Aangestuurd via Telegram namen ze foto’s van militaire havens. Hoe Rusland Europeanen inzet voor spionage

Posted on May 27, 2024 by admin

Het is twee minuten voor zes in de ochtend, augustus vorig jaar, als de bel gaat in een oude boerderij aan de rand van het Poolse stadje Zlotoryja, nabij de Tsjechische en Duitse grens. Het zijn twee agenten van de Poolse geheime dienst met geweren in de hand. Als de deur opengaat, draven ze meteen naar boven. Ze lijken de weg te weten.

Maar eerst stormen ze nog de verkeerde kamer binnen, waar een Brits koppel vergeten is de deur op slot te doen. Een kamer verderop vinden ze wie ze zoeken: Mikhail A.

Een maand voor de inval kwam A. aangewaaid, vertelt de eigenaar van het pand, die niet met zijn naam in de krant wil [zijn naam is bij de redactie bekend]. De boerderij is opgesplitst tussen drie families, waarvan één deel bestaat uit kamers die worden verhuurd. „Een lange vent uit Wit-Rusland, die zo uit de jaren negentig leek te komen, met een wijd open hemd en een mat”, beschrijft de eigenaar hem.

De eigenaar had geen idee waarom Mikhail A. werd meegenomen. Een moord? Een niet-uitgezeten straf? Belastingschuld?

De eigenaar en zijn vrouw waren blij met de Wit-Rus, want hij dronk niet en hielp de buren met klusjes. „Hij verving mijn versnellingspook in de auto, deed boodschappen voor de oudere buren en hielp de buurman die boer is en al het werk in zijn eentje moet doen.” Bovendien was hij intelligent, zegt de eigenaar. „We spraken eens over kunst, Stalin en de oorlog in Oekraïne – in gebrekkig Pools, maar hij kwam slim over.” Ze noemden hem liefkozend Misja.

Vijf uur lang hield de geheime dienst Mikhail A. vast in zijn kamer. Pas rond elven ging hij geboeid het politiebusje, dat klaarstond op het erf, in. De eigenaar en zijn vrouw hadden geen idee waarom hij werd meegenomen. Een moord? Een niet-uitgezeten straf? Belastingschuld? Het moest wel iets serieus zijn, want een dag eerder stond een auto de hele dag op de uitkijk voor hun erf, hun telefoons deden het al dagen voor de inval slecht én op de ochtend van de inval vloog er een helikopter over het stadje.

Aangestuurd via Telegram

Pas na een paar dagen wordt bekend dat Mikhail A. in Polen spioneerde voor Rusland. Hij spoot anti-Oekraïense leuzen op muren en fotografeerde de havens in Gdansk en Gdynia. Ook nam hij foto’s van de luchthaven, het treinstation en in de marine-academie van Gdynia. In augustus vorig jaar werd hij opgepakt, inmiddels is hij veroordeeld tot twee jaar cel.

Mikhail A. opereerde niet alleen. Op de dag van zijn arrestatie worden nóg eens veertien mensen opgepakt in heel Polen. Een paar maanden later volgt nog een laatste aanhouding. De meesten kenden elkaar niet. Ze werden aangestuurd via het socialemediaplatform Telegram, door iemand die zich Andrzej noemde. Hij vroeg hen eerst anti-Oekraïense leuzen op muren te spuiten in ruil voor een paar dollar. Om binnen enkele weken grotere opdrachten uit te voeren, zoals het fotograferen van havens en treinstations. Enkelen van hen kregen zelfs de opdracht om treinen met militair materieel voor Oekraïne te laten ontsporen. De opdrachtgever? Rusland, aldus het Poolse Openbaar Ministerie. Alle zestien personen zijn inmiddels veroordeeld voor spionage.

De Poolse boerderij waar spionageverdachte Mikhail A. verbleef

De zaak ligt gevoelig in Polen. Enerzijds omdat het gaat om voornamelijk vluchtelingen uit Oekraïne – twaalf van hen zijn gevluchte Oekraïners, van wie één minderjarig, twee zijn Wit-Russisch en de laatste is een Rus. Anderzijds omdat Polen niet wil dat er veel bekend wordt over de zaak. Interviews met officieren van justitie worden afgehouden, de rechtszaken werden achter gesloten deuren gehouden en in de Poolse media is er relatief weinig over de zaak verschenen. Via gesprekken met betrokkenen en honderden documenten die NRC kon inzien, valt er een kijkje te geven in hoe Rusland op afstand lokale spionnen en saboteurs probeert te ronselen.

