Vier Amerikaanse militairen, vermoedelijk mariniers, lunchen in het Harbour Café in het stadje Basco, gelegen op een rots van het hoofdeiland van de Filippijnse eilandengroep Batanes. Aan de aanlegsteiger onder hen ligt een schip van de Filippijnse kustwacht. Zijn de mannen gestationeerd op Mavulis? Terwijl een kat een stuk vis van tafel grist, neemt de leider van het gezelschap het woord. Ze zijn op doorreis naar Taiwan, meer wil hij niet kwijt.
De Batanes-eilanden, qua grootte vergelijkbaar met de Waddeneilanden, liggen tussen de Straat van Luzon en het Bashi Kanaal, een belangrijke handelsroute tussen China en het westen. Mavulis is het noordelijkste eiland, op een zeer strategisch punt, slechts 150 kilometer van Taiwan. Al weken gaan geruchten dat de Verenigde Staten er samen met de Filippijnen een haven zullen bouwen.
Sinds westerse inlichtingendiensten naar buiten hebben gebracht dat China ernaar zou streven in 2027 klaar te zijn om Taiwan te ‘verenigen’ met het vasteland, zijn de spanningen in de regio toegenomen. Omdat westerse bondgenoten zoals de Filippijnen niet uitsluiten dat China Taiwan met militaire macht zal innemen, zorgt de mogelijke stationering van Amerikaanse troepen op de Batanes-eilanden voor onrust. „We zijn heel bezorgd. Het maakt ons een doelwit”, zegt Basco’s burgemeester German Caccam (50). Bij een Chinese invasie van Taiwan zullen de VS Taiwan waarschijnlijk te hulp schieten. De kans bestaat dat de Filippijnen zal worden meegesleurd in een gewapend conflict. En dan liggen de Batanes-eilanden aan de frontlinie.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/05/10142029/data115238830-033158.png)
Gemeenschapszin
Door een raamkier van het burgemeesterskantoor galmt de aankondiging van de volgende volleybalwedstrijd. De zes woonwijken van Basco strijden op het sportveld naast het stadhuis om de eer. Iedereen helpt mee. Er is gratis eten, niets wordt verspild. Een groepje vrouwen wast plastic noedelbakjes af voor hergebruik. Nergens op het eiland zul je zwerfafval vinden. En sinds jaar en dag wordt de komst van hotelketens en fastfoodrestaurants door de dorpsraad tegengehouden, opdat kleine ondernemers niet in de knel komen. De eilanders, van wie de meeste behoren tot de inheemse groep Ivatan, zijn trots op hun gemeenschapszin.
Weduwe Jovie Saligua (53) ontmoette haar man in hoofdstad Manila en volgde hem naar zijn geboortegrond in Basco. Ze heeft met haar levensmiddelenwinkeltje slechts een bescheiden inkomen maar ze wil nooit meer weg. „Het leven is hier aangenaam. Als je iets nodig hebt, hoef je het alleen maar te vragen. Je krijgt altijd de hulp die je nodig hebt.”
De eilanden ogen idyllisch, als een tropisch Schotland. Groene velden, met hier en daar een palmboom, glooien over een rotsachtige ondergrond. Maar het leven is zwaar. De inwoners zijn gewend aan rampen, zoals orkanen en aardbevingen. Ze hebben geleerd in isolement te overleven en zijn van oudsher zelfvoorzienend. Zo heeft elk huisje een groentetuin want de aanvoer van goederen kan elk moment uitblijven. Sinds de komst van Elon Musks satellietconstellatie Starlink kunnen de eilanders het nieuws volgen. De meeste inwoners zijn op de hoogte van de geopolitieke spanningen en de dreigende acties van China op zee.
In maart kreeg iedereen op het eiland een oproep voor militaire training als reservesoldaat. „Zo’n driehonderd inwoners hebben hieraan gehoor gegeven”, zegt Oswald Abad (50), een wijkleider. „Ook uit mijn buurt.” Abad is blij met de Filippijnse en Amerikaanse troepen die deze maand op het eiland hun jaarlijkse Balikatan-oefening doen. „Ik denk dat het nodig is als afschrikking.”
