Na een week van geruzie én geflirt binnen Europese rechts-radicale partijen is de vraag: hoe verenigd is deze flank, nu en na de Europese verkiezingen?
Vorige week kwam het tot een openlijke scheuring in de belangrijkste van de twee radicaal-rechtse fracties in het Europees Parlement toen het Franse Rassemblement National (RN) aangaf niet meer met het Duitse Alternative für Deutschland (AfD) te willen samenwerken. Directe aanleiding was een interview van AfD-lijsttrekker Maximilian Krah waarin hij had gezegd dat SS’ers „niet automatisch criminelen” waren.
Het was de druppel bij de al langere Franse ergernis over schandaaltjes bij de Duitse partnerpartij. Onder druk van RN werd AfD uit de zogeheten Identiteit en Democratie-fractie (ID) gezet. Hiernaast verenigen radicaal-rechtse partijen op Europees niveau ook in de in Europese Conservatieven en Hervormers (ECR).
Niet veel later stak RN-frontvrouw Marine Le Pen openlijk de hand uit naar een andere radicaal-rechtse partij: die van de Italiaanse premier Giorgia Meloni. Haar Fratelli d’Italia (Broeders van Italië) werkt op dit moment samen in de ECR-fractie. Maar als het aan Le Pen ligt zou die partij samen met haar RN onderdeel van een machtig nieuw blok kunnen worden. In een reactie ging Meloni niet direct op de uitnodiging in, maar sloot zij samenwerking ook nadrukkelijk niet uit. Waar de PVV zich bij aan wil sluiten is niet duidelijk: de partij heeft zich hier nog niet over uitgesproken. In het verleden zat de PVV in de ID-fractie.
Wat betekenen de ontwikkelingen voor de radicaal-rechtse flank in de Europese politiek? Zou de flirt van Meloni en Le Pen daadwerkelijk tot een samenwerking leiden én zou bijvoorbeeld ook de partij van Viktor Orbán zich daarbij aansluiten, dan zou zo’n fractie potentieel de op één na grootse in het Europarlement kunnen worden – na die van de christen-democraten. Na zijn vertrek uit de christen-democratische fractie is Orbáns Fidesz-partij de afgelopen jaren fractieloos gebleven.
Komt er inderdaad zo’n mega-rechtsradicaal blok? En wat verdeelt en verenigt de talloze rechts-radicale partijen op Europees niveau? NRC analyseerde onder meer het stemgedrag van de radicaal-rechtse fracties in het Europarlement: in totaal 18.689 hoofdelijke stemmingen, van het begin van het huidige mandaat in de zomer van 2019 tot en met maart 2024. Dit valt op aan hun samenwerking.
Radicaal-rechts wisselt vaak van samenstelling
Dat er uiterst conservatieve, nationalistische, zeer- of radicaal-rechtse partijen in het Europees Parlement zitten is niets nieuws. Al in de jaren tachtig haalden bijvoorbeeld de Italiaanse neofascisten van Movimento Sociale Italiano en het Franse Front National (nu: Rassemblement National) zetels bij de EP-verkiezingen en zochten ze elkaar daar binnen een eigen fractie op. In de decennia daarna veranderden die samenwerkingen steeds van naam, karakter en samenstelling. Ze presenteerden zich specifiek als nationalistisch en radicaal-rechts, of juist meer als conservatief en eurosceptisch.
Of de huidige ID-groep en ECR-fractie na de verkiezingen dezelfde naam, kleur en samenstelling houden, is onzeker. Bij de start van een nieuw mandaat wordt het Europarlement traditioneel flink opgeschud. En vast staat sowieso: de scheidslijnen tussen ECR en ID zijn altijd poreus geweest. Zo stapte het radicaal-rechtse Alternative für Deutschland in 2019 over van de ECR- naar de ID-groep. De Finnenpartij deed dat ook, maar wisselde in 2023 juist weer terug.