Drie jaar geleden komt Mikhail A. in Polen aan. Het leven van de dan 36-jarige A., geboren in de Wit-Russische hoofdstad Minsk, is tot dan toe niet vlekkeloos verlopen. Een paar jaar was hij werkzaam in een groothandel met bouwmaterialen in Moskou, maar na een scheiding met zijn vrouw, met wie hij een kind heeft, vertrekt hij naar Sint-Petersburg. Daar komt hij al snel in contact met het criminele milieu en wordt hij opgepakt vanwege drugshandel. In Rusland zit hij een celstraf uit van ruim acht jaar. Daarna vertrekt hij naar Polen.

A. vindt een baan bij een aluminiumfabriek in Oost-Polen, maar trekt uiteindelijk naar het westen van Polen, waar hij belandt in een van de bovenste kamers van de boerderij in Zlotoryja. Af en toe heeft hij klusjes, maar een baan vindt hij niet. Totdat hij een advertentie tegenkomt in een Telegram-kanaal voor werkzoekenden in Polen. Ene Andrzej belooft geld in ruil voor het spuiten van graffiti op muren. Tien dollar per leus.

Bitcoinaccount

In eerste instantie kan A. niet geloven dat iemand voor zoiets daadwerkelijk geld betaalt. Hij besluit de proef op de som te nemen en spuit in het Pools op een muur van een woningblok ‘Dit is nie onze oorlog’ – inclusief de spelfout. De foto’s stuurt hij door naar Andrzej, via een bitcoinaccount krijgt hij inderdaad betaald. Hij spuit nog twee leuzen op muren in het goudstadje, waarna Andrzej hem vraagt flyers te printen met daarop een spotprent en tien simkaarten te kopen.

Wie Andrzej is, weet hij Mikhail A. niet. Ze ontmoeten elkaar nooit, spreken elkaar alleen in het Russisch via Telegram. Soms hoort hij weken niks van Andrzej – die zo nu en dan zijn accountnaam verandert in Gabriel. Totdat er opeens weer een bericht van hem verschijnt. „Hallo, er is werk”, appt Andrzej dan. Na zijn graffiti-avonturen wordt A. gevraagd naar de havensteden Gdansk en Gdynia af te reizen – in ruil voor foto’s krijgt hij 150 dollar (omgerekend zo’n 138 euro) per dag. Ook zijn reis en hotel worden betaald.

A. verblijft dan al weken in het rustige Zlotoryja en heeft wel zin om erop uit te trekken. Hij besluit op het aanbod in te gaan. In het voorjaar van 2023 vertrekt hij naar de twee naast elkaar gelegen havensteden. Van Andrzej heeft hij een kaart gekregen met een route waarlangs hij moet lopen en fotograferen. Op een gegeven moment kan hij door beveiligingshekken niet verder.

In de trein terug krijgt Mikhail A. twijfels. Natuurlijk weet hij dat hij bij de militaire haven was en foto’s heeft gemaakt van gevoelige infrastructuur. Maar iedereen kan daar langslopen en foto’s maken. Toch besluit hij de foto’s op de terugweg in te trein te verwijderen.

De Poolse geheime dienst vindt wel zijn selfies in de havens van de Poolse kuststeden, waarop hij met een vriendelijk ogend gezicht in de camera staart. Ook wordt zijn telefoon gevolgd.

Tegen de politie zegt A. aanvankelijk dat de foto’s voor „privé-gebruik” waren. Uiteindelijk geeft hij toe. Hij vertelt dat Andrzej hem ook vroeg camera’s te plaatsen bij treinstations in Polen én iemand een paar dagen te volgen in Praag voor 150 dollar per dag. Dat weigerde hij.

Uiteindelijk kreeg Mikhail A. twee jaar celstraf voor spionage. De activiteiten leverden hem slechts zo’n 500 dollar op. Maar waar Mikhail A. stopte toen hij doorkreeg dat hij gerekruteerd was door de Russische veiligheidsdiensten, gingen anderen door.

Camera’s op zonne-energie

De ontmaskering van de zestien spionnen begint als een wandelaar in de buurt van Rzeszow camera’s aantreft langs een treinspoor. In de struiken en aan bomen hangen met ducttape vastgeplakte camera’s die werken op zonne-energie.

Dat deze camera’s rondom Rzeszow hangen, is niet gek: de Zuid-Poolse stad is de levensader van Oekraïne. Dagelijks landen er transportvliegtuigen vol met tanks, raketten en ander militair materieel dat per spoor naar het Oekraïense front gaat. De luchthaven van Rzeszow is momenteel het best beveiligde vliegveld van Europa.

Dat er camera’s rondom Rzeszow werden opgehangen, is niet gek: de Zuid-Poolse stad is de levensader van Oekraïne

Alle zestien gerekruteerde spionnen moesten foto’s maken van de havens aan de noordkust van Polen – waar ook wapens voor Oekraïne binnenkomen – en van de infrastructuur in Rzeszow. Ook satellieten verzamelen beeldmateriaal van deze plekken, zegt de Poolse inlichtingendeskundige Jaroslaw Jakimczyk. „Maar foto’s vanaf de grond laten veel meer zien.”

