Het politieke centrum krijgt ook op Europees niveau te maken met een sterke, versplinterde radicaal-rechtse flank. Voorlopige uitslagen van de Europese verkiezingen tonen een Europees Parlement dat stevig overhelt naar de rechterkant. Tegelijk houdt het midden in de Europese Unie stand en blijven de christen-democraten en sociaal-democraten de twee grootste partijen.
Het is de eerste balans, na Europese verkiezingen die gedomineerd werden door een verwachte radicaal-rechtse golf. Die voorspelling komt grotendeels uit, waarbij de partijen bij elkaar opgeteld naar verwachting circa een kwart van het Europese electoraat achter zich krijgen.
De consequenties van die overwinning werden zondagavond direct duidelijk: nadat zijn partij overweldigend verslagen werd door het radicaal-rechtse Rassemblement National (RN), schreef de Franse president Emmanuel Macron nieuwe parlementsverkiezingen uit.
Het illustreert dat de forse overwinning van radicaal-rechts de politieke orde in de grote EU-landen uit balans brengt. In vier van de vijf grootste EU-landen eindigen radicaal-rechtse partijen naar verwachting ofwel op plek één (Frankrijk en Italië) of op plek twee (Duitsland en Polen). Ook in onder meer Oostenrijk, Nederland en België eindigt de radicaal-rechtse partij in de top twee – waarbij in dat laatste land de verwachte megawinst van Vlaams Belang wel lijkt uit te blijven.
Tegelijk blijven de precieze consequenties van de radicaal-rechtse winst nog afwachten, bovenal omdat onzeker is of en hoe de partijen op Europees niveau gaan samenwerken. Op dit moment zitten de partijen verspreid in de fracties van de Europese Conservatieven en Hervormers (ECR) en die van Identiteit en Democratie (ID) – naast een groepje partijen dat zich daar nog ter rechterzijde van bevindt. In aanloop naar de verkiezingen voedden het Franse RN en het Italiaanse Fratelli d’Italia speculaties over een mogelijke radicaal-rechtse ‘superfractie’, waarbij ook de PVV van Geert Wilders zich zou willen aansluiten.
Meerdere radicaal-rechtse fracties
Maar de kans dat zo’n samenwerking echt slaagt lijkt vooralsnog onwaarschijnlijk – daarvoor zijn de breuklijnen tussen de nationalistische partijen te groot. Waarschijnlijker is dat de tientallen radicaal-rechtse partijen in het Europarlement verspreid zullen blijven over ten minste twee en mogelijk drie of zelfs vier fracties.
Dat maakt het ingewikkelder beleid daadwerkelijk te beïnvloeden. Maar om de koers van Europa bij te sturen hoeven de partijen niet noodzakelijk één vuist te maken of een sterke organisatie te hebben. Dat ze nu met zulke forsere aantallen in het Europarlement komen, maakt het ook voor centrum-rechts eenvoudiger een meerderheid ‘over rechts’ te vormen. Sowieso wijzen analisten er al langer op dat de centrum-rechtse partijen in Europa, waaronder de christen-democratische Europese Volkspartij, geconfronteerd met de groei van radicaal-rechts, al naar rechts zijn opgeschoven. Dat proces zal op Europees niveau mogelijk verder gaan.
Bovendien zal de versplintering op rechts veel stemmingen onzekerder maken, waardoor het überhaupt lastiger wordt gezamenlijk Europees beleid te maken. Voorafgaand aan de stemming waarschuwde Macron al voor een „impasse” in de Europese politiek.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/06/09225549/web-1006BUI_Macron10.jpg)
De grootste partijen in het Europarlement, de christen-democraten en de sociaal-democraten, blijven grotendeels op peil. De christen-democraten weten zelfs iets te winnen, terwijl het verlies bij de sociaal-democraten tot enkele zetels beperkt blijft. De christen-democratische voorzitter van het Europees Parlement, de Maltese Roberta Metsola, benadrukte in een eerste reactie daarom dat „het construtieve, pro-Europese centrum stand houdt”.
Maar de partijen krijgen wel te maken te maken met een veel ingewikkelder politiek landschap, waarin de fracties waarmee ze de afgelopen jaren zaken deden flink gekrompen zijn. Zowel de liberalen, waarin onder meer VVD en D66 zitten, als de groenen noteerden zondagavond dramatische verliezen. Samen verliezen die fracties mogelijk veertig zetels – terwijl het Europarlement juist iets groeit.
De afgelopen jaren speelden juist die twee politieke groepen een cruciale rol in het vormgeven van groen, progressief Europees beleid. Die koers zal nu vrijwel zeker veranderen, waarbij groene ambities worden afgeremd terwijl de houding ten opzichte van migranten zal verharden.
De verwachte uitslag betekent ook een ingewikkelde puzzel voor de Duitse christen-democrate Ursula von der Leyen, die graag nog een termijn door wil als voorzitter van de Europese Commissie. Naast de steun van EU-landen, moet ze daarvoor ook een meerderheid van het Europees Parlement achter zich krijgen. En hoewel Von der Leyen samenwerking met sommige radicaal-rechtse partijen eerder uitsloot, hield ze de optie van samenwerking met onder meer de partij van Meloni open.
Tegelijk kan Von der Leyen om voldoende steun te krijgen ook de centrum-linkse partijen niet te veel van zich vervreemden. De stemming over haar nieuwe mandaat, naar verwachting halverwege juli, wordt een eerste test van de nieuwe Europese politieke realiteit. Zondagavond haalde Von der Leyen de uitslag binnen als een overwinning voor haar christen-democratische partij en benadrukte ze dat die partij „een bastion tegen de extremen van rechts en links zal bouwen.”
De opkomst lag volgens een eerste voorspelling op EU-niveau ietsje hoger dan vijf jaar geleden, hoewel die in sommige lidstaten als Spanje en Bulgarije juist flink tegenviel.
Geweld tijdens campagne
De campagne werd de afgelopen weken in verschillende EU-landen getekend door geweld. Halverwege mei werd de Slowaakse pro-Russische premier Robert Fico neergeschoten, wat de al hevige politieke polarisatie in het Oost-Europese land verder versterkte. In Duitsland werden verschillende politici van linkse en rechtse partijen bij het campagnevoeren aangevallen, meest recent twee AfD-politici deze zaterdag. En vrijdagavond liep de Deense premier Mette Frederiksen een lichte whiplash op nadat ze op een plein in Kopenhagen werd geduwd.
Het versterkt de indruk van een Europa waar de politieke polarisatie sterk toeneemt. Naast de Franse verkiezingen, gaan kiezers later dit jaar ook in Oostenrijk en in verschillende Duitse deelstaten naar de stembus. Verwacht wordt dat radicaal-rechts bij al die verkiezingen een flinke winst zal boeken.
