‘Vloeibaar vuur’ aan het front: meldingen van het gebruik van verboden traangas in Oekraïne lopen op

Plotseling klinkt het zachte sissen van een gasgranaat. Rook stroomt de kelder in. Is het gifgas? Traangas? Een rookbom? Komen de Russen binnen? Het zijn de op camera uitgesproken gedachten van een Oekraïense journalist op een van de voorste posities aan het front, onder een woonhuis in een niet nader genoemd dorpje in het oosten van het land.

De mannen hebben geluk. Het blijkt enkel rook, geen gifgas, en de Russen komen niet binnen. Maar na tweeënhalf jaar oorlog staat bij veel Oekraïense soldaten een vergelijkbaar moment in het geheugen gegrift.

Het wordt ‘vloeibaar vuur’ genoemd. Het Oekraïense leger zegt dat Rusland steeds vaker verstikkingsmiddelen gebruikt, zoals CN-traangas (chlooracetofenon) en CS-traangas (chloorbenzylideenmalononitril). Andersom beschuldigt Rusland Oekraïne ook van het inzetten van traangas in de oorlog.

Het gebruik van traangas is in oorlogscontext verboden onder het Verdrag chemische wapens. In sommige andere gevallen mag traangas wel ingezet worden: de oproerpolitie in verschillende landen zet het middel bijvoorbeeld in om mensenmassa’s uit elkaar te drijven.

Traangas maakt ademhalen lastig. Het brandt op de huid. Zweet zorgt ervoor dat het zich verder over het lichaam verspreidt. Dmytro Serhjejenko, vice-voorzitter van de afdeling van de Oekraïense strijdkrachten die het gebruik van chemische wapens moet documenteren, geeft er trainingen over aan militairen. „We leggen uit wat je moet doen als de lucht naar pijn begint te ruiken”, zegt hij. De instructie is simpel: gasmasker op en proberen weg te komen. Maar juist het verlaten van de beschutting brengt een militair in levensgevaar.

Medische assistentie

Het gebruik van traangas neemt volgens de Oekraïense strijdkrachten toe. Vooral sinds eind 2023, toen de frontlinie gestabiliseerd leek en de Russische strijdkrachten opnieuw in de aanval gingen. Vanaf het begin van de invasie tot 4 maart dit jaar zouden er 1.068 aanvallen met traangas zijn geregistreerd. Inmiddels zijn dat er meer dan 2.000. „En dan hebben we het alleen nog maar over wat we konden verifiëren. Veel bewijs is verloren gegaan nadat de Russen posities veroverden”, zegt Serhjejenko. In april werd zeshonderd keer medische assistentie verzocht na de inzet van traangas.

De Verenigde Staten achten ook bewezen dat Russische troepen het nog giftigere en ook verboden traangas chloorpicrine (PS-gas) aan het front van Oekraïne hebben gebruikt. De Amerikanen hebben hierop vorige maand een reeks sancties ingesteld. Militair-onderzoeker Serhjejenko zegt dat Oekraïne twee keer PS-gas gevonden heeft op veroverde Russische posities.

In een uitzending van het Russische staatsnieuws, op 2 mei, was te zien hoe een vogelkersgranaat op een loopgraaf valt.
Still uit televisie-uitzending

De Oekraïense strijdkrachten weigeren echter ondersteunend bewijsmateriaal te leveren voor de Russische inzet van traangas. Een woordvoerder van het leger zegt video’s te hebben van het Russische traangasgebruik, maar deze niet vrij te kunnen geven. De Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens (OPCW), die in Den Haag zetelt, zegt dat er tot op heden niet genoeg bewijs is voor het gebruik van chemische wapens in Oekraïne.

Maar de getuigenissen over de inzet van traangas langs de frontlinies zijn talrijk. De Russische 88ste brigade gebruikt een K-51 Tsjeremoecha, een zogeheten ‘vogelkersgranaat’, is te zien in een uitzending van het Russische staatsnieuws, op 2 mei. Zulke granaten bevatten gewoonlijk CS-traangas. Dat ruikt zoet, als bloesem of amandel, voordat de geur overgaat in pijn.

Plastic cilinder

„Ze verstoppen zich. We proberen ze uit te roken”, zegt een Russische tankbestuurder in de uitzending. Uitroken in de letterlijke zin, licht de commentaarstem toe. „Ze denken dat gasmaskers helpen. Gasmaskers helpen niet”, glimlacht de brigadecommandant. Op dronevideobeelden is te zien hoe de vogelkersgranaat, een witte plastic cilinder, op een loopgraaf valt en er een witte wolk opstijgt.


