‘Het muzikale geheugen van Nederland’ bestaat vijftig jaar

Posted on May 12, 2024 by admin

In een flink huis in Utrecht, in een woonkamer met overal viola da gamba’s, staat een lange houten tafel. Kon die tafel maar vertellen wat-ie allemaal gehoord heeft de afgelopen decennia. Als Camerata Trajectina, het oudemuziekensemble uit Utrecht, repeteert, doen ze dat niet op een podium of in een concertopstelling, maar samen zittend rond die tafel. „Honderd repetities, minimaal. Per jaar”, zegt Saskia Coolen (67), eigenaresse van de tafel en fluit- en gambaspeler in het ensemble.

Ook deze eerste donderdag van mei repeteren ze weer levendig rond de tafel. Ze werken aan een jubileumtournee, die binnenkort van start gaat. Camerata Trajectina bestaat dit jaar vijftig jaar.

Vijftig jaar geleden was precies in de tijd dat oude muziek (muziek van grofweg vóór 1750) booming was. Met name de zoektocht naar hoe oude muziek ooit geklonken moet hebben, leverde veel experiment en discussie op. Onder de pioniers waren ook de studenten Jos van Veldhoven en Jan Nuchelmans, die in 1974 een muziekgroepje oprichtten. Aangevuld met nog drie andere studenten noemden ze zich Camerata Trajectina. Toen speelden ze nog oude muziek uit heel Europa – de stijl leren ze zichzelf concertje voor concertje aan – maar niet veel later kwam luitspeler Louis Grijp erbij.

Grijp deed promotieonderzoek naar Nederlandse liederen in de Gouden Eeuw, een richtingbepalende factor voor het jonge ensemble: het werd Grijps onderzoekslaboratorium. Onder andere de Nederlandse Liederenbank – een website met ruim 180.000 Nederlandse liederen, waaronder vele contrafacten (een nieuwe tekst op een oude melodie) – is daar het directe resultaat van. Maar ook het Festival Oude Muziek is ooit ontstaan uit concertjes die de eerste leden van Camerata Trajectina organiseerden.

Ondanks Grijps overlijden in 2016, gaat het ensemble onvermoeid door. Saskia Coolen, de tafeleigenaresse, kwam er in 1979 bij en is nu het langstspelende huidige lid.

Interpretaties

„Opname loopt.” „Staat de stopwatch aan?” „Ja, start!” Deze repetitie is pas de tweede doorloop. Het ensemble probeert de bedachte blokjes muziek uit en meet hoe lang ze duren. Klaartje van Veldhoven, Sytse Buwalda, Nico van der Meel en Berend Eijkhout zingen met gevoel voor theater de Nederlandse liedjes. Tussen het musiceren door wordt levendig gediscussieerd met de multiinstrumentalisten Saskia Coolen, Constance Allanic, Cassandra Luckhardt en Arjen Verhage; niet alleen over tempi en dynamiek, ook interpretaties van het oude Nederlands vliegen als geanimeerde koffiepraat over tafel.

„Nee, het is in de derde persoon. Het gaat erom wie Michieltje krijgt. Hier weten ze nog niet dat Michieltje een loverboy is.” „Ze komen er pas achter bij die maatsoortwisseling!” „O ja!”

„Wat betekent ‘vaten’?” „Nee, het is ‘vatten’.” „Och ja.”

„Daar moet een mooi a-klein akkoord liggen, hè.” „A-groot toch?” „Nee, dat is daarna pas.” „Ah, ja.”

„Het is een g.” „Ja, klopt.” „Jij speelde een gis.” „Niet.” „Wel.” „Mijn hand ligt hier, ik kan niet eens bij de gis.” „Even centraal jongens!”

Hoezo Nederlandse muziek?

Op het programma staan liedjes die het ensemble in de afgelopen vijftig jaar ontdekte en speelde in thematische, regelmatig theatraal aangeklede programma’s met titels als De muzikale wereld van Constantijn Huygens, Het muzikale huishouden van Jan Steen, Oren aan Hooft, Van Varen en Vechten, en Vive le Geus! (Win de oorlog, zing een lied).