Dat er na de excommunicatie van de AfD nog meer verschuivingen gaan plaatsvinden, ligt voor de hand, denkt ook Nicolai von Ondarza, onderzoeker van radicaal-rechts voor de Duitse Stiftung Wissenschaft und Politik. Maar of dat ook leidt tot de megasamenwerking tussen het Franse RN en Fratelli d’Italia, noemt hij nog „zeer onzeker”. „Het scenario is sinds deze week iets waarschijnlijker geworden, maar ik blijf er terughoudend over. Uiteindelijk denk ik dat Meloni meer te winnen heeft bij samenwerking met centrum-rechts.”
Die samenwerking is waarschijnlijk geworden sinds Commissievoorzitter en voorvrouw van de christen-democraten Ursula von der Leyen de deur heeft geopend naar samenwerking met Meloni’s ECR – onder meer om zo steun te krijgen van de Italiaanse voor een tweede mandaat. „Als Meloni gaat samenwerken met Le Pen, zet ze zo’n coalitie met centrumpartijen weer op het spel. Ik denk dat ze uiteindelijk zal kiezen voor méér invloed in het centrum. Maar zeker weten doen we het niet.”
Meer een ‘verstandshuwelijk’ dan een gedeelde ideologie
Waarvoor staat radicaal-rechts in het Europarlement? Die vraag is nog niet zo eenvoudig te beantwoorden, vooral omdat de verdeeldheid binnen de fracties veel groter is dan bij andere fracties. Slechts bij 40 procent van de stemmingen stemt meer dan 90 procent van de ID-groep hetzelfde. Ter vergelijking: bij de Groenen is dat bij meer dan 90 procent van de stemming zo. Bij de ECR-groep stemt in de helft van de stemmingen 90 procent eenduidig.
Lees ook
Radicaal-rechts droomt al van de macht
Het verklaart waarom Europarlementariërs van andere partijen steen en been klagen over hoe lastig het is zaken te doen met de radicaal-rechtse fracties. Uiteindelijk blijft zeer onzeker hoe de fracties zullen stemmen en kunnen partijen binnen één fractie elkaar alsnog dwars proberen te zitten.
Waar andere partijfamilies vaker eenduidig stemmen , is de samenwerking bij radicaal-rechts meer een „verstandshuwelijk”, zegt Von Ondarza. „Ze vormen een fractie omdat ze daarmee eenvoudiger spreektijd en financiering krijgen, maar er is geen eenduidig programma.” Dat geldt ook in de verkiezingscampagne: waar partijen als de christen-democraten of liberalen een gezamenlijk ‘manifest’ presenteren, ontbreekt dat bij de ECR en ID.
Pikante verschillen in buitenlandpolitiek
Dat het tot een scheuring zou komen tussen het Franse RN en de Duitse AfD, is niet geheel onlogisch als je kijkt naar hun stemgedrag in het Europarlement. Bij 40 procent van de stemmingen stemden de twee partijen afgelopen jaren verschillend. Maar ook een eventuele samenwerking van RN en Fratelli d’Italia zou afstemming vereisen: die partijen verschilden ook in 40 procent van de gevallen van elkaar.
Zoom je in op de verdeeldheid binnen ID, dan is het lastig één onderwerp te kiezen waarover de radicaal-rechtse Europarlementariërs het meest verdeeld zijn. Nationale partijen stemmen meestal wel unaniem, maar botsen vaak frontaal met fractiegenoten uit een ander land.
De twee grootste partijen binnen de ID-groep, de Italiaanse Lega en het Franse RN, zijn het bijvoorbeeld met elkaar oneens bij zo’n 40 procent van de stemmingen. De onenigheid is het grootst als het gaat over buitenlands en economisch beleid. Bij dat laatste onderwerp zijn de partijen het zelfs in de helft van de gevallen met elkaar oneens.
Ook de partijen van Meloni en Le Pen zijn het bovengemiddeld vaak oneens over buitenlandpolitiek: ze stemmen in 62 procent van de gevallen verschillend. Die verschillen zijn vaak pikant. Meloni’s partij stemt vrijwel altijd vóór kritische resoluties over Rusland en Wit-Rusland, terwijl de partij van Le Pen daar ofwel tegen is, ofwel zich onthoudt van stemming. Die onenigheid valt ook op in resoluties over de verhouding met de Verenigde Staten en China. Waar Fratelli op dat vlak de ‘consensus’ in het Europarlement steunt, stemt RN als een van de weinigen tegen.