Alleenstaand moeder Maryflore Alasco (46) heeft net een volleybalwedstrijd gespeeld. Met de bal onder haar arm wacht ze op een portie rijstepap, die haar buurtgenoten uitdelen. Ze werkt als administratief assistent voor het provinciale gezondheidsinstituut en heeft zich bij het leger aangemeld als chirurgisch assistent. „In 2019 schoten we ons buureiland Itbayat te hulp toen het in puin lag na een zware aardbeving. Ik hielp met het vervoeren en stabiliseren van gewonden. We willen geen oorlog, maar als het moet staan we klaar om ons land te verdedigen.”
Eerste geweer
Ook onderwijsambtenaar Charlie Gecha (42) ziet de militaire oproep in het verlengde van rampenhulp. „Wij melden ons altijd als er hulp nodig is. Om voedselhulp uit te delen of als huizen opnieuw opgebouwd moeten worden na een tyfoon of aardbeving.” Hij is op de hoogte van de agressieve Chinese houding op zee. Hij zwaait naar zijn vrouw, die wijkgenoten op het sportveld aanmoedigt. Gecha heeft zijn militaire training net afgerond. Het was de eerste keer dat hij een geweer vasthield. Hij hoopt dat hij deze maand mee kan oefenen met de Amerikanen. „We leven hier in een paradijs. Ik hoop dat ik nooit oorlog zal meemaken, maar als het moet, dan ben ik er klaar voor.”
Burgemeester Caccam ziet liever geen permanente Amerikaanse troepen op de eilanden, maar realiseert zich dat een inname van Taiwan door China sowieso gevolgen zal hebben voor de eilanden. „Er wonen zo’n 150.000 Filippijnen op Taiwan. En die zullen bij een Chinese aanval naar onze eilanden vluchten. Wij zullen als springplank fungeren voor verdere evacuatie.” Alle vluchtelingen zijn welkom, stelt hij. „Ook Taiwanezen als die meekomen.”
De voorbereidingen zijn al in volle gang. Het volledige plan kent de burgemeester nog niet. De nationale overheid coördineert, want zo’n grote instroom is voor lokale autoriteiten niet hanteerbaar. „We zullen een voedseltekort krijgen. Er moeten opvangkampen komen.” Er worden al reserves aangelegd. „Dit weekend wordt op Itbayat de bouw van een opslagloods gestart.” Of er Amerikanen bij betrokken zijn, weet hij niet. Over de mogelijke bouw van een haven op Mavulis wil Caccam duidelijk zijn: „Een leugen. Er is een militaire uitkijkpost, maar voor de bouw van een haven is het eiland veel te klein.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/05/10142028/data115240791-7d6920.jpg)
Eind vorig jaar beweerde de gouverneur van Batanes dat de Filippijnen er samen met de Amerikanen een haven zou bouwen. In maart kwam ze hier deels op terug. Ze ontkende dat de Filippijnen Amerikaanse financiële hulp aanvaarden en benadrukte dat de geplande haven slechts bedoeld zou zijn als aanlegplaats voor hulpgoederen bij natuurrampen.
De meeste lokale politici vinden die verklaring ongeloofwaardig; behalve een handvol roulerende militairen woont niemand op het eiland. Nog altijd is niet duidelijk wat er precies gebouwd gaat worden. Het rotseiland zal in elk geval een rol spelen bij de oefeningen van de Filipijnse en Amerikaanse krijgsmachten, die deze maand voor de derde keer op de eilandengroep plaatsvinden. Daar heeft Caccam zich bij neergelegd. De oefeningen zullen zich richten op de verdediging van de eilanden. „We hebben WOII doorstaan. Ook dit zullen we overleven.”
Angstige tijden
De straatjes van Basco zijn autoluw. Pastelverf kleurt de zonovergoten muren van de huizen en bloemrijke planten sieren portieken. Opvallend veel inwoners hanteren het penseel en decoreren hun huizen met zelfgemaakte schilderijtjes, veelal een niet onverdienstelijk landschap, of een kleurrijke muurschildering. Om af te koelen spelen kinderen bij de waterton. Oude mensen rusten op bed bij de deuropening, zodat ze met voorbijgangers een praatje kunnen aanknopen.
