Door aardverschuiving getroffen gebied in Papoea-Nieuw-Guinea is ‘een massagraf’ geworden

Met zijn wijsvinger tekent Theo Spek (1963) een driehoek in de oever van de Twentse Dinkel. „Dit is de essentie van elk landschap. De drie hoekpunten vertegenwoordigen de aarde, de natuur en de mens. Als die met elkaar in balans zijn, in het midden van de driehoek, dan krijg je wat we noemen een halfnatuurlijk landschap zoals hier.” Het roestbruine water van de Dinkel vormt samen met de zanderige oevers de aardkundige component. Wilgen, libellen en luidkeels zingende vogels vertegenwoordigen de natuur. En de mens? Die is volop vertegenwoordigd in de aangelegde bossen – én op het terras van het verderop gelegen Paviljoen Lutterzand.

Een landschap, zo wil Spek maar zeggen, is méér dan een esthetisch decor. „Eerder is het een door de tijd heen veranderende aaneenschakeling van onderlinge verbanden. Bebouwing, landgebruik, vegetatie, plaatsnamen, bodemsoort: al die elementen horen erbij.”

Spek is de Nederlandse landschapsexpert bij uitstek. Na een studie bodemkunde in Wageningen en een jarenlange loopbaan bij diverse Wageningse instituten en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed richtte hij in 2010 het Kenniscentrum Landschap op aan de Rijksuniversiteit Groningen. Als hoogleraar neemt hij masterstudenten elke vrijdag mee op excursie door heel Nederland om ze het landschap te leren lezen. „Buiten leren is het leukst.”

Foto Dieuwertje Bravenboer

Maar sinds dit voorjaar kan iedereen die wil het landschap dankzij Spek ook in huis halen. Onder zijn redactie verscheen het fenomenale 696 pagina’s dikke boek Landschappen van Nederland. Daarin worden – de steden meegerekend – alle achttien ‘hoofdlandschappen’ uitvoerig omschreven, variërend van de kust- en zeekleilandschappen tot het Zuid-Limburgse heuvellandschap. Prachtige kleurenfoto’s, volop kaarten: alleen al bij het doorbladeren waan je je op reis in eigen land. „Het idee voor het boek ontstond tijdens een doorwaakte nacht op de intensive care, nadat ik ternauwernood een bypass-operatie had overleefd. Natuurlijk denk je dan aan je geliefden, maar ik heb het landschap óók lief. Dit boek is in zekere zin een eerbetoon.”

Smalle landweggetjes

„Zie je die boerderijen met hun groene houten gevels en oranje pannendaken? Die zijn karakteristiek hier in Noordoost-Twente.” Tijdens onze eendaagse excursie door het Oost-Nederlandse zandlandschap werpt Spek zich op als onvermoeibare reisgids terwijl hij vlot over smalle landweggetjes rijdt. „Vaak hebben die boerderijen namen die eindigen op -ink of -ing. Dat is Oud-Saksisch voor de ‘familiegroep van…’. Sommige dateren al uit de twaalfde eeuw.”

Zandlandschappen Oost-Nederland

We passeren het dorp Beuningen, waarnaar een grindrijke bodemlaag vernoemd is. „Op een gegeven moment was het tijdens de laatste ijstijd, tussen de 115.000 en 11.500 jaar geleden, zó guur dat Nederland was veranderd in een poolwoestijn. Het zand werd weggeblazen, alleen het grovere grind bleef liggen. Dat zie je nu terug in de bodem.”

Rond de Dinkel is het landschap redelijk vlak: „Dit zijn rivierterrassen en dekzanden, afgezet tijdens diezelfde Weichsel-ijstijd. Maar als we nog een kilometer of tien doorrijden staan we al boven op de Tankenberg, met 85 meter het hoogste punt van Overijssel. Dat is een stuwwal uit de Saale-ijstijd, die tot 125.000 jaar geleden duurde. Uit archeologische vondsten weten we dat bewoning meestal op de lagere flanken van die stuwwallen plaatsvond. Boven op zo’n rug wonen was niet aantrekkelijk, omdat je dan verder van het grondwater zat. Te laag ook niet, want dan verzoop je. En lang niet alle hogere stuwwallagen hadden een gunstige bodem. Dus ontstond er een krans van boerderijen omheen. Mensen waren duizenden jaren geleden ook al goed in het lezen van landschappen.”

Zet me op een willekeurige plek neer en ik weet heel snel waar we zijn

Speks familie komt oorspronkelijk van Goeree-Overflakkee (een zeekleilandschap aan de kust), hijzelf groeide op in Rhenen (een kruising van stuwwal-, veen- en rivierlandschap), en woont nu in het stroomgebied van de Drentsche Aa (een zandlandschap). „In mijn woonstreek heb ik twintig jaar onderzoek gedaan, maar ik wil niet uitsluitend mister Drenthe zijn. Het mooie vind ik juist die verscheidenheid in ons land.”

Die brede interesse tekende hem al in zijn jeugd. „Vogels, planten, bodems, ik vond het allemáál interessant. Tijdens mijn studie bodemkunde in Wageningen is er zelfs eens over me vergaderd omdat ik zoveel bijvakken volgde, waaronder vegetatiekunde, landbouweconomie, plattelandssociologie en agrarische geschiedenis. Ik was niet in een hokje te passen.”

Uiteindelijk zette hij aan de Rijksuniversiteit Groningen dus maar de studie op die hij zelf het liefst had willen volgen. „Alles moet tegenwoordig zo hyperspecialistisch zijn. Neem alleen al die vaak gemaakte tweedeling landbouw-natuur. Waarom kunnen we niet méér inzetten op én-én? Landschap is verbindend, niet scheidend.”