Dat Mikhail A. stopte nadat hij foto’s had gemaakt, gold niet voor anderen. Aan de Oekraïense Maxim L. vroeg Andrzej om brand te stichten bij een Oekraïens transportbedrijf in Polen. Zover kwam het niet. L. besloot een hek met houtskool in te smeren, zodat het leek alsof het door brand was beschadigd.

De foto’s die de spionnen moesten nemen, zijn vooral voorbereidend werk, zegt Jakimczyk. „De Russen maken plannen voor eventuele aanvallen op infrastructuur tijdens een toekomstige oorlog. Met de foto’s kunnen ze bepalen waar ze precisieaanvallen zouden uitvoeren.”

Een met rode verf beklad gedenkteken in Zlotoryja voor Sovjet-soldaten uit de Tweede Wereldoorlog.

De inzet van de groep lokaal gerekruteerde spionnen is een nieuwe modus operandi van Russische inlichtingendienst in Europa, zegt Jakimczyk, die al decennia de spionagewereld volgt. „Het is goedkoop, de opdrachten zijn makkelijk en de Russen worden niet gepakt, want die zitten in Moskou achter een laptop.” De zestien rekruten hadden gemeen dat ze pas kort in Polen woonden en verlegen zaten om geld. Ze kregen allemaal een celstraf: Maxim L. kreeg de hoogste, van zes jaar, de laagste straf was één jaar.

Hoewel de spionageactiviteiten van de zestien amateurspionnen klein bier lijken, nemen Europese inlichtingendiensten deze acties heel serieus. Onlangs waarschuwden drie Europese inlichtingendiensten dat Rusland sabotage-acties voorbereidt in heel Europa, waarbij ze denken aan „geheime bombardementen, brandstichtingen en schade aan de infrastructuur op Europees grondgebied”. Ook de Nederlandse militaire inlichtingendienst MIVD waarschuwt voor Russische sabotage, voornamelijk in de Noordzee. Die ligt vol met internetkabels, gasleidingen en windmolenparken.

Politieke doelen

„Rusland zal al zijn middelen gebruiken om Europa op welke wijze dan ook schade toe te brengen – van propaganda tot aan terroristische aanslagen”, zegt de Poolse luitenant-kolonel Maciej Korowaj, die gespecialiseerd is in de Russische en Wit-Russische inlichtingendiensten. „Rusland wil laten zien dat westerse landen niet in staat zijn zichzelf te beschermen, dat het Westen niet veilig zal zijn totdat Rusland zijn politieke doelen heeft bereikt.”

Het belangrijkste wat de West-Europese landen daartegen kunnen doen is de bevolking informeren, zegt Korowaj. „De enige verdediging tegen deze agressieve Russische politiek is het informeren van de bevolking. Dat leidt tot bewustzijn en kennis, waardoor het voor Rusland moeilijker is om onze samenlevingen te beïnvloeden.”

Tadeusz naast het erf waar Mikhail A. is opgepakt.

In Zlotoryja loopt inwoner Tadeusz net weg bij zijn broer, die naast het erf woont waar Mikhail A. is opgepakt. Tadeusz kan nog boos worden om de spionageactiviteiten van Mikhail A. in zijn dorp. „Hij moet blij zijn dat ik hem niet heb ontmaskerd”, zegt hij over A. „Dan had ik hem een schop onder zijn reet gegeven en naar de politie gebracht.” Hij kende hem, groette hem wel eens op straat en weet dat hij hier woonde.

De eigenaar van de oude boerderij heeft expres stilgehouden dat Mikhail A. daar verbleef. „Wij verhuren hier kamers en ik wilde niet dat de politie-inval negatieve effecten zou hebben”, zegt hij. Maar als hij een drankje opheeft, wil hij nog wel eens loslippig zijn. „Dan vertel ik het aan bevriende politieagenten uit de stad, maar zelfs zij wisten niet dat het bij mij gebeurd was.”

Hoewel de eigenaar natuurlijk schrok van de inval, kan hij er inmiddels wel om lachen. „Ze hebben Misja een dag te vroeg meegenomen”, grapt de eigenaar. „Want op de dag van de inval begon de oogst en we hadden zijn hulp wel kunnen gebruiken.”

