workers Requiem / Jubilate, een reactie op de fossiele industrie door componist Micha Hamel en kunstenaar Jonas Staal.
Lees ook
Tan Duns ‘Requiem voor de natuur’ is iets ongelooflijks
Welke requiems moet ik luisteren?
De grote vijf (Mozart, Verdi, Brahms, Fauré en Duruflé) zijn altijd fijn om mee te pikken en worden regelmatig live uitgevoerd. Wil je back to basic, luister dan eens naar het gregoriaanse requiem en je zult de melodieën daarna bij latere componisten kunnen terughoren. Een must-listen is Johannes Ockeghem, die in circa 1461 het vroegst overgeleverde meerstemmige requiem schreef. Zo’n zeventig jaar later componeerde Jean Richafort nog zo’n renaissanceparel: schitterende stemmenweefsels gekruid met samenklanken waar je kippenvel van krijgt.
Ook een aanrader: Eustache du Caurroy. Op zijn noten werden vanaf 1610 bijna twee eeuwen lang de Franse koningen ten grave gezongen. Het requiem van Joseph Gossec (1760) is er een in de categorie ‘eindigen met een knaller’ en biedt bijna anderhalf uur aan solistisch, koraal en orkestraal spektakel. Luister voor een requiem van Nederlandse makelij naar dat van Willem Jeths uit 2017, waarin een troostrijke blokfluit door de doodse duisternis heen prikt.
‘Stel mij liever maar helemaal geen vragen”, zei Janet Jackson in juli. „Ik kan me niet herinneren dat ik ooit een goed interview heb gegeven.” Eerlijk en ontwapenend, de notoir verlegen ster die niet constant met zichzelf bezig lijkt te zijn; ze ging er viral mee. Maar amper twee maanden later ging ze opnieuw viral, omdat haar tóch vragen werden gesteld en ze tóch antwoord gaf. Wat ze ervan vond dat er mogelijk voor het eerst een zwarte vrouw president van de Verenigde Staten zou kunnen worden? Nou, Kamala Harris ís helemaal niet zwart maar Indiaas, had ze gehoord. Pijnlijk.
De journalist van The Guardian probeerde nog: ze is toch allebei, want haar moeder komt uit India en haar vader is Jamaicaans? Maar Jackson hield vol: „Mij is verteld dat ze ontdekt hebben dat haar vader wit was.” De PR-chaos werd erger, toen er een excuus uit kamp-Jackson volgde die een paar uur later helemaal niet van haar afkomstig bleek te zijn.
Janet Jackson (58) die de bekrompen misinformatie van Donald Trump echode („Harris is pas onlangs zwart geworden”), dat stond vast niet op veel bingokaarten. Het stelt de comeback waar ze mee bezig is, in een ander daglicht.
Controle
Janet Damita Jo Jackson is in 1966 geboren in een maar net rondkomend Jehova’s gezin. Ze was het tiende en laatste kind van Katherine en Joseph ‘Joe’ Jackson, in hun huis met twee slaapkamers in Gary, Indiana. De jongens (Jackie, Tito, Jermaine, Marlon, Michael en Randy – Brandon overleed vlak na zijn geboorte) – sliepen in stapelbedden in één kamer, de ouders hadden de andere en de meisjes (Rebbie, LaToya en Janet) sliepen in de woonkamer.
Janet Jackson met haar broers Michael en Randy in 1975. Bridgeman Images
Het huwelijk tussen Katherine en Joe kan geen erg gelukkig huwelijk zijn geweest: hij ging vreemd en kreeg een kind bij een ander, zij heeft tot twee keer toe scheidingspapieren laten opstellen, en ze weer ingetrokken. En er was meer mis. Dochter LaToya verklaarde dat zij en Rebbie seksueel misbruikt zijn door Joe, ook al trok ze die claim later weer in en ontkende Rebbie het ook. Duidelijk is zijn harde hand: de broertjes in familieband The Jackson 5 werden met de riem aangezet tot repeteren en ze kregen ervan langs als ze iets verkeerd deden. Dat gaf de in 2018 overleden patriarch ook toe: hij was soms wel erg streng, maar dat hadden die kinderen ook wel nodig, vond hij.
The Jackson 5 werd dankzij, of ondanks hem, snel succesvol. In de schaduw daarvan ging ook hun klein zusje Janet de entertainmentindustrie in. Ze trad op haar zevende voor het eerst op en tekende op haar vijftiende een platendeal, onder strak management van haar vader.
Na twee karakterloze platen volgde in 1986 Control. Het werd haar doorbraak. Janet wilde op haar twintigste onder het juk van haar ouders vandaan, en iedereen mocht het weten. „This is a story about control, my control. Control of what I say, control of what I do”, zegt ze in het intro van Control. Ze nam het album op met oud-bandleden van Prince: een opzwepende mix van r&b en funk, met elementen uit hiphop, jazz en rock. Een product van de tijd, met metalige drummachines en weinig subtiele synthesizers, maar ook een vooruitstrevend versmelting van muzikant en elektronica.
En ook tekstueel opvallend in die tijd: ze zong over seksuele intimidatie, politiegeweld, over de AIDS-epidemie en hoe haar man haar had laten vallen (ze was net na een jaar huwelijk gescheiden van James LaBarge). Control werd vijf keer platina en genomineerd voor drie Grammy’s.