„Het leuke van Camerata”, zegt bariton Berend Eijkhout (35), die het kortstgeleden (in 2022) bij het ensemble kwam, „is dat we in meerdere vijvers publiek vissen. Er is de groep die de oude muziek interessant vindt, maar ook een groep die komt om de oude Nederlandse literatuur. En er zijn mensen die geïnteresseerd zijn in Nederlandse geschiedenis. Ik was als kind bijvoorbeeld helemaal gefascineerd door de Tachtigjarige Oorlog, en met Camerata kon ik ineens echte Geuzenliedjes zingen.”

In die vijftig jaar nam Camerata Trajectina meer dan vijftig cd’s en ruim duizend liederen op. Tussen ‘kunstmuziek’ en ‘volksmuziek’ maken ze geen onderscheid; zolang het maar in een programmathema past. Ze noemen zichzelf graag ‘Het muzikale geheugen van Nederland.’

En dat is nogal een resultaat, als je bedenkt hoe veel Nederlanders over de Nederlandse muziekgeschiedenis denken. Tenor Nico van der Meel (67): „Sweelinck, ja, die kennen mensen wel. Maar verder? Er werd interessante muziek gemaakt in de landen om ons heen, maar toch niet in ons eigen kikkerlandje? En de Nederlandse taal, die is toch niet geschikt om in te zingen?” De hele tafel wuift die vooroordelen weg. Coolen: „In de beginjaren moesten we het publiek echt nog bewíjzen dat er überhaupt Nederlandse liederen bestaan.”

Sommige liederen zijn intact overgeleverd, maar meestal vinden de leden van het ensemble tijdens hun zoektochten in archieven maar enkele puzzelstukjes van een onontdekt lied. Bijvoorbeeld de tekst met maar een deel van de muziek, of de muziek met maar een deel van de tekst. Of zelfs alleen een tekst. Dan moeten ze aan het reconstrueren, vaak georiënteerd gokken.

Harpist en viola da gambaspeler Constance Allanic (47): „We weten dat veel nieuwe teksten geschreven werden op bestaande melodieën, dus als je een tekst zonder muziek vindt, ga je proberen: op welke bekende melodie past het?” Coolen: „Vaak is er maar één melodie die perfect past.”

https://www.youtube.com/watch?v=RCcK-7e1Jv0

Historisch accuraat

Maar dan is het ensemble er nog niet. Met alleen tekst en melodie heb je nog geen muzikale uitvoering. „Arrangementen, instrumentatie, vormen, improvisatie: liedjes worden interessant gemaakt aan deze tafel.” En juist dat is historisch accuraat, vertelt Van der Meel: „Ook toen hadden de mensen die deze liederen zongen en speelden niet meer dan een tekst en een wijsje. Ook zij maakten er zelf wat van.” Samen met Grijp werkte hij onder andere twaalf jaar aan het reconstrueren van een Maastrichts liedboek. „En nu nóg denk ik soms: verhip, moet het misschien zó?”

Het grootste verschil met vroeger volgens Coolen: „Musici toen repeteerden meestal niet om muziek op een podium te krijgen.” De ‘repetitie’ wás het musiceren. „Muziek maakte je in de huiskamer, deels van bladmuziek en deels ter plekke improviserend. Aan tafel. Wist je dat er tafels bestonden met uitklapbare lessenaartjes erin, waar iedereen z’n muziek op kon zetten? Je had ook liedboeken waarin de verschillende partijen rondom werden gedrukt; dan moest je wel samen aan een klein tafeltje zitten.”

Met die ruim duizend opgenomen Nederlandse liederen heeft Camerata Trajectina in vijftig jaar wel bewezen dat Nederland wel degelijk een rijke muziekgeschiedenis heeft. Al moet de tafel ook toegeven: héél ver is dat bewustzijn in Nederland nog niet doorgesijpeld. Ze denken dus ook niet aan stoppen. De vraag of er nog ideeën zijn voor komende projecten, maakt direct een brainstorm los. Minutenlang rollen mogelijke programmatitels over tafel.

16 mei begint de jubileumtournee Groots in een kleine taal, 50 jaar en drie dagen na het eerste concert in 1974. Info: camerata-trajectina.nl

Expres niet zoals Charles Dickens het bedoelde, maar wel vrolijk en lekker suikerzoet

admin
November 24, 2024
0

Zul je net zien: Kerst staat voor de deur – een afschuwelijke feestdag voor afschuwelijke mensen – en dan klieft je domme zusje ook nog eens haar hoofd in tweeën op de rand van haar badkuip. Het overkomt Carola (Nandi van Beurden), eigenaar van Carola’s Christmas Shop, voorheen Carels Christmas Shop. Rechtstreeks naar de hemel kan zusje Christel (Suzan Seegers) niet: ze moet zich eerst nog een laatste keer tegen Carola aan bemoeien.