Uitstoot hier, effecten elders – zijn landen verplicht rekening te houden met de rest van de wereld?

admin
November 24, 2024
0

In Den Haag kan het mondiale klimaatbeleid de komende tijd een impuls krijgen die het sinds het Klimaatakkoord van Parijs (2015) niet meer heeft gehad. Twee weken lang luisteren de rechters van het Internationaal Gerechtshof (ICJ) naar tientallen vertegenwoordigers van landen en internationale organisaties, met als doel een oordeel te vellen over de verplichtingen van staten om gevaarlijke klimaatverandering te voorkomen.

1. Wat staat er in deze zaak op het spel?

Op initiatief van Vanuatu, een kleine eilandengroep in de Stille Oceaan ten oosten van Australië, buigen de rechters zich over twee fundamentele vragen. De belangrijkste luidt, simpel gezegd: welke verplichtingen hebben staten volgens het internationaal recht om het klimaatsysteem en het milieu te beschermen, ten behoeve van (andere) staten en toekomstige generaties?

De tweede vraag gaat over de juridische consequenties van eventuele verplichtingen voor landen die ernstige schade hebben veroorzaakt, door de uitstoot van broeikasgassen en door het nalaten die uitstoot te reduceren. Daarbij gaat het speciaal over de gevolgen van de opwarming voor kwetsbare landen, zoals kleine eilandstaatjes. Er is ook expliciet gevraagd naar verplichtingen van landen jegens bevolkingsgroepen en individuen, nu en in de toekomst.

Het antwoord van het ICJ is een advies, het heeft geen bindende werking. Maar volgens de meeste rechtsgeleerden zal een uitspraak van het hoogste juridische orgaan van de Verenigde Naties doorwerken in landen, in onderhandelingen over mondiaal klimaatbeleid, en in de vele rechtszaken van individuen en organisaties die schade lijden door de opwarming van de planeet.

Voor Vanuatu, dat nauwelijks een meter boven de zeespiegel uitkomt en zich heel moeilijk kan beschermen tegen de stijging ervan, is dit van existentieel belang. Het eilandstaatje heeft nauwelijks bijgedragen aan de opwarming, maar voelt wel als een van de eerste landen de verregaande gevolgen.

2. Waarom buigt het Internationaal Gerechtshof zich nu over deze kwestie?

In 2019 begon een groep rechtenstudenten van de University of the South Pacific een campagne om „het grootste mondiale probleem, klimaatverandering, voor het hoogste rechtsorgaan van de wereld te brengen”. De regering van Vanuatu sloot zich aan bij dit initiatief en diende in 2021 een resolutie in bij de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties waarin om een antwoord van het ICJ op de twee bovengenoemde kwesties werd gevraagd.

Vanuatu wist steun voor de resolutie te krijgen van uiteindelijk 132 landen. Daarnaast spraken wereldwijd zo’n 1.500 organisaties zich uit voor de rechtszaak. Volgens internationaal jurist Margaretha Wewerinke-Singh, hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam en de Universiteit van Fiji, toont de enorme steun voor de zaak „de collectieve wens om [klimaatverandering] aan te pakken in overeenstemming met de vastgestelde juridische normen en principes van rechtvaardigheid”. Daarnaast laat het zien dat er grote behoefte is aan meer juridische onderbouwing van internationaal klimaatbeleid.

Op 29 maart vorig jaar werd de resolutie unaniem aangenomen door de Algemene Vergadering van de VN en is het hof begonnen met de voorbereiding. De belangstelling voor de hoorzittingen, die maandag beginnen, blijkt heel groot. Maar liefst 98 landen en twaalf internationale organisaties kunnen hun verhaal doen gedurende tien zittingsdagen. Op de laatste twee dagen is tijd gereserveerd voor organisaties uiteenlopend van het Pacific Islands Forum Fisheries Agency tot de organisatie van olie-exporterende landen (OPEC) en de Wereldgezondheidsorganisatie.

Vanuatu hoopt dat de rechters van het ICJ in de loop van volgend jaar met hun oordeel komen.

3. Wat kan de uitspraak betekenen voor de verantwoordelijkheid voor klimaatschade?

Volgens Wewerinke-Singh, die deel uitmaakt van het adviesteam van Vanuatu, kan de uitspraak „een keerpunt in de mondiale strijd voor klimaatrechtvaardigheid” zijn.

Joie Chowdhury, advocaat bij het Amerikaanse Center for International Environmental Law (CIEL), zegt dat de uitspraak, „een steviger basis” kan leggen „onder multilaterale oplossingen” (lees: de druk opvoeren bij klimaatonderhandelingen). In een webinar zei zij deze zomer dat hiermee „landen in het mondiale Zuiden, kleine eilandstaten en kwetsbare ontwikkelingslanden extra juridische instrumenten krijgen om hun onderhandelingspositie te versterken”.