Lees ook

VS beschuldigen Rusland van gebruik chemische wapens in Oekraïne

Een jongen pakt een gasmasker tijdens een herdenkingsdag in Kyiv voor de in de oorlog met Rusland overleden kinderen.

Gevraagd of hij ervaring heeft met traangas op zijn positie, antwoordt de Oekraïense beroepsmilitair Pavel, die aan het front bij de plaats Lyman in Donetsk vocht, kortweg „voortdurend”. Ruslan, een oudere militair die dient aan het front iets ten noorden van het stadje Tsjasiv Jar, noemt het heel onaangenaam” als gasgranaten rechtstreeks in de loopgraven worden gedropt. „Ze veroorzaken zwaar braken, veel slijm in de ogen. Jongens moeten naar het ziekenhuis in zulke gevallen.” Foto’s of video’s heeft Ruslan niet. „Er is geen bereik in de voorste linies, mijn telefoon heb ik daar niet.” Beide mannen kunnen als militair enkel met hun voornaam in de krant.

Traangas maakt ademhalen lastig. Het brandt op de huid. Zweet zorgt ervoor dat het zich verder over het lichaam verspreidt

Volgens de Oekraïense militairen die NRC spreekt, werken gasmaskers overigens wel – maar doen zij die pas op als het gas in de loopgraaf verschijnt. Ook zijn ze schaars, vertelt Ruslan. „Veel van onze spullen zijn verbrand toen de Russen het gebied bedekten met fosfor. Het gras is droog en brandt hevig.”

Een arts van een ‘stabilisatiepunt’, een hospitaaltje voor militaire gewonden in de buurt van de stad Lyman, zegt „meerdere” slachtoffers van traangas te hebben gezien. „Op dit moment behandel ik zeker één soldaat wiens luchtwegen zwaar beschadigd zijn door gas.” Iemand die wegens traangas van het front wordt geëvacueerd, krijgt zeven tot tien dagen rust en verzorging.

In een uitzending van het Russische staatsnieuws, op 2 mei, was te zien hoe een vogelkersgranaat op een loopgraaf valt.
Still uit televisie-uitzending

Erg onaangenaam

En dan lijkt traangas nog een relatief ‘mild’ wapen, temidden van de kogel- en granaatregens die militairen in het oosten van Oekraïne dagelijks moeten verduren. Hoofdchirurg Vitali Soebbotin van een ziekenhuis in Kyiv dat militaire gewonden verzorgt, hoort van patiënten ook over de inzet van traangas. „Het gas is erg onaangenaam, maar niet dodelijk. Mijn patiënten vertelden hoe hun broeders gedesoriënteerd raakten en op mijnen liepen, of geraakt werden door kogels of granaatscherven.”

Het Oekraïense leger spreekt van één bevestigde dode als gevolg van het traangas zelf. Een man overleed doordat hij in een kleine gesloten ruimte gevuld met gas bleef.


Lees ook

Voor het eerst in lange tijd dringt Oekraïne Russische troepen terug

In de Oekraïense stad Toretsk, nabij de frontlinie in de regio Donetsk, is de verwoesting goed te zien. Afgelopen winter en voorjaar konden Russische troepen door ernstige Oekraïense munitieschaarste over een breed front terrein veroveren. I

Rusland beweert op zijn beurt dat Oekraïense troepen ook traangas gebruiken aan het front, al levert het daarvoor geen bewijs. Het Russische ministerie van Defensie en de Russische ambassadeur in Nederland laten vragen van NRC onbeantwoord. Ambassadeur Vladimir Tabarin, tevens de permanente vertegenwoordiger van Rusland bij de OPCW, zei in maart wel: „Rusland vindt de tactiek van het Westen om onwaarheden en ongefundeerde beschuldigingen van het gebruik van chemische wapens tegen de Russische Federatie te uiten, onaanvaardbaar.”

Op foto’s gepubliceerd door het Russische ministerie van Defensie zijn alleen zilveren busjes vermeend traangas te zien die aan het front zouden zijn gebruikt, evenals foto’s van de zwaardere Oekraïense Teren-6 traangasgranaat. Van beide beelden is niet na te gaan in welke omstandigheden ze zijn gefotografeerd of waar ze vandaan kwamen.

Het Oekraïense leger ontkent dat het traangas verstrekt aan militairen. Maar het valt niet uit te sluiten dat bepaalde eenheden het wapen op eigen gelegenheid alsnog inzetten. Door militairen aan het front wordt veel geëxperimenteerd met wapens, om hun effectiviteit te verhogen.