Op Kerstavond meldt Christels spook zich daarom bij haar grote zus in huis om daar te verkondigen dat Carola bezocht zal worden door drie geesten. Die ervaring zal haar ervan moeten overtuigen haar leven te beteren. Daar zal wel een hoop overtuigingskracht voor nodig zijn, want Carola lijkt niet meteen onder de indruk van Christels spookverschijning. Al zal ze haar zusje (tevens haar werknemer) wel missen in de winkel. Carola: „Niemand maakt zo’n goede cappuccino als jij.”

In kerstmusical A XXXmas Carola is Carola een botte, gierige, ijskoude zakenvrouw met een hekel aan Kerst. Dat maakt haar de vrouwelijke tegenhanger van Ebenezer Scrooge, de hoofdpersoon van Charles Dickens’ A Christmas Carol, het verhaal waar A XXXmas Carola op is geïnspireerd. Wel kreeg de musical de ondertitel Precies zoals Dickens het nooit bedoeld heeft mee, dus verwacht geen adaptatie die al te loyaal blijft aan het bronmateriaal.

Sterrencast

Wat je wél van A XXXmas Carola kunt verwachten is een vijfkoppige sterrencast (naast Van Beurden en Seegers zijn ook Jeremy Baker, Thomas Cammaert en Luuk Haaze van de partij) die uitblinkt in vrolijke, meerstemmige nummers, waaronder veel bewerkingen van bekende kerstliedjes. Zowel de nummers als de grapjes volgen elkaar in rap tempo op in het script van Allard Blom. In de eerste scènes is het wel even wennen aan de dik aangezette humor, met een hoofdpersoon die veel weg heeft van een snauwerige Disneyfilm-slechterik. Carola lijkt zelfs te zijn vormgegeven als Cruella de Vil, geheel in het zwart-wit, terwijl de overige personages zich hullen in rood-groene sjaals en truien.

Naarmate Carola’s voorgeschiedenis wordt onthuld, wordt het personage minder eendimensionaal. Dat wil niet zeggen dat A XXXmas Carola een bijzonder gelaagd geheel is – qua plot en sentimentaliteitsgehalte komt het verhaal vrij dicht in de buurt van de Hallmark-films die deze maanden iedere avond op ‘Christmas Channel’ RTL8 te zien zijn. Al Carola’s herinneringen, trauma’s en dromen draaien om mannen. Maar op vrijwel alle andere vlakken dan het plot is de musical origineel en creatief; van de bij vlagen harde humor tot de catchy liedteksten. Ook naar de muziek van Sam Verhoeven kun je blijven luisteren. Vooral de kerstrevue, een jaarlijkse traditie van Carola’s vader, zit zo goed in elkaar dat het jammer is dat hij maar een paar minuten duurt. Het decor – dat bestaat uit huisjes op kniehoogte die regelmatig van plaats wisselen of eventjes in de lucht zweven – zorgt intussen voor een sprookjesachtige sfeer.

Het maakt dat je je gewillig overgeeft aan het suikerzoete einde waar A XXXmas Carola onvermijdelijk op afstevent. Zo’n suikerzoet einde is ook best lekker. Af en toe. Met Kerst, bijvoorbeeld.

Kendrick Lamar stuurt de wolven af op gemakzuchtige succesrappers op nieuw album ‘GNX’

admin
November 23, 2024
0

Not Like Us heeft het nieuwe album van Kendrick Lamar niet gered. In die spijkerharde track haalde Lamar eerder dit jaar vernietigend uit naar zijn rivaal Drake en beschuldigde hij hem onder meer van pedofilie en uitverkoop van de hiphopcultuur. Het was dé giftige genadeslag na een hectische blitzkrieg waarin de twee elkaar met in bijzonder hoog tempo uitgebrachte beledigende tracks op de huid zaten en groeide uit tot de hiphopkraker van het jaar. Not Like Us tikt op Spotify de miljard streams aan en maakt kans op vijf Grammy Awards, waaronder die voor nummer en plaat van het jaar.