Hoogleraar internationaal recht André Nollkaemper noemde vorige week in NRC een oordeel „heel belangrijk”. Landen hebben weliswaar allerlei beloftes gedaan om de uitstoot van broeikasgassen te reduceren, en ze geven vaak ook financiële steun aan kwetsbare landen, maar in feite ontbreekt een internationaal rechterlijke onderbouwing.

4. Welke politieke gevolgen kan de uitspraak hebben?

Volgens Nollkaemper kan het bijna niet anders dan dat de rechters zullen concluderen dat landen alles in het werk moeten stellen om schade in andere landen te voorkomen. En dat landen die in het verleden veel broeikasgassen hebben uitgestoten en dat nog steeds doen – dat wil zeggen: rijke, geïndustrialiseerde landen – „verplicht zijn bij te dragen aan rechtsherstel” en aan het herstellen van de schade die andere landen lijden – in de praktijk: vooral ontwikkelingslanden.

Voor kleine eilandstaten gaat het bij de vragen die in Den Haag voorliggen uiteindelijk om hun voortbestaan. Vanuatu’s minister van Klimaatverandering, Ralph Regenvanu, hoopt dat het vonnis de stemmen van de meest kwetsbare groepen zal versterken. Op de speciale website van Vanuatu over de zaak staat: „Zonder snelle en verstrekkende maatregelen zullen laaggelegen atolstaten zoals Vanuatu naar verwachting halverwege de eeuw onbewoonbaar worden, waardoor het voortbestaan van hun cultuur, hun staat en hun soevereiniteit in gevaar komt.”

‘Ik dacht dat ze seks wilde’, is geen excuus meer in Zuid-Afrika, dat een ‘pandemie’ van seksueel geweld kent

admin
November 24, 2024
0

Een jonge vrouw gehuld in een sober roze shirt en met een kort kapsel, steekt haar stevig gespalkte onderarm uit. S. zit op haar kamer in een opvang voor mishandelde vrouwen van de Nationale Opvang Beweging (NSMSA) in de Zuid-Afrikaanse provincie Gauteng. „Doet het nog pijn?”, vraagt Lisha Stevens, het hoofd van NSMSA aan de 27-jarige vrouw uit Soweto. „Bij sommige bewegingen wel, bijvoorbeeld als ik mijn baby optil”, vertrouwt S. haar toe.

Twee maanden geleden is ze door haar vriend met een ijzeren staaf geslagen, waardoor haar ellepijp is gebroken. Haar vriend misbruikte S. stelselmatig. Maar de laatste keer was de afranseling door haar partner, een evenementenopbouwer die met een alcoholverslaving kampt, wreder dan ooit tevoren, vertelt ze. „Hij heeft me ontzettend hard geslagen, eerst met een stoel en daarna met die ijzeren staaf. Toen heeft hij me zo lang gewurgd dat ik bijna bewusteloos raakte. Ik dacht dat hij me zou vermoorden,” zegt S. Haar naam wordt hier uit veiligheidsoverwegingen niet genoemd.

Sinds ze uit het ziekenhuis is ontslagen, zit ze samen met haar acht maanden oude zoontje ondergedoken in deze opvang in een buitenwijk van Soweto, met zo’n 1,3 miljoen inwoners de grootste township van Zuid-Afrika. Alleen haar zus, die haar hier naartoe gebracht heeft, weet dat ze hier woont.

Straffeloosheid

Deze maandag is het Internationale dag voor de beëindiging van geweld tegen vrouwen, de aftrap van een campagne, die belangrijk is voor zowel de regering als maatschappelijke organisaties om de acceptatie van seksueel geweld te doorbreken.

Zuid-Afrika kent een van de hoogste cijfers van seksueel geweld tegen vrouwen ter wereld. Verkrachting, huiselijk geweld en femicide zijn een plaag voor de samenleving, waar ook president Cyril Ramaphosa aan refereerde in zijn laatste State of the Union, zijn belangrijkste jaarlijkse toespraak. Het staatshoofd noemde daarin seksueel geweld in Zuid-Afrika een „pandemie” en beloofde 20 miljard rand (omgerekend zo’n 1 miljard euro) voor de bestrijding ervan.

Eerdere pogingen om via overheidsbeleid iets aan het seksueel geweld te doen – zoals een nationaal plan in 2020 – zijn nog niet succesvol gebleken.

S. met haar zoontje in de gemeenschappelijke ruimte van een opvang voor mishandelde vrouwen in Gauteng.

Eén op de zestien vrouwen heeft in 2022 fysiek en seksueel geweld ondervonden, zo blijkt uit een vorige week verschenen studie van onderzoeksinstituut Human Sciences Research Council (HSRC). 36 procent van de volwassen vrouwen in Zuid-Afrika is op enig moment in hun leven slachtoffer geweest van fysiek en seksueel geweld. Bijna een kwart van de vrouwen is in hun leven fysiek mishandeld door hun partner.