Buitenlandpolitiek toont de fundamentele verschillen tussen de radicaal-rechtse partijen, zegt Von Ondarza. „Er zijn de westers georiënteerde partijen die de EU zien als onderdeel van een westerse alliantie. Maar je hebt ook partijen die openlijk anti-Amerikaans, pro-Russisch of pro-Chinees zijn.”
Op andere onderwerpen is er meer consensus, bijvoorbeeld bij migratie. Maar ook daar stemmen de partijen lang niet altijd hetzelfde – een reden waarom ze door centrum-rechts nog altijd als een onbetrouwbare partner worden gezien. „Het hangt af van hoezeer een partij zich presenteert als een fundamentele oppositiepartij, of juist gezien wil worden als een potentieel constructieve partij die ook een compromis kan ondersteunen.”
Een professioneler radicaal-rechts kan balans doen kantelen
Is er een groot verschil tussen de ID- en de ECR-groep? Beiden worden door analisten als radicaal-rechts getypeerd. Maar waar de ID-fractie door de christen-democraten, sociaal-democraten en liberalen wordt uitgesloten als coalitiepartner, geldt dat minder voor de ECR. Politiek leider van de christen-democraten Ursula von der Leyen zette onlangs de deur op een kier voor samenwerking met de ECR.
Door de verdeeldheid in beide groepen is het niet eenvoudig de twee fracties te vergelijken. Toch ligt de stellingname van de ECR dichterbij ID dan die bij andere groepen. De meerderheid van de ECR-groep stemt in 60 procent van de gevallen hetzelfde als ID. Onderwerpen waarop de groepen het meest botsen zijn wederom buitenlandbeleid, bijvoorbeeld over resoluties waarin Rusland of andere regimes die mensenrechten schenden veroordeeld worden.
„Bij de ECR-groep zie je de afgelopen jaren een vorm van professionalisering”, zegt Von Ondorza. Verschillende partijen, waaronder die van Meloni en de Finnenpartij, zijn onderdeel van de regering en zitten daarmee minder automatisch een oppositie-houding in Brussel. Het betekent dat er beter afgestemd wordt en de fractie daarmee ook een ‘logischere’ coalitie- en onderhandelingspartner in het Europarlement kan worden.
Voor zo’n samenwerking is het vooral van belang dat de ECR-fractie de rangen gesloten houdt over onderwerpen waarvoor de centrum-rechtse christen-democraten hun goed kan gebruiken: het aanscherpen van migratiebeleid, of het afzwakken van groene plannen. Von Ondarza: „Dat zijn de thema’s waarop de ECR echt de balans kan verschuiven en effect kan tonen in EU-beleid.”
Radicaal-rechtse partijen zullen lastiger overeenstemming bereiken over EU-uitbreiding of economie. Meloni’s partij steunt bijvoorbeeld volmondig het toetredingsproces van Oekraïne, terwijl dat voor veel andere eurosceptische partijen een no-go is. En ook over bijvoorbeeld het aangaan van nieuwe EU-schulden of het vergroten van de Europese begroting verschillen de partijen zeer van mening.
Zeker lijkt wel: de invloed van radicaal-rechts gaat Europees groeien en hun stem zal ook in het Europarlement nauwer gevolgd gaan worden. Nu Von der Leyen en haar christen-democratische partij openlijk lonken naar de stem van Meloni, zullen ze na de verkiezingen proberen afspraken te maken over thema’s voor samenwerking. Zelfs als dat niet op alle terreinen lukt, zal er naast de gebruikelijke coalitie die vooral linksom gaat, ook een rechts alternatief zijn. „Bij de natuurherstelwet lukte het recent nog niet”, zegt Von Ondarza.Een nipte meerderheid stemde vóór dat omstreden wetsvoorstel. „Maar als radicaal-rechts groeit, kan er voor dit soort voorstellen in de toekomst wel een blokkade worden opgeworpen.”
