Na het einde van de Koude Oorlog verdween zijn voornaamste onderzoeksobject, de dreiging van nucleaire oorlogen, bijna drie decennia uit het publieke discours. Maar sinds de grootscheepse Russische invasie in Oekraïne in 2022 maken nieuwe generaties kennis met Sir Lawrence Freedman (75), historicus en emeritus hoogleraar War Studies aan King’s College in Londen.
Sinds Poetin zijn oorlog in het hart van Europa ontketende, zinspeelt hij regelmatig op nucleaire escalatie. Het heeft even geduurd, maar inmiddels zijn de VS, Europa en de NAVO in staat van paraatheid en begint een nieuwe westerse oorlogsindustrie op gang te komen. Terwijl propagandisten op de Russische staats-tv even open als nonchalant spreken over de vernietiging van Londen, Berlijn of Rotterdam worden in oost en west nucleaire doctrines herlezen en rijzen vragen over kernkoppen en de mogelijke verdediging daartegen.
Nucleaire afschrikking – deterrence – werkt, zegt Freedman via een Zoom-verbinding vanuit zijn met boeken gevulde werkkamer in Londen. „Poetin heeft er belang bij dat wij ons zorgen maken over de consequenties van directere betrokkenheid bij de oorlog, aan de zijde van Oekraïne. Hoe terughoudender we zijn met rechtstreekse steun aan Oekraïne, hoe beter voor hem. ”
Welke effect hebben zijn dreigementen gehad op westerse steun aan Oekraïne?
„Die waren zeker van belang. En begrijpelijk. De VS onder president Biden en de andere NAVO-landen willen geen kernoorlog riskeren. Maar dat risico is een zeer specifiek soort dreiging. Ik denk dat Poetin vrij consistent is geweest dat zijn kernwapens de NAVO afschrikken om rechtstreeks, schouder aan schouder, te vechten met de Oekraïners. Dat is niet gebeurd en het is nog steeds onwaarschijnlijk. Als er NAVO-militairen in Oekraïne komen zal het zijn voor trainingsdoeleinden of als adviseurs, niet om direct betrokken te raken in de strijd. Maar ik denk dat vooral de Amerikanen zichzelf hebben aangepraat dat als Amerikaanse wapens op Russisch grondgebied terechtkomen, ook al zouden die zijn afgevuurd door Oekraïners, er een gevaarlijke escalatie zou ontstaan. Zij zijn volgens mij uitgegaan van het ergste dat kon gebeuren, een kernoorlog, en hebben scenario’s bedacht die zo’n oorlog konden veroorzaken. In plaats van de huidige situatie te analyseren, en de mogelijkheden van Rusland en Oekraïne daarin, en verder zelf te bedenken wat het Westen kan doen om de oorlog zodanig te beïnvloeden dat de uitkomst in het voordeel van Oekraïne is. Dus ik denk dat we te voorzichtig zijn geweest – niet omdat ik het risico op een kernoorlog wil wegwuiven, maar omdat het alleen relevant is onder zeer specifieke omstandigheden.”
Welke omstandigheden zijn dat?
„Ik denk dat zelfs als de NAVO zou besluiten deel te nemen aan de oorlog aan Oekraïense kant, het nog steeds op geen enkele manier vaststaat dat dat zou leiden tot een kernoorlog, maar het zou iedereen zeker behoorlijk nerveus maken, omdat dan twee nucleaire machten in oorlog met elkaar zouden zijn. Dat Poetin geen NAVO-landen aanvalt, betekent óók dat nucleaire afschrikking werkt. Maar een kernoorlog ontstaat alleen onder de meest extreme voorwaarden. Niet omdat er iets onplezierigs gebeurt dat Poetin irriteert.”
Denkt u dat we sinds de inval in februari 2022 dichter bij een kernoorlog zijn gekomen?
„Ja, maar je moet het niet overdrijven. Er is een grote oorlog gaande in Europa, de situatie is gevaarlijker dan wanneer het allemaal kalm en vredig is. Het is duidelijk dat dingen zich op een onverwachte manier kunnen ontwikkelen. Het hangt af van één man.”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data115757639-746ed1.jpg|https://images.nrc.nl/g6obMe_c6IST5EVDC0SANK3cCB8=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data115757639-746ed1.jpg|https://images.nrc.nl/sKzUyMuzIaaX5e43sGxy8h7BmE4=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data115757639-746ed1.jpg)
En is de kans op kernoorlog gedurende het conflict groter geworden?