Bovendien ontkomen daders van seksuele misdrijven in verreweg de meeste gevallen aan een veroordeling. De politie registreerde tussen 2022 en 2023 meer dan 43.000 verkrachtingszaken. In diezelfde twaalf maanden werden slechts 519 verdachten voor verkrachting veroordeeld.

Baanbrekende uitspraak

Maar er gloort een sprankje hoop. ‘The Embrace Project’, een maatschappelijke organisatie die seksueel geweld bestrijdt, heeft samen met een slachtoffer van seksueel geweld een belangrijke rechtszaak gewonnen. Eind september van dit jaar oordeelde het hooggerechtshof van Johannesburg dat verdachten „subjectieve instemming” niet meer als geldige verdediging kunnen gebruiken, omdat dit in strijd is met de grondwet. Volgens het hof schendt dit het recht van het slachtoffer op onder andere gelijkheid, menselijke waardigheid, privacy en lichamelijke integriteit.

„Dit betekent dat de verdachte in een verkrachtingszaak moet bewijzen dat de vrouw instemde met seks om zich vrij te pleiten en niet langer simpelweg kan zeggen: ‘ik dacht dat ze seks wilde’,” verduidelijkt Lee-Anne Germanos Manuel, jurist en mede-oprichter van The Embrace Project.

Voordat het zover is, moet het Constitutionele Hof, de hoogste rechtbank in Zuid-Afrika, er nog over beslissen. Indien dat hof de uitspraak van het hooggerechtshof in stand houdt, zal dat enorme impact hebben, verwacht Germanos Manuel. „De verdediging van ‘subjectieve instemming’ door verdachten is één van de belangrijkste redenen waarom het ons justitieapparaat nauwelijks lukt om daders te veroordelen.”

„Kijk naar de zaak van het slachtoffer dat samen met ons deze zaak heeft aangespannen. De rechter heeft vastgesteld dat er geen instemming was voor seks en geloofde niet dat de verdachte daadwerkelijk dacht dat het slachtoffer instemming had gegeven. Toch heeft de rechter hem vrijgesproken, omdat er onvoldoende bewijs was om de claim van de verdachte te weerleggen.”

Genormaliseerd

Vlak na de uitspraak snijdt de populaire televisiesoap Skeem Saam het onderwerp van seksuele instemming aan. Een rechtbank veroordeelt een van de hoofdpersonages, Toby, voor de verkrachting van een vrouw, met wie hij eerst innig gezoend heeft. Hij zegt dat hij instemming had voor de seks, zij ontkent.

Veel Zuid-Afrikanen groeien op in een gezin waar de vader zijn vrouw mishandelt en denken dus dat het zo hoort

Lisha Stevens
Opvang Beweging

De uitzending veroorzaakte een storm van reacties op sociale media. Sommige berichten juichen de keuze van de Skeem Saam-makers toe, maar de meerderheid – nagenoeg allemaal mannen – reageert als door een wesp gestoken. Opmerkingen als „ze wilde juist dat hij haar verkrachtte”, „als een vrouw een valse verkrachtingsbeschuldiging doet, is de man nu de klos” en „vrouwen zullen mannen massaal afpersen” gonsden rond op X.

Lisha Stevens, provinciaal hoofd van de Nationale Opvangbeweging in Gauteng, inspecteert de spalk aan de onderarm van S.

Een groot probleem volgens onderzoeksinstituut HSRC is de houding van mannen. Zo zou 85 procent vinden dat vrouwen te gemakkelijk een aanklacht van mishandeling door een man kunnen indienen. Bijna 10 procent van de mannen schuift de schuld op de vrouw af wanneer een man haar verkracht.

Doordat seksueel geweld volledig genormaliseerd is in de Zuid-Afrikaanse samenleving is het moeilijk te bestrijden, legt Lisha Stevens van NSMSA uit. „In deze cultuur wordt het van mannen verwacht dat ze dominant zijn. Veel Zuid-Afrikanen groeien op in een gezin waar de vader zijn vrouw mishandelt en denken dus dat het zo hoort.”

Kennisplatform Safer Spaces plaatst dit macho-gedrag in de sociale context. Hoge werkloosheid en inkomensongelijkheid zouden toxische mannelijkheid versterken. Daarnaast liet de gewelddadige geschiedenis van kolonialisme en het apartheidsverleden veel huishoudens achter zonder vaderfiguren, waardoor het risico op agressie en emotionele instabiliteit groter werd. Ook onderwijs, media en sociale druk versterken traditionele rolpatronen, aldus het platform.