Janet hield de controle en bracht de baanbrekende albums Rhythm Nation 1814 (1989), Janet (1993) en The Velvet Rope (1997) uit. Ze groeide uit tot mode-icoon, sekssymbool, choreografietalent, popvernieuwer, en een belangrijke sociaalkritische stem die zich, tegen de wens van de platenbazen in, in haar muziek uitsprak over racisme, armoede en verslavingsproblematiek. Ze kwam qua faam in de buurt van haar broer Michael Jackson.
Schandaal
Al bracht die haar ook in de problemen. Michael raakte in 1993 verzeild in zijn (eerste) kindermisbruikschandaal. Door het voor hem op te nemen miste ze een zeer lucratieve sponsordeal met Coca Cola. Ook bleef ze hem trouw bij een nieuwe misbruikzaak in 2005. Hand in hand liep ze met hem het gerechtsgebouw binnen.
Aan haar eigen grote schandaal – de nipplegate-rel bij de Superbowl in 2004 – kon ze niet zoveel doen. Het is een overbekend verhaal: in de pauze van de Superbowl bracht ze met Justin Timberlake zijn nieuwe monsterhit ‘Rock Your Body’. Aan het eind („Bet I’ll have you naked by the end of this song”) trok hij een stukje stof van haar Alexander McQueen-pak los, waarbij – al dan niet per ongeluk – haar rechterborst met een metalen zonnetje om haar tepel werd ontbloot. Die negen-zestiende van een seconde is online zo vaak opgezocht dat het in het Guinness Book of Records staat, en twee nerds die de beelden niet konden vinden inspireerde het tot het oprichten van YouTube.
De gevolgen waren volkomen disproportioneel. Jackson moest diep door het stof. Ze werd door verschillende radio- en tv-zenders (waaronder MTV) op de zwarte lijst gezet, waardoor haar nieuwe album Damita Jo niet de promotie kreeg die het anders zou hebben gekregen. De theorie dat het opzet was ontkenden de artiesten : er had nog een bh tussen moeten zitten.
Maar al wás het opzet, dan was die borst zo kort in beeld dat veel kijkers het destijds vast gemist hadden als er niet zo’n heisa over werd gemaakt – ook al suggereert de naam ‘nipplegate’ dat het net zo erg was als wat Richard Nixon had gedaan.
Maar Janet moest hangen en dat gebeurde ook. Ze verloor een platendeal, filmrollen, sponsordeals en ze was niet meer welkom bij de Grammy’s. Het contrast met Justin Timberlake was groot: hij kon gewoon bij de Grammy’s komen, werd gedraaid op alle zenders en kon een paar jaar later terugkomen om op te treden bij de Superbowl.
Sommige commentatoren schreven toen al dat Jackson als vrouw van kleur slachtoffer was van racisme en misogynie, iets wat ook Timberlake in 2021 zei. En ook de chef van de uitzendwaakhond die destijds verantwoordelijk was voor de miljoenenboetes die de zenders kregen, zei tien jaar later dat Jackson oneerlijk was behandeld.
De albums die Janet Jackson sinds dat incident uitbracht, haalden het commercieel en artistiek niet bij haar grote successen. En ook touren schoot er bij in. Shows werden wel aangekondigd, maar ook weer geannuleerd. Zoals shows in 2006, in 2008, in 2016 en (vanwege de coronacrisis) de tour van 2020. Bij die laatste zou ze album Black Diamond komen promoten, maar dat album is nooit uitgekomen. Ze suggereerde zelf dat haar manager, broer Randy Jackson, dat heeft tegengehouden.
Alles in de strijd
De tijd voor een comeback is dus rijp, en ze geeft voor het eerst sinds 1998 een eigen concert in Nederland. Als je recensies van eerdere shows in deze tour leest, gooit Janet alles in de strijd en speelt ze songs uit haar hele oeuvre (inclusief de mindere periode), in Las Vegas-stijl. Van ‘Nasty’ tot ‘Rhythm Nation’, en van ‘Got ’Til It’s Gone’ en ‘That’s the Way Love Goes’ tot naamgever van de tour, monsterhit ‘Together Again’ (1997). Met kledingwissels die teruggrijpen naar al haar tijdperken en, met ‘Scream’, een verwijzing naar haar broer.
Deze comeback heeft echter nog niet de gouden glans van voor 2004. Zo zijn er opvallend genoeg nog ruimschoots kaartjes voor het concert in Amsterdam te koop, en ook die in Antwerpen afgelopen week was niet uitverkocht. En dan hangt ook nog de schaduw van die foute opmerkingen over Kamala Harris over haar heen.
In het Guardian-artikel waarin ze dat zei, suggereerde de interviewer dat ze vanwege nipplegate en de schandalen van haar broer niet de megaster is die ze had moeten zijn. „Dat is erg lief,” antwoordde Janet. „Maar ik denk er niet over na. Ik doe wat ik doe en geniet ervan. Als men mij onderscheidingen wil geven, het zij zo. En als ze dat niet doen, het zij zo.”
Janet Jackson treedt 10/10 op in de Ziggo Dome, Amsterdam. Zie: ziggodome.nl
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data122629826-05d3df.jpg|https://images.nrc.nl/4fwyyR4jhBxzmJLdMU6VHSHKsv0=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data122629826-05d3df.jpg|https://images.nrc.nl/rcqqwQ5-7UFO9XCcMeqzXHn9B0I=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data122629826-05d3df.jpg)