Maar op het vrijdagavond plotseling online gezette nieuwe album GNX van Kendrick Lamar speelt de Canadese rapper en zanger die Lamar dit voorjaar nummer-na-nummer tot aan de enkels afzaagde, geen rol van betekenis meer. Terwijl de andere hoofdrolspelers in die vete recent sussend stelden dat het niet zo serieus was, schakelt Lamar strijdbaar dóór. Het gaat hem niet puur om Drake, maar om hypocrisie en platte commerciële belangen die hij veel breder in zijn scene aantreft.

Lamar is iemand die in zijn werk voortdurend worstelt met verleidingen en twijfels over zijn rol als succesvol boegbeeld van zijn gemeenschap en genre. Hij is het duidelijk spuugzat hoe gemakzuchtig andere succesrappers omgaan met de cultuur die voor hem van levensbelang is. GNX is het eerste album dat Lamar zelf uitbrengt met zijn bedrijf PgLang en is rauwer en minder conceptueel opgezet dan voorgangers als het sterk naar binnen gerichte Mr. Morale & The Big Steppers, Pulitzer Prize-winnaar DAMN., en het als generationeel meesterwerk onthaalde To Pimp A Butterfly.

Hongerige rappers

Op GNX grijpt Lamar nadrukkelijk in muziek en tekst terug op waar het voor hem begon, in geboortestad Compton in Los Angeles. Het wemelt van de galmende elektronische bassen, rauwe funky beats en vlammende gastoptredens van jonge, hongerige rappers uit L.A., zoals Peysoh, Hitta J3 en Young Threat op de stotterend stuiterende westkustbeat van GNX. In openingstrack ‘wacced out murals’ rekent Lamar op een diep dreunende kickdrum af met in zijn ogen twijfelachtige acties van hiphopsterren als Lil Wayne en Snoop Dogg en ‘politieke correctheid’ in de rapscene. In het schmierend pompende ‘squabble up’ stuurt hij de wolven af op rappende poseurs.

Zijn strijdlust doet Lamar goed. Hij rapt lenig, losjes, gedreven en soms een beetje pesterig. „Ik houd mijn voet op het gaspedaal,” rapt Lamar op de aanstekelijk haperende staccato-funk van producer Mustard, die ook Not Like Us produceerde. „Iemand moet het doen.” Zijn rijmschema’s en tekstuele dubbele bodems en verwijzingen zijn onverminderd magistraal, en wie goed luistert, hoort in vrijwel elke kritische noot, tegelijk bemoedigende levenslessen voor zijn achterban: bescherm je hart, geloof in jezelf, investeer in jezelf, werk hard, en reken niet op anderen maar op zelfliefde.

‘Reincarnation’ is een nieuw hoofdstuk in de voortgaande artistieke uitwisseling die Lamar in zijn werk voert met zijn in 1996 vermoorde inspiratiebron Tupac ‘2Pac’ Shakur. Hij leent de muziek en rapstijl van 2Pac voor een geweldig gelaagd verhaal waarin hij zich neerzet als incarnatie van eerdere succesvolle zwarte artiesten en de beproevingen die ze doorstonden, waaronder een briljante zangeres die in het raciaal gesegregeerde Amerika worstelde met een drugsverslaving: „Heroïnenaalden hielden me in een foetuspositie.”

In ‘heart pt. 6’ blikt Lamar openhartig terug op de dagen waarin hij opkwam met rapgroep Black Hippy, en zijn jeugdvriend en zakenpartner Dave Free „gevangenis-risico’s” nam om hun muziekcarrière van de grond te tillen.

In het ontspannen en soulvolle sluitstuk ‘gloria’ rapt Lamar over een complexe relatie die zijn leven getekend heeft – om pas aan het eind te onthullen dat het gaat om zijn verhouding tot zijn pen, zijn schrijven. „Ik deed het met integriteit en n****s probeerden nog steeds op me te haten”, verklaart Lamar zijn bitterheid tegenover de commerciële toplaag van de rapscene in het subtiel geproduceerde, sfeerrijke ‘man at the garden’. „Er zal nog meer bloed verspild worden. Het is slechts verf voor mij.”

Juist de mensen die van het Fries houden, zijn soms (te) streng op jonge Friese auteurs

admin
November 22, 2024
0

Ja, het is anders om in het Fries te schrijven. Rixt Siderius (19) zoekt normaal in het Nederlands naar woorden die uitdrukken wat ze bedoelt, maar heeft die „speurtocht” nu in het Fries afgelegd. Het is haar Memmetaal, moedertaal. Friese poezië raakt haar, zegt ze, omdat de taal dichtbij is, het is de taal van thuis. Ze draagt een gedicht voor op het podium in een grote glazen kas op het Oldehoofsterkerkhof in Leeuwarden.