Toch is ‘zijn’ masteropleiding vooralsnog de enige in z’n soort in Europa. „We willen nu ook een internationale variant gaan aanbieden. Alleen al de Nederlandse zandlandschappen lopen tot in Polen door; het lösslandschap strekt zich uit tot voorbij Hongarije. Landschap kent geen grenzen.”

De landschappen van Nederland

Bult in een nat landschap

We rijden door het buurtschap Mekkelhorst. „Een horst is een bult in een nat landschap, mekkel betekent groot – een groot rivierduin, in dit geval.” In het boek zijn per landschapstype allerlei kenmerkende toponiemen opgenomen: namen voor geografische elementen. „Taal is zó verhelderend in dit vakgebied. Neem een plaats als Holten. De naam ‘holt’ betekent ‘hoogopgaand bos waar bouw- en timmerhout kan worden geoogst’. De meeste oude eikenbomen daar zijn allang gerooid, maar in de plaatsnaam leven ze voort.”

In Nederland vind je elke dertig kilometer wel een ander landschapstype, zegt Spek terwijl hij de auto parkeert op Landgoed Singraven, bij Denekamp. „Zet me op een willekeurige plek neer en ik weet heel snel waar we zijn. Elk landschap bestaat tenslotte uit die microregionale samenhang van specifieke elementen, onmiskenbaar als een vingerafdruk.”

Neem het kampen- of coulissenlandschap waar we nu staan. Kenmerkend zijn de houtwallen die verschillende percelen van elkaar scheiden. Je vindt zulke coulissen niet uitsluitend in Noordoost-Twente – ook in bijvoorbeeld de Achterhoek en Midden-Friesland kom je ze tegen. „Maar waar de wallen en singels hier uit eiken en soms linden bestaan, zie je in de Noordelijke Friese Wouden juist elzen. En in combinatie met die boerderijen met hun houten betimmering zie ik meteen: we zijn in Twente.”

Ook Huis Singraven zelf is typerend voor deze streek: het werd ooit aangelegd als kasteel, met de Dinkel er grotendeels als slotgracht omheen. „Vroeger reden hier ridders. In de zeventiende eeuw ontwikkelde het zich tot havezate [een versterkt huis], in de achttiende eeuw is het huis grondig herbouwd, en in de vroege twintigste eeuw is er een Engels landschapspark aangelegd, zoals in die tijd populair was. Tegenwoordig zie je er vooral bruidsparen die graag mooie foto’s willen.”

Het is een elitelandschap, zegt Spek. „Rijke stadsbewoners brachten de zomer vaak door op het platteland en lieten chique buitens bouwen. Maar daarnaast zag de elite zo’n landgoed ook als economisch complex. In Twente waren het vaak textielbaronnen die grond opkochten. Ze gebruikten de buitenplaatsen niet alleen voor hun woongenot maar pachtten ook land of verdienden geld met de bosbouw.”

De drie uit 1448 daterende watermolens iets verderop hadden eveneens een economische functie. „Eén was bedoeld voor graan, één voor olie, één voor hout.” Inmiddels zijn ze buiten bedrijf, maar het economische karakter is gebleven: het terras van Restaurant De Watermolen zit bomvol. „Nu is het vooral in trek bij fietsers”, zegt Spek, wijzend op twee senioren die met helm op een selfie maken. „Maar ook rond de zeventiende eeuw was dit al een toeristische trekpleister. Schilders als Meindert Hobbema en Jacob van Ruisdael hebben de molens al vereeuwigd. De esthetische aantrekkingskracht van landschappen is eeuwenoud.”

De esthetische aantrekkingskracht van landschappen is eeuwenoud

De biologische aantrekkingskracht is eveneens sterk, blijkt als er een grote gele kwikstaart vlak bij de watermolens landt. „Die kom je tegen langs snelstromend water, zoals hier bij de Dinkel.” Juist oude landschappen zijn goed voor de biodiversiteit, voegt Spek toe. „Hoe meer gradiënten je hebt, des te beter het is voor de biodiversiteit. Droog-nat, hoog-laag: dat zijn ook geen keiharde tegenstellingen, maar juist geleidelijke overgangen.” Zelf schreef hij onlangs in een opiniestuk in NRC dat landschappelijke kennis ook cruciaal is bij onder andere de omgang met klimaatverandering.

Zorgen voor behoud

Juist vanwege die essentiële functies is het ook belangrijk om te zorgen voor behoud van het landschap. „Die verantwoordelijkheid hebben we tegenover toekomstige generaties. Zo ging het vroeger ook: het landschap werd zo ingericht en onderhouden dat ook het nageslacht er nog van kon profiteren. In Drenthe bijvoorbeeld werd vaak een populier geplant als er een baby werd geboren. Het hout van zo’n boom is na 30 jaar volgroeid, dus tegen die tijd had de dochter of zoon dan een aardige bruidsschat in de vorm van een boom.”

Het is zeker nog niet te laat om het Nederlandse landschap te beschermen, benadrukt hij. „Vaak gaat het over wat er allemaal niet meer is, maar er is vooral nog een hoop wél.”

In de tussentijd leert ook Spek zelf nog altijd nieuwe landschappen kennen. „Een Indiase promovenda doet bijvoorbeeld onderzoek naar heilige landschappen in de hindoecultuur. En eerder dit jaar verscheen ook een proefschrift over de landschapsgeschiedenis van Kalimantan in Indonesië. Ontzettend fascinerend.”

Delen

Mail de redactie