Kiept het klimaat ons of kantelen we uiteindelijk zelf?

Posted on January 27, 2023 by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Abrupte omslagen Kantelpunten spelen een grote rol in de waarschuwingen van klimaatwetenschappers. Maar kantelpunten bieden de opwarmende aarde en de mensheid ook kansen.

27 januari 2023

Leestijd 7 minuten

Stel je een stoel voor die nog even, heel kort, op de punten van zijn poten balanceert, voordat hij onvermijdelijk omkiept. Het moment van rust, schijnbare stilstand, en dan de val.

Of een gletsjer op een opwarmende aarde: we zien het smelten niet, totdat een groot, massief stuk ijsberg afbreekt, ogenschijnlijk ineens, en met oorverdovend geraas naar beneden stort.

Het zijn kantelpunten, abrupte omslagen in een systeem waarbij verandering zichzelf gaat versterken. „Denk maar aan die stoel”, zegt Marten Scheffer, hoogleraar Ecologie en Waterkwaliteit (Wageningen University & Research), die naam maakte met onderzoek naar kantelpunten in complexe systemen. „Na het kritieke punt gaat-ie steeds sneller en dan is de kanteling niet meer tegen te houden.”

Het moment van rust, schijnbare stilstand, en dan de val

Kantelpunten kennen we vooral uit berichtgeving over het klimaat. En daar hebben ze een dreigende bijklank. Bij het uiteindelijk volledig wegsmelten van de ijskappen zou de zeespiegel met 65 meter kunnen gaan stijgen – ongeveer de hoogte van een gebouw met twintig verdiepingen. Bij het op grote schaal afsterven van regenwoud in de Amazone, zou dit zich niet meer kunnen herstellen, waardoor het juist extra CO₂ zou gaan uitstoten en veel soorten uitsterven. Dergelijke tipping points zouden de aarde onherstelbaar schaden. En het leven op aarde steeds moeilijker maken.

„Klimaatverandering is het met steeds kortere tussenpozen optreden van extreme weersomstandigheden”, zegt meteoroloog en glacioloog Peter Kuipers Munneke. Die toename van extreem weer, zoals hevige regenval, droogte en hitte, is al regelmatig merkbaar, ook in Nederland. In de zomer van 2021 overstroomde Zuid-Limburg en het aantal hete dagen in de zomers neemt toe. Ook komen natuurbranden vaker voor en zijn ze verwoestender, waarschuwden het KNMI en het Nederlands Instituut Publieke Veiligheid deze week in een rapport.

Natuurwetenschappen

Ondanks die ervaringen, de waarschuwingen en de gitzwarte scenario’s die wetenschappers schetsen, lukt het de mensheid niet om het uitstoten van broeikasgassen fors te verminderen of te stoppen – het enige dat helpt om de opwarming van de aarde tegen te gaan. In oktober oordeelde het Planbureau voor de Leefomgeving dat de Nederlandse overheid te weinig doet om de eigen doelstellingen te halen, namelijk het verminderen van de CO₂-uitstoot met 55 procent in 2030 en klimaatneutraal zijn in 2050. En Nederland is niet uniek: vrijwel geen land doet voldoende.

Niet alleen objecten, ecosystemen of het klimaat hebben kantelpunten. Ook maatschappijen, immers ook complexe systemen, hebben ze. Sociologen leenden het concept al in de jaren zestig uit de natuurwetenschappen, maar het idee kreeg bekendheid bij een breder publiek door het boek The tipping point (vertaald als Het beslissende moment) van de Canadese schrijver Malcolm Gladwell (2000). Gladwell definieert een kantelpunt als „het moment van een kritieke massa, de drempel, het kookpunt”, en probeert er „mysterieuze” sociologische veranderingen mee te verklaren uit het leven van alledag.

We moeten sociale verandering zien als een epidemie, schreef Gladwell: „Ideeën, voorwerpen, berichten en gedrag verspreiden zich als virussen.” Ze zijn besmettelijk, een kleine beweging kan uiteindelijk een grote verandering veroorzaken. En: verandering ontstaat vaak niet geleidelijk, maar ineens.

