De oorlog woedt al een jaar in Soedan en heeft een van de ernstigste humanitaire crises ter wereld veroorzaakt. Mogelijk is er zelfs sprake van genocide, stelde Human Rights Watch deze week. Volgens deskundigen reiken de gevolgen van het conflict veel verder dan de grenzen van het Afrikaanse land.
Zelfs Oekraïne bemoeit zich er mee. Eind februari bevestigde het hoofd van de Oekraïense militaire inlichtingendienst dat Oekraïense speciale eenheden actief waren in Soedan. Ze zouden daar op jacht zijn naar Russische strijders. Volgens hem is het doel om de vijand op elke denkbare plek in de wereld te ‘vernietigen’.
De oorlog in Soedan heeft het op één na grootste land in Afrika ten zuiden van de Sahara het afgelopen jaar in een puinhoop veranderd. Tegelijkertijd is Soedan een geopolitieke speeltuin geworden. Veel landen streven hun belangen in de regio na, en meestal niet op een manier die de vrede bevordert. Hieronder vallen buurland Egypte, zes andere buurlanden met hun eigen belangen, het nabijgelegen Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten. Dan zijn er nog de Verenigde Staten en de Europese Unie. En Rusland en Oekraïne.
Complex conflict
Ondanks dit geopolitieke gedrang krijgt de oorlog relatief weinig media-aandacht. Dit komt deels door de oorlogen in Gaza en Oekraïne, en deels door de complexiteit van het conflict. De belangrijkste strijdende partijen zijn het reguliere Soedanese leger en de Rapid Support Forces (RSF), een meedogenloze en goed bewapende militie waarin mogelijk zo’n honderdduizend strijders actief zijn.
De oorlog heeft enorme proporties aangenomen. In maart omschreef het Amerikaanse State Department het als „de grootste humanitaire crisis ter wereld”. Meer dan 8 miljoen Soedanezen (op een totaal van 45 miljoen) zijn ontheemd. Meer dan 1 miljoen mensen zijn over de grenzen van het land gevlucht. De staat is ingestort. Slechts ongeveer een kwart van alle gezondheidszorgfaciliteiten functioneert nog.
Ondanks de omvang van het conflict zijn er nog geen vredesinspanningen geweest tussen alle belangrijke spelers. De meeste staten die in het land actief zijn, streven hun eigen belangen na – zo smokkelt Rusland goud uit Soedan en lijkt het niet van plan daarmee te stoppen.
Soedan is belangrijk omdat de oorlog daar een enorme, toch al onstabiele regio, die zich uitstrekt van de Hoorn van Afrika tot de zwakke Sahelstaten en het Middellandse Zeegebied, kan destabiliseren. Het land ligt op het kruispunt van verschillende door conflicten verscheurde regio’s, tussen de Arabische wereld en Afrika ten zuiden van de Sahara.
Het maakt deel uit van de Sahel-regio, waar de afgelopen jaren een reeks militaire coups heeft plaatsgevonden en waar jihadistische groeperingen grote gebieden aan de controle van de staat hebben onttrokken. Soedan ligt ook dicht bij de Hoorn van Afrika, al tientallen jaren geteisterd door oorlogen.
Het land heeft een lange kustlijn aan de Rode Zee, het scheepvaartkanaal voor een groot deel van het wereldwijde goederenverkeer en voor veel landen van groot strategisch belang. Daarnaast stroomt de Nijl door Soedan. Tientallen miljoenen mensen zijn afhankelijk van het water. Stroomafwaarts houdt buurland Egypte daarom nauwlettend in de gaten wat er in Soedan gebeurt.
Soedan is ook rijk aan grondstoffen, zoals goud. Het land heeft een enorm landbouwpotentieel. Golfstaten als Saoedi-Arabië hebben grote stukken land opgekocht om er bijvoorbeeld veevoer te verbouwen.
Bin Laden
De geschiedenis van Soedan is traumatisch. Miljoenen mensen zijn omgekomen tijdens verschillende burgeroorlogen en talloze militaire coups. De islamitische militaire dictator Omar al-Bashir regeerde – en ruïneerde – het land van 1989 tot 2019. Hij bood onder anderen Osama bin Laden in de jaren negentig onderdak terwijl deze bezig was met het opzetten van de terreurorganisatie Al-Qaida. Bashir kwam in 2019 na massale protesten ten val. Maar de overgang naar een burgerregering mislukte. De twee machtige legers van het land, de nationale strijdkrachten en de RSF, wilden hun economische privileges of straffeloosheid voor misdaden uit het verleden niet opgeven. Uiteindelijk keerden ze zich tegen elkaar.
Het strategische belang van Soedan verklaart waarom zoveel staten betrokken zijn bij het land. Slechts weinigen handelen op een manier die vrede in de regio kan brengen.
De Verenigde Arabische Emiraten hebben de afgelopen jaren een zeer invloedrijke rol gespeeld in Soedan, onder andere door enkele miljarden dollars steun toe te zeggen aan de door militairen gedomineerde overgangsregering na de val van al-Bashir. De rijke Golfstaat heeft zijn invloed in Afrika de afgelopen jaren voortdurend uitgebreid, met het Rode Zeegebied als belangrijkste focus. Eind 2022 tekenden de Emiraten een overeenkomst met Soedan ter waarde van 6 miljard dollar voor de bouw van een nieuwe haven.