„Ik denk dat er niet zo veel verschil is. Het belangrijkste doel van Poetin was voorkomen dat de NAVO rechtstreeks betrokken zou raken – daar is hij in geslaagd. Ik denk ook dat hij onder grote druk staat van bondgenoten als China om de nucleaire kwestie niet al te veel te overdrijven.
„De gedachte lijkt: hij heeft iets heel doms gedaan – Oekraïne binnenvallen – dus zou hij opnieuw iets heel doms kunnen doen, zoals een nucleaire oorlog beginnen. Maar in 2022 geloofde hij dat hij een weloverwogen risico nam. Die inschatting was fout. Maar het is heel helder wat de risico’s van een nucleaire oorlog zijn. Het is duidelijk wat de dreigementen hem opleveren, maar het is niet duidelijk hoe operationeel gebruik hem zou helpen.”
Is er een scenario denkbaar waarin Poetin een kleiner nucleair geladen wapen zou gebruiken, of een nucleair ‘ongeluk’ zou veroorzaken – zoals bij de reactor in Zaporizja – zonder dat dit tot een kernoorlog leidt?
„Dat kan. Er zijn allerlei manieren waarop dit niet tot een totale oorlog zou leiden, omdat iedereen nerveus zou zijn over de volgende stappen. Maar het zou een zinloze exercitie voor hem zijn. Het zou landen als China en India, die half sympathiseren met Rusland, heel erg alarmeren. Ook het Russische volk zou erg schrikken. Er zou iets mis kunnen gaan. Ik zie gewoon geen voordelen.
„Poetin heeft voldoende manieren om Oekraïne schade toe te brengen. De operationele voordelen van een nucleaire ontploffing zijn heel klein vergeleken met het politieke risico. Bovendien zou dan niets de NAVO er nog van weerhouden Oekraïne te steunen met eigen troepen. En als dat gebeurt, staat Rusland er slecht voor, want dan zou het verliezen.”
Welke speelruimte ziet u nog voor de NAVO-landen, als het gaat om levering van wapens?
„Op dit moment zie je de grootste terughoudendheid bij de inzet van langeafstandswapens tegen doelwitten op Russische bodem. Verder is er niet veel waarvan het Westen probeert Oekraïne af te houden. De Britten zeggen dat zij ook het gebruik van langeafstandswapens op Russisch grondgebied niet zo’n punt meer vinden. En trouwens, zelfs de Amerikanen zijn het erover eens dat de Krim geen Russisch grondgebied is, terwijl de Russen dat wel denken.
„Het meest urgente is dat Oekraïne voorzien wordt van de basisbehoeften: luchtverdediging, munitie, artilleriegranaten. Dat is op dit moment cruciaal voor het overleven van Oekraïne. De langeafstandswapens zijn er, ze maken een verschil. We zien regelmatig berichten over munitiedepots of olieraffinaderijen in Rusland die worden aangevallen. Dat helpt Oekraïne. Maar er is nog een lange weg te gaan.”
Lees ook
De NAVO wil klaar zijn voor de oorlog
Verwacht u dat het Westen nu wel gaat toestaan dat Oekraïne hun wapens gebruikt op Russisch grondgebied, nu Rusland Oekraïne in het noorden aanvalt vanaf eigen bodem?
„Als ze vanuit Belgorod de Oekraïense regio Charkiv aanvallen, dan verzamelen de troepen zich aan één kant van de grens. Is dat op een of andere manier taboe? Ik denk het niet. Het is een duidelijk militair doel. Een invasiemacht. Ik kan me voorstellen dat de Amerikanen nerveus worden als een woonwijk in Belgorod wordt aangevallen, maar niet over doelen die een complete invasie van Oekraïne ondersteunen.”