Ten slotte zijn er kantelpunten op individueel niveau; ook de mens kan omslaan, zowel fysiek als psychisch: denk aan het begin van een migraineaanval, in slaap vallen, steeds sterker wordende twijfel voorafgaand aan een omslag in het denken.

„Het is iets wat heel algemeen voorkomt en waar ook heel algemene principes voor gelden”, zegt Scheffer. „Een systeem verliest eerst veerkracht – je wordt ouder, je hebt te maken met tegenslag – en kan dan omslaan.”

Vissen eruit

Marten Scheffer kwam in aanraking met kantelpunten toen hij in de jaren zeventig als pas afgestudeerd bioloog ging werken voor Rijkswaterstaat. Daar stonden ze voor een groot raadsel: Nederlandse meertjes en vennetjes waren op grote schaal troebel geworden door stikstof en fosfaat, afkomstig uit de landbouw en het gebruik van toen nog fosfaathoudende wasmiddelen. „Groene soep, zo zag het eruit”, zegt Scheffer. „Troebel en vol met algen.”

Het team waarin Scheffer werkte, ontdekte dat de meertjes een kantelpunt hadden. „Een kantelpunt naar troebel en een kantelpunt naar helder. En als ze eenmaal om waren, was het moeilijk om ze weer terug te krijgen in hun oude toestand”, zegt hij.

Veerkracht speelt daarbij een sleutelrol. Een systeem dat minder veerkrachtig is, zal makkelijker kantelen wanneer het een laatste duwtje krijgt. Bij een kano kan dat de afnemende stabiliteit zijn op het moment dat hij te zwaar wordt beladen. Bij een mens kan het ouderdom zijn of tegenslag in het leven, waardoor een kantelpunt naar bijvoorbeeld depressie sneller wordt gemaakt. In zijn onderzoek gebruikt Scheffer veerkracht als een soort vroegsignalering: hoe kun je de vermindering van veerkracht in een systeem herkennen om zo het voorstadium van een kantelpunt te kunnen zien?

Een systeem dat minder veerkrachtig is, zal makkelijker kantelen wanneer het een laatste duwtje krijgt

Het team van Scheffer probeerde bij die meertjes van alles, zoals de afvalstoffen uit het water halen. Dat had wel invloed op de veerkracht, toch bleven ze troebel. De oplossing bleek een soort shocktherapie: de vissen, brasem, uit het water halen. Daardoor werd de bodem niet meer omgewoeld en konden de waterplanten groeien. Daartussen konden watervlooien schuilen. Die filterden het water, waardoor het helder bleef. Het systeem werd, zegt Scheffer, opnieuw stabiel, maar in een andere toestand. Scheffer: „Het is een klassiek voorbeeld geworden van een kantelpunt bij een heel complex natuurlijk systeem.”

Epidemie

Ook bij samenlevingen, zegt Scheffer, die hoewel bioloog, ook onderzoek deed naar ineenstortende beschavingen, begint verandering bij een afname van veerkracht in de oude situatie. „Een samenleving kan op allerlei manieren onder druk komen te staan. Of er veel conflicten zijn met andere volken. Of er genoeg eten is, of dingen een beetje eerlijk verdeeld zijn.”

Ook temperatuur kan de druk op een samenleving opvoeren: onderzoek laat zien dat er op warme dagen meer geweldsincidenten zijn. En afgelopen september bleek uit onderzoek dat online haatzaaien toeneemt als het warm is.

Twee van die factoren, genoeg eten voor iedereen en een hoge temperatuur, hebben direct met het klimaat te maken. Zeker in drogere gebieden. „In de Global South is het nu al moeilijk om iedereen van eten te voorzien”, vervolgt Scheffer. „Droogte en hittegolven vormen daar een groot en groeiend probleem. Ze voeren de druk op en leiden al tot conflict over water of gedwongen migratie en vergroten zo het risico dat een samenleving als geheel instabiel wordt.”