Volgens Stevens praten familieleden vaak op het slachtoffer in om geen aangifte te doen en bij haar gewelddadige partner te blijven. „Daarnaast zijn veel slachtoffers van huiselijk geweld financieel afhankelijk van de dader, wat deze enorme macht geeft.”

Laksheid politie

Stevens zie hoe de aanpak van daders en bescherming van slachtoffers ook bij de politie ondermaats is. Onderzoek van het Civiele Secretariaat voor de Politiedienst (CSPS) onderschrijft dit probleem. Het overheidsorgaan, dat toezicht houdt op de politie, rapporteerde vorige maand aan het parlement dat in 2023 geen enkel politiebureau in het land voldoet aan de standaarden die in de Wet op huiselijk geweld zijn beschreven. Agenten weigeren onder andere aanklachten te registreren, zijn laks in de uitvoering van gebiedsverboden en lopen hopeloos achter met de afhandeling van zaken. Bovendien stelt CSPS vast dat agenten vaak zelf overtreders zijn. In de onderzoeksperiode van vijf maanden werden 232 agenten beschuldigd van huiselijk geweld.

We verzuipen in plastic. Durft de wereld te zeggen: genoeg is genoeg?

admin
November 22, 2024
0

Het is teruggevonden in moedermelk, in honingbijen, in hondentestikels, in appels, in het diepste van de oceaan, in wolken en in versgevallen sneeuw op Antartica. Plastic is een wondermiddel en een vloek. Na de biodiversiteitstop en de klimaattop start maandag een laatste belangrijke milieutop, een die het slotakkoord moet worden van onderhandelingen die sinds 2022 lopen. Op een VN-top in Zuid-Korea willen landen een juridisch bindend akkoord sluiten tegen plastic vervuiling.

Boven die onderhandelingen hangt één belangrijke vraag. Gaan landen afspreken dat ze minder plastic zullen produceren? Studies laten zien dat plasticvervuiling fundamenteel aanpakken niet kan zonder de losgeslagen productie ervan in te perken. Maar het politieke klimaat is er niet naar, en voorstander Verenigde Staten nam afgelopen week toch nog afstand van zo’n productieplafond.

Plastic is niet nieuw, maar de explosie van plastic om ons heen wel. Sinds 1950 is de productie ervan meer dan vertweehonderdvoudigd. De productie groeit bovendien steeds harder. Vooral in China, maar ook in andere Aziatische landen en de Verenigde Staten verrezen de afgelopen jaren nieuwe fabriekskolossen die de plastic productie verder omhoogstuwen.

Met die productie kwam ook meer vervuiling. De uitstoot van microplastics in het milieu wordt momenteel geschat op tussen de 10 en 40 miljoen ton per jaar, een hoeveelheid die tegen 2040 zou kunnen zijn verdubbeld, staat in een studie gepubliceerd in Science. Microplastics zijn in ons water gevonden, in ons eten – zoals zout, suiker, honing, bier en thee – in ons bloed en organen. Wetenschappers zien steeds meer aanwijzingen voor negatieve gezondheidseffecten.

Tegen 2050 ‚zwemmen’ er mogelijk meer stukken plastic in de zee dan vissen, berekenden onderzoekers

Duidelijk is dat het zeeleven al lijdt onder plastic. Zo werd in de buik van één aangespoelde walvis in Spanje 29 kilo plastic gevonden: tassen, netten, zelfs een jerrycan. Vermoedelijk was al dat plastic het dier fataal geworden. Tegen 2050 ‘zwemmen’ er mogelijk meer stukken plastic in zee dan vissen, berekenden onderzoekers. Om te illustreren hoe hard het gaat: bij tellingen van The Ocean Cleanup in de Stille Oceaan bleek dat het aantal gevonden plastics in slechts een kleine zeven jaar tijd was vervijfvoudigd.

Het plasticprobleem valt niet te ontkennen, en daarom startten 175 landen in 2022 onderhandelingen met de bedoeling eind dit jaar tot een akkoord te komen. Het zou een juridisch bindend instrument moeten worden tegen plastic vervuiling. Dat pakket maatregelen zou moeten gelden voor de „hele levenscyclus” van plastics; dit werd expres zo geformuleerd zodat het de deur openzet om ook de productie van plastic aan te pakken.

EU voortrekkersrol

Bij het pleiten voor een productieplafond pakt de Europese Unie een voortrekkersrol. Maar hoeveel heeft het continent eigenlijk nog te zeggen over plastic productie? Het marktaandeel van plasticfabrieken in Europa nam af van 28 procent in 2006 naar 12 procent vorig jaar. Plastic uit Azië en de VS, gemaakt met goedkoop schaliegas of (Russische) olie, zorgt er al jaren voor dat de Europese plasticproducenten worden weggeconcurreerd. De Europese productie daalde alleen al vorig jaar met 8 procent. Onbedoeld is die Europese productiebeperking er dus al.