Tijdens de oorlog hebben de VAE de kant van de RSF gekozen. Volgens VN-rapporten bevoorraden de VAE deze groep met geheime wapenleveranties. De Golfstaat heeft deze bewering ontkend. De VAE zijn ook economisch belangrijk voor de RSF en zijn leider, een generaal die bekend is onder de bijnaam Hemeti. De RSF exporteert – of smokkelt – grote hoeveelheden goud het land uit, het meeste via Dubai.
Egypte heeft een lange geschiedenis met Soedan. Tot de onafhankelijkheid in 1956 stond Soedan onder controle van Egypte (en het Verenigd Koninkrijk). De Egyptische en Soedanese legers zijn tot op de dag van vandaag nauw met elkaar verbonden. Egypte steunt de Soedanezen met geld en materiaal. Bijna een half miljoen Soedanezen zijn al gevlucht naar Egypte, dat de ineenstorting vreest van de Soedanese staat.
Rusland is, net als veel andere landen, geïnteresseerd in de Rode Zee. In 2020 kreeg Moskou toestemming voor de bouw van een marinebasis aan de Soedanese kust. De overgangsregering in Khartoem heeft het project het jaar daarop tijdelijk stopgezet. Net als de Emiraten heeft Rusland banden met de RSF. In samenwerking met de RSF controleert de paramilitaire groep Wagner goudmijnen en smokkelt ze goud het land uit. Sommige experts geloven dat de goudexport uit Soedan Rusland heeft geholpen om de economische sancties na de aanval op Oekraïne het hoofd te bieden.
De VS en de EU vrezen de schokgolven die de ineenstorting van Soedan teweeg zou kunnen brengen, waaronder de mogelijke verspreiding van jihadistische groeperingen. De EU vreest dat een deel van de Soedanese vluchtelingen naar de Middellandse Zee zou kunnen vertrekken.
En de lijst van betrokken landen is nog langer. Iran levert bewapende drones en ander militair materieel aan het Soedanese leger. Saoedi-Arabië heeft banden met beide strijdende partijen. Buurlanden, waaronder het fragiele Zuid-Soedan, dat zich in 2011 heeft afgescheiden van het noorden, volgen de situatie met bezorgdheid.
Nog verwarrender
Het is onwaarschijnlijk dat een van beide partijen een volledige militaire overwinning zal behalen. Het land is verdeeld in twee invloedssferen. De RSF controleert de meeste gebieden ten westen van de Nijl, terwijl het leger het oosten controleert. De zwaarste gevechten vinden momenteel plaats in de hoofdstad Khartoem en in de Gezira-regio ten zuidoosten van Khartoem.
Het is waarschijnlijk dat de situatie nog verwarrender zal worden door de grote hoeveelheid gewapende groepen. De RSF zelf is geen homogene groep – en haar troepen zijn moeilijk te controleren gebleken voor haar leiders. Overal waar de RSF is opgerukt, hebben vluchtelingen melding gemaakt van plundering en verkrachting.
Lees ook
Zuid-Soedanezen waanden zich veilig in Soedan. Nu is het ook daar oorlog en vluchten ze terug naar hun eigen, kapotte land
Zelfs als een van de twee partijen militair zou winnen, is het de vraag of er vrede komt in Soedan. Het land is enorm in omvang, etnisch versplinterd en overspoeld met wapens.
Tot nu toe zijn vredesinspanningen vooral mislukt omdat niet alle betrokken actoren erbij waren. In de Saoedische stad Djedda onderhandelden de VS en Saoedi-Arabië met de strijdende partijen over een staakt-het-vuren en toegang voor humanitaire organisaties. Die gesprekken worden binnenkort hervat. Ze hebben echter te lijden onder het feit dat de VAE, die een sleutelrol heeft gespeeld in de oorlog, er niet bij betrokken is.
Andere vredesinitiatieven hebben weinig vooruitgang geboekt. De inspanningen van de regionale Intergouvernementele Autoriteit voor Ontwikkeling in de Hoorn van Afrika worden verzwakt doordat Ethiopië en Kenia elk een leidende rol opeisen. Soedan-experts menen dat de VS een belangrijke rol kunnen spelen maar ook dat de VS tot nu toe niet doortastend genoeg hebben opgetreden.
Instabiliteit
Deskundigen voorspellen in sombere scenario’s wat er zou kunnen gebeuren als de situatie in Soedan uit de hand blijft lopen. De denktank International Crisis Group schrijft bijvoorbeeld: „Een stuurloos Soedan zou de deur openzetten voor krijgsheren en milities van diverse pluimage, waaronder mogelijk jihadisten, om het vacuüm op te vullen. Instabiliteit zou dan kunnen uitstralen naar de Hoorn van Afrika, de Sahel, Noord-Afrika en het Rode-Zeebekken, terwijl nog meer migranten naar al overbelaste buurlanden worden gedreven of gedwongen worden een gevaarlijke tocht over de Middellandse Zee, naar de Golf en de Levant, of zelfs nog verder weg naar de VS te ondernemen.”
Hoewel dit een extreem scenario is, is het plausibel. Doordat de oorlog in Soedan zo weinig aandacht krijgt, wordt het geopolitiek ontwrichtende potentieel ervan onderschat. Misschien zullen beter gecoördineerde vredesinspanningen de strijdende partijen overhalen om serieuze onderhandelingen aan te gaan. Humanitaire organisaties waarschuwen dat in Soedan de grootste hongercrisis ter wereld dreigt te ontstaan.
Lees ook
De vechtende generaals in Soedan zien zelfs medemenselijkheid als een bedreiging