We leven nu in het Holoceen, de naam voor de periode sinds de laatste ijstijd ruim tienduizend jaar geleden. „Dit gematigde klimaat is eigenlijk perfect voor de mens”, zegt Scheffer. „In deze stabiele toestand is de landbouw ontstaan en de samenleving zoals we die nu kennen.” En: de mens is gewend aan deze gematigde klimatologische omstandigheden. „Aan een nieuwe toestand wennen is lastig”, zegt Scheffer. „Je ziet nu al hoe de samenleving op scherp staat als er meer vluchtelingen naar Nederland komen. Stel je voor hoe dat zal zijn als een flink deel van de aarde onleefbaar wordt.”

Binnen een generatie

Kunnen we de omslag naar het onleefbaar worden van grote delen van de aarde nog voorkomen door de uitstoot van broeikasgassen terug te dringen? Daarvoor zou een maatschappelijk kantelpunt noodzakelijk zijn, een omslag naar een massale gezamenlijke inspanning om alles te doen wat daarvoor nodig is.

Marten Scheffer onderzoekt ook hoe dit soort positieve kantelpunten in het verleden plaatsvonden. Hij kwam tal van voorbeelden tegen. Zoals het afschaffen van de Trans-Atlantische slavenhandel. „Eeuwenlang een winstgevend model”, zegt hij. „Er waren al heel lang bezwaren tegen, mensen die zeiden dat het niet kon en niet rijmde met de christelijke normen. Maar dat werd lang opzij geschoven. Tot er een kanteling plaatsvond en de slavenhandel binnen twintig jaar ineens tot stilstand kwam.”

Een ander voorbeeld is het afschaffen van het voetinbinden in China, een praktijk waarbij de voeten van kleine meisjes werden ingezwachteld, waardoor ze braken, om de voeten klein te houden – een door mannen bedacht schoonheidsideaal. Het kostte vrouwen levenslange verminking, helse pijnen en leidde soms tot de dood. „Dit gebeurde ruim een millennium”, zegt Scheffer. „Er werd lang tegen geageerd, binnen en buiten China, maar zonder resultaat. Tot het uiteindelijk binnen een generatie is verdwenen.”

Groeiende weerstand, meer stemmen die zich tegen een bestaande praktijk keren: het kan worden gezien als het begin van afnemende veerkracht van een bestaand normenstelsel. „Een systeem waarin individuen een rol spelen – zonder dat hun invloed overschat moet worden”, waarschuwt Scheffer. Dat systeem bestaat uit het geheel van wetten, regels, normen en waarden in een samenleving. „Uiteindelijk is dat systeem bepalend.”

Daarom is het wel degelijk zinvol om als individu je gedrag te veranderen, zeggen deskundigen. „Je kunt misschien het idee hebben dat het een druppel op de gloeiende plaat is”, zegt bijvoorbeeld klimaatpsycholoog Gerdien de Vries, verbonden aan de TU Delft. „Maar jouw gedrag beïnvloedt anderen”, zegt ze. Ook hier geldt: gedrag kan besmettelijk zijn.

Mensen passen zich aan aan hun sociale omgeving – of trekken zich het gedrag en de opvattingen van hun omgeving aan. Een bekend voorbeeld is het aanschaffen van zonnepanelen: als een huishouden dat doet, gaat soms de hele buurt in korte tijd overstag.

Driekwart van de Nederlanders maakt zich zorgen over de gevolgen van klimaatverandering, wijst onderzoek van het Centraal Bureau voor de Statistiek uit. Veel mensen wéten dat het helpt om hun gedrag te veranderen. Minder vlees eten bijvoorbeeld, minder nieuwe spullen kopen, minder vliegen. Maar mensen doen niet altijd wat ze denken. Dit wordt ook wel de ‘klimaatspagaat’ genoemd, een andere benaming voor cognitieve dissonantie.