Er wordt wel gezegd dat het Westen Oekraïne laat vechten met één hand op de rug, vanwege de langzame wapenleveranties. Oekraïne krijgt niet de wapens die het nodig heeft om te winnen, of zijn grondgebied te heroveren tijdens het tegenoffensief. Deelt u die analyse?
„Ik denkt dat het complexer is. De NAVO is te traag geweest met het optuigen van zijn eigen industrie. En zoals altijd in westerse democratieën: uiteindelijk lukt het wel, maar het kost tijd. Dat heeft gevolgen gehad voor het vermogen van Oekraïne om zichzelf te verdedigen. Oekraïne heeft ook fouten gemaakt, dat heeft niet geholpen. Een deel is simpelweg capaciteitsbeperking. Je kunt verstrikt raken in een polemiek over wat nodig is om Rusland te stoppen, of wat er nodig is om Rusland daadwerkelijk te verslaan. Het is heel moeilijk om Rusland in deze oorlog direct te verslaan met een operationele doorbraak. Maar het is wel mogelijk om te voorkomen dat Rusland wint. Dat is duidelijk niet bevredigend voor Oekraïners, omdat Russen nog steeds Oekraïens grondgebied bezetten. En een deel daarvan, zelfs als Oekraïne het herovert, is verwoest en geruïneerd door de gevechten. Dat is heel frustrerend voor Oekraïne, dat uiteraard zo snel mogelijk van de oorlog af wil, op hun voorwaarden. Dat kost tijd. Maar ik denk niet dat we de schaal van de westerse steun moeten minimaliseren. Die is zeer substantieel. Veel mensen namen aan dat Europa nu al zou zijn afgehaakt vanwege Oekraïne-moeheid. Maar de bondgenoten houden vol. Ze vergroten hun bijdragen. Aan het eind van dit jaar hebben de Tsjechen hun enorme munitie-initiatief voor elkaar. De Europese productie wordt groter. Dus we hopen dat de Oekraïners kunnen volhouden en dat de zaken later dit jaar beginnen om te draaien.”
Sinds wanneer denkt u dat Rusland deze oorlog niet kan winnen?
„Dat schreef ik al op de eerste of tweede dag na de invasie. Rusland kan dat grondgebied, die bevolking, niet onderwerpen. Dat is te veel. Het zou al heel moeilijk zijn een eigen regering te installeren in Kyiv. Ik ben er zelfs niet zeker van dat de Russen dat zelf nog geloven. Maar ze zullen het proberen. Wat betreft Ruslands eigen doelen, die volgens mij afhangen van een marionettenregering in Kyiv, denk ik niet dat ze dat voor elkaar krijgen. Dus het probleem voor Poetin is dat, zelfs als er een staakt-het-vuren overeengekomen zou worden, er een instabiele situatie zou bestaan, waarschijnlijk voorgoed. Want de Oekraïners zullen geen Russische bezetting accepteren. Dat is een reden waarom zo’n overeenkomst heel moeilijk zal zijn. Geen van beide partijen is tevreden met de status quo. Rusland heeft niet zoveel als ze willen, Oekraïne heeft te veel verloren. En beide hebben het gevoel dat ze nog meedoen in de strijd. Voor de Oekraïners staat er het meeste op het spel; de Russen moeten op den duur misschien de futiliteit inzien van wat ze proberen te bereiken.”
Ziet u mogelijkheden voor een diplomatieke uitweg voor Poetin?
„Hij heeft daar geen interesse in getoond. Als hij er een wilde, zou hij daarom kunnen vragen. Ik ben al lange tijd van mening dat deze oorlog zal eindigen als er op de een of andere manier een rustpunt ontstaat. Als Rusland besluit dat het genoeg is en nergens toe leidt, dat het een pauze nodig heeft, dan kan er een staakt-het-vuren komen. Als Rusland dat zou aanbieden, zou Oekraïne van veel landen onder druk komen te staan om een voorstel te accepteren of op z’n minst te overwegen. Maar het wordt heel moeilijk te onderhandelen en wordt zeer onpopulair in Oekraïne als Rusland met belangrijke brokken van het land achterblijft. Op een zeker moment kan pure uitputting beide landen tot een staakt-het-vuren brengen. Maar zover is het nog niet.”