De EU vindt daarnaast niet alleen plastic producerende grootmachten zoals de VS en China tegenover zich. Ook oliebedrijven lobbyen actief tegen regels die de productie van plastic moeten beteugelen. „Een productieplafond gaat ons niet helpen wat betreft vervuiling en het milieu”, aldus Karen McKee, topvrouw bij oliegigant ExxonMobil tegen zakenkrant Financial Times in aanloop naar de top.

Oliereuzen zoals Saudi-Aramco, ExxonMobil en Shell investeerden samen vierhonderd miljard dollar in plasticfabrieken, zo berekende Forbes in 2020. „Soms vergeten we dat plastic gemaakt is van olie en gas”, zegt McCauley. „Nu er meer energie uit hernieuwbare bronnen komt vanwege de strijd tegen klimaatverandering, zetten olie- en gasbedrijven in op het opvoeren van de plasticproductie als plan B.”

Plastic wordt gezien als de grootste toekomstige groeimotor van de vraag naar olie. De vraag naar brandstof gaat door de opkomst van elektrische auto’s mogelijk pieken. Plastic is een levensverzekering voor fossiel.

Bij de vorige onderhandelingssessie in Canada in april waren er 196 lobbyisten van de fossiele en chemische industrie aanwezig. Meer dan de mensen die aanwezig waren namens delegaties van de Europese Unie.

Lang niet alle industrie is overigens tegenstander van een productieplafond. Bedrijven die plastic verwerken, zoals Coca-Cola en Unilever, hebben hier gezamenlijk juist voor gepleit. Een productieplafond zou goed zijn voor de recyclingindustrie, aldus een topman van Unilever tegen de Britse zakenkrant Financial Times.

Frappant genoeg is het ook de olie-industrie die recycling zegt te steunen, sterker nog: volgens critici hebben oliebedrijven de potentie van recycling jarenlang schromelijk overdreven. „Oliebedrijven houden ervan met de mythe van recycling te schermen als manier om het probleem van plastic vervuiling aan te pakken”, zegt McCauley. „Maar ze zitten ook weer niet te wachten op stevige afspraken over gerecycled plastic, want dat zorgt voor minder vraag naar fossiel plastic.”

Alleen al in Nederland gingen dit jaar vijf plasticrecyclers failliet

Recycling is in werkelijkheid weerbarstig. Wereldwijd wordt ongeveer 9 procent van het plastic gerecycled. In Europa wordt steeds mínder plastic gerecycled. En alleen al in Nederland gingen dit jaar vijf plasticrecyclers failliet.

Recyclers kunnen momenteel niet op tegen de lage prijzen van nieuw plastic, en het gemak ervan in het productieproces. Bedrijven die huisafval ophalen, schoonmaken, sorteren, en omsmelten naar gerecyclede plastic korrels, moeten concurreren met een totaal andere markt van goedkope fossiele plastics uit gigantische fabrieken in Azië en de VS. En de duurzame ambities van voedingsgiganten en verpakkingsbedrijven blijken niet groot genoeg om ook vast te houden aan gerecycled plastic als dat duurder is.

De problemen in de plastic-recyclingindustrie lijken sterk op die in de kledingindustrie. Tweederde van de nieuw verkochte kleding bestaat tegenwoordig (geheel of gedeeltelijk) uit plastic (denk aan namen als polyester, elastaan of acryl). Ook textielrecyclers (die van oude kleding nieuwe willen maken) kunnen niet op tegen fossiele goedkope materialen.

Mogelijk toch afspraken

Hoe groot de noodzaak volgens voorstanders ook, het lijkt politiek gezien volgende week niet uit te draaien op een juridisch afdwingbaar productieplafond. Over andere onderwerpen lijken de standpunten van landen minder ver uiteen te liggen. Zo zijn er plannen om afspraken te maken over beter beheer van plastic afval, meer recycling en mogelijk beter ontwerp van producten (waardoor recycling makkelijker is). Ook zouden er mogelijk afspraken gemaakt kunnen worden om vervuiling in oceanen door plastic vistouw te beperken.

De top in Zuid-Korea (trouwens zelf ook een grote plasticproducent) trekt veel minder aandacht – en regeringsleiders – dan de klimaattop van afgelopen weken. Wordt het plastic probleem misschien nog onderschat?

„Absoluut”, vindt McCauley. „Maar als er geen akkoord komt, accepteren we een toekomst waar mensen onnodig ziek worden door plastic vervuiling, een wereld waarin oceanen een plastic soep worden. Dit is een once in a lifetime kans en die mogen we niet verspillen.”