Veel mensen wéten dat het helpt om hun gedrag te veranderen. Minder vlees eten bijvoorbeeld, minder nieuwe spullen kopen, minder vliegen. Maar mensen doen niet altijd wat ze denken

„Daardoor ontstaat ongemak”, zegt Anne van Valkengoed, onderzoeker aan de Rijksuniversiteit Groningen, gespecialiseerd in klimaatgedrag. „Sommigen passen hun gedrag aan om dat op te lossen. Andere mensen bedenken smoesjes voor zichzelf, waarmee ze kunnen verklaren dat het logisch is dat ze eigenlijk niet doen wat ze denken.”

Marten Scheffer begrijpt dat. Bij grote maatschappelijke omslagen, zegt hij, „loopt het doen altijd achter op het denken. Bij normveranderingen uit het verleden, zoals de afschaffing van de slavernij, zag je dat de houding van mensen ten opzichte van de praktijk steeds meer in strijd kwam met het bredere wereldbeeld, namelijk dat slavenhandel niet goed was en in strijd met de christelijke waarden. Een hele tijd bestaat dat naast elkaar, totdat het zo erg gaat schuren dat ook de praktijk verandert.”

Zitten of komen we nu in die fase bij klimaatverandering? Al neemt de vleesconsumptie niet af, mensen zeggen wel vaker dat ze flexitariër zijn. Het Zweedse woord flygskam vond ook in Nederland zijn weg: vliegschaamte. Er vinden meer en massalere klimaatdemonstraties plaats en nieuwsprogramma’s besteden vaker aandacht aan klimaatactivisme: het protest tegen uitbreiding van een bruinkoolmijn in het Duitse dorp Lützerath was dagenlang op televisie. Scholen besteden aandacht aan het onderwerp, en Nederland heeft voor het eerst een minister voor Klimaat.

„Tel daarbij op dat rechtvaardigheid een belangrijk principe is in het huidige wereldbeeld”, zegt Marten Scheffer. „We willen dat onze kinderen en kleinkinderen het goed hebben later. Dat kan een belangrijke drijfveer zijn voor verandering. De grote vraag is: gaat het snel genoeg?”

Lees ook: Nadert de Amazone een kantelpunt van regenwoud naar savanne?

Een versie van
dit artikel
verscheen ook in

de krant
van 28 januari 2023

Hoe in 1896 zes studenten met succes het werk van Van Gogh voor zes dagen naar Groningen haalden

admin
November 26, 2024
0

Van 21 tot en met 26 februari 1896, zes dagen lang, hield het Groninger Museum van Oudheden één van de grootste Van Gogh-tentoonstellingen ooit. In een bovenzaal van het toen net geopende museum kon je 102 schilderijen, één lithografie en 25 tekeningen zien van de in die tijd nog vrij onbekende Van Gogh. Ze hingen kris kras boven, onder en naast elkaar, de meeste waren niet ingelijst, titels zoals wij die kennen hadden ze nog niet. Voor een portret dat Henri de Toulouse-Lautrec in 1887 van Van Gogh had gemaakt, lag een krans: Vincent van Gogh (1853-1890) was nog maar zes jaar eerder overleden.

Hoe Van Gogh naar Groningen kwam heet de tentoonstelling die dit weekend opent in het Groninger Museum (een ander museum in een ander gebouw). Het antwoord op die vraag kostte zeven jaar onderzoek in diverse archieven, briefwisselingen en fotocollecties, maar luidt uiteindelijk simpelweg: zes studenten vonden dat hun stad niet alleen met oudheden, maar ook met hedendaagse kunst kennis moest maken. Zij zorgden dat Van Gogh ‘naar Groningen kwam’.

„Kennis van beeldende kunst was destijds in Groningen nog maar schraal te verkrijgen”, constateerde één van hen, de later beroemde historicus Johan Huizinga. Willem Leuring, indertijd student geneeskunde, verstuurde de brief met het verzoek om schilderijen te mogen tentoonstellen. „Alles wat Vincent maakte [is] prachtig, prachtig”, schreef hij aan Johanna van Gogh-Bonger in Bussum. Als weduwe van Vincents broer Theo beheerde zij Van Goghs nalatenschap, honderden schilderijen lagen opgeslagen in haar huis.