Jou my dyn tonge en probearje dy dan út te sprekken / it giet net / it giet net / lúster nei myn klanken

Een sneeuwschuiver rijdt buiten voorbij. Het is donderdagavond, donker in de binnenstad. Aan de vooravond van het festivalweekend van Explore the North, een literair productiehuis en festival met een vast podium in Leeuwarden, is het publiek bijeen in de warme kas voor De literaire orgie, of: een feestavond voor iedereen die van taal op podium houdt. De avond vangt aan met leerlingen van het Jonge Schrijvers-traject, een samenwerking van Explore the North en Jeugdtheaterschool Meeuw, dat door ongeveer vijftig jonge Friezen is gevolgd, onder wie Siderius. Jonge Schrijver Mayte Veenstra (18) zingt haar gedicht, door gitaar begeleid. Het publiek is gegrepen. De toon is warm, indringend, de woorden voelen eerlijk, ook als je ze niet verstaat.

Ik stean efter it rút / Ik wachtsje oant ein fan de dei / It ljocht yn myn sliepkeamer is út / Is dêr boppe in plak foar my?

Streng op foutjes

Het kan best spannend zijn om in het Fries op te treden. Juist mensen die zo van de taal houden, kunnen streng zijn op foutjes, zegt Marleen Nagtegaal, artistiek directeur bij Explore the North. Makers kiezen zelf welke taal ze gebruiken, maar soms moedigt Nagtegaal ze aan om te onderzoeken: wat als je dit in het Fries probeert?

Ze zijn van de „literatuur buiten het boek”, zegt Nagtegaal over Explore the North. Alles wat ze doen draait om taal. En dat is veel: workshops, ontwikkeltrajecten, residenties, het vaste Podium Explore in hun gebouw in Leeuwarden, en ze ondersteunen schrijvers met voorstellingen, wars van vastomlijnde disciplines. In juli werd bekend dat de organisatie structurele subsidie krijgt vanuit het Rijk; het is vanaf 2025 onderdeel van de culturele basisinfrastructuur. Het geld, jaarlijks bijna 500.000 euro, is fijn, zegt algemeen directeur Mark Hospers. Maar het is vooral een „erkenning dat wat wij hier doen, belangrijk is”.

Voorheen moesten schrijvers voor hun ontwikkeling naar Amsterdam, Utrecht of Groningen

Explore the North bestond in festivalvorm al sinds 2011, maar kreeg vleugels toen Leeuwarden met succes meedong naar de titel van Culturele Hoofdstad van Europa. Opeens was er bestuurlijke en financiële steun. Hospers: „Na ‘culturele hoofdstad’ in 2018 heeft Leeuwarden een heel nieuw cultureel veld gekregen.” Explore the North is daar onderdeel van. Vóór 2018 was het toch zo, zegt Hospers, dat schrijvers en kunstenaars voor een podium of ontwikkeling naar Amsterdam of Utrecht of Groningen moesten. „Ik wil niet zeggen dat dat nu niet meer bestaat, maar het is wel zo dat wij, en andere organisaties, daar vanaf 2018 een alternatief voor zijn gaan bieden.”

Explore the North heeft bekendere namen aan zich gebonden (Joost Oomen met zijn poëzievoorstellingen, Yentl van Stokkum geeft les aan de Jonge Schrijvers). Wat ze tonen valt niet altijd binnen één discipline te plaatsen, dat maakt het soms uitdagend voor het publiek, vertelt Nagtegaal, „En dat is op deze plek nog moeilijker dan in Groningen of Amsterdam. Er was hier bijna niks. En dus was het publiek ook nergens aan gewend.”

Als Djoeke Graswinckel (20), zij begon op haar dertiende als Jonge Schrijver, van het podium afstapt, wil ze weten of de voordracht beter ging dan de vorige keer. Nagtegaal zegt dat ze „haar publiek goed aanvoelde”. Een veel beter compliment dan ‘ja’, vindt Graswinckel.

De tiende editie van het Explore the North Festivalweekend vindt plaats op 22, 23 en 24 november op verschillende locaties in Leeuwarden. Info: explorethenorth.nl