Al met al kwamen er dankzij de zes studenten in twee jaar tijd acht tentoonstellingen, waaronder nóg een Van Gogh-tentoonstelling, nu met tekeningen en aquarellen. Daarna viel het vriendengroepje uit elkaar, de meesten waren tegen die tijd afgestudeerd. Dankzij hen was er tussen 1895 en 1897 in het Groninger Museum van Oudheden behalve voor Van Gogh, ook aandacht voor de modern-zwierige dierenprenten van lithograaf Theo van Hoytema, voor ‘hedendaagsche Fransche prentkunst’, voor de art-nouveaukunst van Johan Thorn Prikker en voor het symbolisme van Jan Toorop.

Entrée f 0,25

En alles deden de zes studenten zelf. Christiaan van Valkenburg, hij studeerde voor psychiater, noteerde dat ze de muren bespanden „met een gepast lijkend kleedsel, [we] hingen de schilderijen op en maakten de omgeving zoals [wij] vonden dat het hoorde”. Ze adverteerden in de Nieuwe Groninger Courant: ‘duur der expositie 6 dagen, entrée f 0,25’. En ze hadden succes. „Er komen sedert Zondag meer dan drie honderd menschen daags”, schreef Willem Leuring op 25 februari enthousiast aan Johanna Van Gogh-Bonger.

Maar zo eenvoudig als het klinkt – zes studenten organiseren acht tentoonstellingen – is het antwoord op de vraag ‘hoe Van Gogh naar Groningen kwam’ nou ook weer niet. Dat maak je op uit de gelijknamige catalogus, eigenlijk meer een spannend boek: het leest als een ontdekkingsreis. Conservator Mariëtta Jansen is de belangrijkste auteur van Hoe Van Gogh naar Groningen kwam, in 2017 kreeg ze voor haar onderzoek een Conservatoren Stipendium van het Cultuurfonds.

Aan het einde van de 19de eeuw, kom je te weten, kwam ‘de moderne tijd’ naar Groningen. Letterlijk, met een stadspark (Noorderplantsoen), villabuurten (Ubbo Emmiussingel), een nieuw treinstation (1896), een modern ziekenhuis (1903) en nieuwbouw voor het museum. In 1894 opende het Groninger Museum van Oudheden aan de Praediniussingel, met grote ramen in het dak zodat er veel licht zou vallen in de zalen op de eerste verdieping.

Ook kwam er in 1876, met mogelijk nog grotere gevolgen voor de stad, een ‘Wet op het Hoger Onderwijs’. Dankzij die wet was de universiteit niet meer gebonden aan een vastgesteld aantal hoogleraren – en groeide ze uitbundig. Waren er in 1870 nog 146 studenten ingeschreven in Groningen, in 1890 waren het er al 465.

Johan Huizinga in zijn studeerkamer in Groningen, ca. 1895-1897

Met een foto van zo’n student – als blow up te zien op de tentoonstelling – begint het boek. Het is Johan Huizinga, hij zit in zijn studentenkamer. Op het behang boven zijn bureau heeft hij een litho geplakt van Theo van Hoytema, Pauw. De kleurige Pauw (1895) maakt nu deel uit van de collectie van het Amsterdamse Rijksmuseum, op de tentoonstelling hangt het origineel naast de foto.

Op een andere uitvergrote foto, afkomstig uit het archief van studentenvereniging Vindicat atque Polit, zie je een dinerend gezelschap hoogleraren met in hun midden Jan Toorop. De in die tijd al gevierde kunstenaar logeerde ter gelegenheid van de aan hem gewijde tentoonstelling „een week of langer” (Huizinga) bij geneeskundestudent Willem Leuring aan de Herestraat. In een hoek van de foto staan een paar studenten, misschien zijn ze van het vriendengroepje. De foto is in 1896 gemaakt ‘door een onbekende fotograaf’, waarschijnlijk Leuring.

**Jan Toorop**, rechts aan tafel zittend, en de hoogleraren Pet, Land en Reiger in 1896

‘Doodelijk blauw’

Er was kortom in de stad een atmosfeer ontstaan waarin wetenschap en kunst floreerden – en elkaar wederzijds beïnvloedden. Johan Huizinga bijvoorbeeld, volgde op zaterdagmiddag tekenlessen bij Academie Minerva. En hij niet alleen: veel notabelen betaalden contributie om de kunstopleiding te ondersteunen, in ruil daarvoor kregen hun kinderen teken- en schilderlessen.

En dan waren er nog de lessen ‘practische aesthetica’ van H.P. Bremmer, later een belangrijk adviseur van Hélène Kröller-Müller bij het samenstellen van haar collectie. Zijn lessen werden gevolgd door hoogleraren en hun vrouwen – vaak werden ze gehouden bij één van hen thuis – van wie er veel vervolgens ook kunstwerken aanschaften. Hoogleraar plantkunde Moll kocht een aantal Van Goghs, waaronder voor duizend gulden Tuin te Arles uit 1888 (tegenwoordig in bezit van het Haagse Kunstmuseum). Je ziet een stukje van het schilderij op een foto van de woonkamer van de familie, Jan Willem Moll en zijn gezin woonden aan de Nieuwe Kijk in ’t Jatstraat.

Maar met foto’s alléén maak je geen tentoonstelling over schilderkunst. Waar nog bij komt dat er in de archieven weliswaar veel materiaal is opgedoken, maar geen foto’s van de acht tentoonstellingen. Dus hoe doe je het dan wel?

Dat is gebeurd met bruiklenen uit dertig musea en een stuk of tien particuliere collecties. Werken van Toorop, Thorn Prikker, Van Hoytema (en vele anderen) hangen in verschillende, aan hun stijl gewijde zalen: symbolisme, decoratieve kunst, art nouveau. In vitrines zie je tegelijk waar de wetenschap mee bezig was, krullerige, bijna kunstige boomstronken uit de colleges plantkunde, een projector toont glasdia’s van de colleges esthetica. Je kijkt je ogen uit, de kunstwerken zijn prachtig en het mooie van deze opzet is: de context dringt zich niet op, maar spreekt door de extra lagen van foto’s en voorwerpen bijna vanzelf.

Vincent van Gogh, **Zelfportret** (1887)

En Van Gogh?

Indertijd waren schilderijen te zien die later beroemd zouden worden: zonnebloemen, sterrennachten, de bekende slaapkamer. Omdat ze geen titels hadden, werden ze in de catalogus aangeduid als ‘tuin’, ‘landschap’, ‘wanhoop’ of ‘arbeider’. Van de 102 werken uit 1896 zijn zo’n 60 geïdentificeerd, soms ook doordat kranten erover berichtten. Zo werd een schilderij op de tentoonstelling omschreven als „zeer hard geel, bijna schreeuwend geel; daarboven een hemel van een pijnlijk doodelijk blauw, en uit den storm van het koren vliegen eenige zwarte raven omhoog”. Dat was ongetwijfeld Korenveld met kraaien (1890).

Kunstkring De Ploeg

Want dat is het laatste verhaal van deze ontdekkingstocht: de Groninger kunstkring De Ploeg, bekend van expressionistische, contrastrijke schilderijen, heeft in de eerste paar jaar van zijn bestaan de invloed ondergaan van de Van Gogh-tentoonstelling uit 1896. Of preciezer, want de schilders van de in 1918 opgerichte De Ploeg waren te jong om er zelf geweest te zijn: waarschijnlijk werden ze meegesleept door het enthousiasme van hun leraar aan de Academie Minerva, F.H. Bach. „Dit werk is bij goede bestudeering, een tegengif voor zooveel smaakbedervende, zwakke kleurprentjes, welke vaak als schilderijen te slikken worden gegeven”, schreef Bach in 1896 in een ingezonden brief in de Nieuwe Groninger Courant nog voor de tentoonstelling was afgelopen.

Jan Wiegers, Jan Altink, Johan Dijkstra en George Martens van De Ploeg: ook zij schilderden zonnebloemen in een vaas, er hangen een stuk of zeven bij elkaar. „Van Goghs Veertien zonnebloemen, een schilderij dat in 1896 nog in Groningen had gehangen, kwam in 1924 in de National Gallery in Londen terecht. In Johanna Bongers’ ogen was dit een offer dat ze had moeten brengen, ‘a sacrifice for the sake of Vincent’s glory’. Het is verleidelijk om deze verkoop in verband te brengen met de vele schilderijen van zonnebloemen die de leden van De Ploeg rond deze tijd schilderden”, valt te lezen in de catalogus.

F.H. Bach brak als kunstenaar niet door, zijn naam is onbekend gebleven. Wel ontwierp hij de vijf tegeltableaus in de centrale hal van het nieuwe station, je ziet ze als je aankomt met de trein. En Van Gogh? Die kwam niet verder dan het treinstation van Hoogeveen, voor een verblijf van drie maanden in Drenthe. Groningen heeft hij nooit bezocht.

Jan Altink, Zonnebloemen (1925)

Jan Altink, Zonnebloemen (1927)

Foto’s: Particuliere collectie

Tv-recensie | Laat quizmarathondeelnemers af en toe even op hun rug liggen en naar de wolken kijken

admin
November 26, 2024
0

„Laat de mensen maar leven, als ze dat willen, en daarna doodgaan, ieder op zijn beurt”, schreef Wisława Szymborska in 2002. „Zij, de wolken, hebben met heel dat vreemde gedoe niets te maken.” De woorden van de Poolse dichteres stonden aan het eind van Even lucht (EO) in de wolken geschreven, als een wijsheid die de korte documentaire in perspectief moest plaatsen. De afgelopen twintig minuten waren gevuld geweest met beelden van mensen die op hun rug in de achtertuin, op een grasveld of naast een kippenhok lagen. Op verzoek van de documentairemakers namen ze daar de tijd om midden op de dag hun blik omhoog te keren. Met hun ogen op de wolken vertelden ze waar hun gedachten nu naartoe gingen.

Bij de jonge deelnemers richtten die gedachten zich vooral op de toekomst en alle angsten en verlangens die daarbij kwamen kijken, terwijl de oudere deelnemers veelal terugblikten op het verleden: soms tevreden, soms met spijt. De thema’s die de wolkenkijkers bezighielden varieerden van behapbaar en concreet tot beangstigend groot. Latrelaties en terminale ziektes, vliegvakanties en klimaatverandering. Ik kwam er niet over uit of ik dat troostrijk of juist beangstigend vond: het idee dat je die dromen en zorgen met zo veel mensen deelt. En dat het de wolken die aan je voorbijtrekken uiteindelijk worst zal wezen hoe veel van je dromen en nachtmerries werkelijkheid worden.

Omdat maandag me wat vroeg leek voor een existentiële crisis ruilde ik de wolken in voor SBS6 (in jargon noemen we dit ook wel een ‘vibe shift’). Daar is sinds vorige week iedere avond Lotto De Quizmarathon (Talpa) te zien – of, in de woorden van presentator Rob Kamphues: „Het grootste quizevenement uit de Nederlandse tv-geschiedenis”, bestaande uit „zo’n 32 uur lang alleen maar quizen, quizen en nog eens quizen, met een selectie van de meest fanatieke quizfanaten .” Die quizfanaten nemen de uitdaging ontroerend serieus en worden behandeld als ware artiesten. Niet alleen kunnen ze backstage gebruikmaken van „speciale faciliteiten”, waaronder een ijsbad, een hometrainer en een doos Trivial Pursuit; ze mochten van tevoren ook een rider (wensenlijst) inleveren met „etenswaar die goed is om supergefocust de 32 uur durende marathon door te komen.” Zo kan het dat ze tussen de quizrondes door met een verhit hoofd de coulissen inlopen terwijl ze dingen zeggen als: „Het is nu tijd voor de hummus.”

Spijtig is het wel dat de marathon is opgeknipt en uitgesmeerd over meerdere weken. Dat geeft je als kijker de gelegenheid om je avond na avond iets slechter te voelen over je groeiende ongeduld. Want geef toe: je kijkt niet voor de triviafeitjes. Je kijkt omdat je wil zien hoe lang het duurt voor de hummus uitwerkt en de eerste uitgeputte quizfanaat van de hometrainer dondert.

Slaaptekort

Misschien dat de bedenkers van het format voorvoelden dat veel kijkers om die reden pas bij de laatste afleveringen aanhaken, als het slaaptekort van de kandidaten het best zichtbaar wordt. Dat dat de reden is voor het extra drama-element dat ze hebben toegevoegd: de kandidaten delen zich steeds op in twee teams, en aan het eind van elke ronde stemt het verliezende team een van de eigen leden weg. Het weggestemde lid mag dan weer zelf een ander teamlid aanwijzen om het tegen op te nemen in een duel. Wie verliest, vertrekt.

Al dat gehannes met messen in ruggen leidde in aflevering één al tot betraande oogjes bij de weggestemde deelnemer. Zo’n deelnemer zou je eigenlijk ook even buiten op zijn rug moeten leggen, vind ik. Voor een beetje perspectief. „Laat de mensen maar quizzen, als ze dat willen”, zou je tegen hem moeten zeggen; „en daarna weggestemd worden, ieder op zijn beurt. Zij, de wolken, hebben met dat hele vreemde gedoe niets te maken.”

Wat vindt NRC | De bezuinigingen op het hoger onderwijs zijn kortzichtig

admin
November 26, 2024
0

Studenten, onderzoekers, docenten en hoogleraren. Vakbonden, het bedrijfsleven, ondernemers en gemeenten. Maandagmiddag op het Malieveld verenigd met één boodschap: kabinet, doe het niet. Bezuinig niet op de toekomst van Nederland.

Want daar komt het kortzichtige plan op neer dat minister Eppo Bruins (Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, NSC) deze week in de Tweede Kamer presenteert. Zijn ministerie levert komend jaar 430 miljoen euro in, een bedrag dat oploopt tot 1,9 miljard euro in 2028. Basis- en middelbare scholen ontkomen niet aan bezuinigingen, maar de grootste klappen vallen in het hoger onderwijs.

Er wordt minder geld gegeven voor internationale studenten, startersbeurzen voor jonge onderzoekers worden afgeschaft, en twee fondsen waaruit wetenschappelijk onderzoek wordt betaald, worden gekort (het Fonds Onderzoek en Wetenschap) en opgeheven (het Nationaal Groeifonds). Studenten die – in de ogen van het Rijk – te lang doen over hun studie, worden beboet. Wie de nominale studieduur met één jaar overschrijdt, moet deze zogenaamde langstudeerboete van 3.000 euro per jaar betalen.

Het is makkelijk om de demonstranten weg te zetten als elitaire drammers die – in een tijd dat er op veel meer wordt bezuinigd – hun hobby’s willen voortzetten. Dat is allesbehalve waar.

Neem de langstudeerboete. Die raakt juist eerstegeneratiestudenten, van wie de ouders niet naar het hbo of de universiteit gingen. Vaak zijn zij degenen die extra tijd nodig hebben. Het raakt studenten die naast hun studie mantelzorger zijn of vrijwilligerswerk doen – waar de samenleving juist behoefte aan heeft. Het raakt studenten die door ziekte vertraging oplopen.

Het maakt dat het hbo of een universitaire opleiding onbetaalbaar wordt voor degene die geen rijke ouders heeft. En het maakt vooral dat het hoger onderwijs een leerfabriek dreigt te worden, voor een generatie die al grote mentale druk ervaart.

Terwijl hoger onderwijs uit méér dan studiepunten alleen bestaat. Wetenschappelijk onderzoek gedijt bij zelfontplooiing, de maatschappij bij leraren, artsen, economen – en ja, ook bij politici – die zich in hun jonge jaren tot zelfstandige denkers en burgers hebben kunnen ontwikkelen.

Luister naar