In een van de eenvoudige huiskamers ligt Evarista Balera (102). Het grootste deel van de dag brengt ze slapend door. Nu is ze net wakker. Nieuwsgierig kijkt ze naar haar bezoek dat met haar over vroegere tijden wil praten. Ze spreekt geen Tagalog, de gangbare taal van de Filipijnen, alleen het lokale Ivatan. Buurman Crecentio Garces Blaser (76) helpt met vertalen. „Ze heeft tien kinderen gekregen”, zegt Blaser. „Twee hebben het niet gehaald.” Toen in 1941 de Japanners enkele uren na de verovering van Pearl Harbor Batanes binnenvielen als opmaat naar de bezetting van de Filippijnen, was Balera net twintig. „Het waren angstige tijden”, vertelt Balera. „We hielden ons verborgen in het bos, want daar hadden we akkers met gewassen zoals zoete aardappel.” Toen ze vluchtte, was ze nog niet getrouwd. Wel had ze een vriendje. „Ze weet niet meer hoe lang ze in het woud leefden”, zegt buurman Blaser. Het moet enkele maanden of jaren zijn geweest. Een pastoor die ook in het bos verbleef, huwde haar met haar verkering. ’s Nachts slopen jonge mannen naar Basco om te onderhandelden met Japanners, die hun geteelde aardappels wilden ruilen voor rijst. De bevrijding herinnert ze zich goed. „We waren heel blij en kookten samen met de Amerikaanse soldaten. Onze woningen lagen vol met spullen die de Japanners hadden achtergelaten.” Ze wijst naar de hoek van de kamer. „Daar lag een kist met Japans geld.” Waardeloos geworden. „Ze vertelt dat de Japanners bommen op de huizen gooiden”, zegt buurman Blaser en hij voegt zijn eigen ervaring toe: „Ik groeide op met haat voor de Japanners. Mijn moeder was getroffen door een bomscherf. Ze heeft haar hele leven pijn gehad aan haar been. Elke keer als ik een Japanner zag, wilde ik hem tegen de grond boksen.”
Eigenlijk is dat pas sinds kort veranderd, zegt hij. „Sinds ik deze week op televisie zag dat president Marcos met de VS en Japan een verdedigingspact gaat sluiten.” Blaser heeft zich ermee verzoend. „Japan is nu een bondgenoot tegen China. Ze helpen ons.”
Zuid-Chinese ZeeBalanceren tussen zelfverdediging en escalatie
Van 22 april tot 10 mei vindt in de Filippijnen de Balikatan-oefening plaats (in Tagalog: ‘schouder aan schouder’). Gezamenlijke militaire trainingen van de VS en de Filippijnen begonnen in 1991. Dit jaar worden de 16.700 Filipijnse en Amerikaanse militairen vergezeld door troepen uit Frankrijk en Australië en zal ook in omringende internationale wateren geoefend worden. De troepen zullen een oud-Filippijns marineschip tot zinken brengen. Ook gaan ze oefenen met het heroveren van bezette gebieden.
De laatste jaren nemen spanningen in en rondom de Zuid-Chinese Zee toe, waarin China in weerwil van gerechtelijke uitspraken grote gebieden claimt. Het land bouwt militaire bases op eilanden en atollen in de regio, en verjaagt Filippijnse vissersboten en kustwachtschepen met waterkanonnen en laserlichten, bijvoorbeeld als die de Filippijnse militaire post bij Second Thomas Shoal willen bevoorraden.
De Filippijnse president Marcosbeslootvorig jaar het aantal Amerikaanse bases op Filippijns grondgebied uit te breiden van vijf naar negen. Deze maand sloot hij met president Biden en de Japanse president Kishida een militair samenwerkingspact. De overeenkomst is tekenend voor de koerswijzing die Marcos heeft ingezet sinds zijn aantreden in 2022. Zijn voorganger Rodrigo Duterte hield de banden met China zo warm mogelijk.
De Filippijnse marinecommandant Roy Trinidad is blij met de koerswijziging. Volgens hem hebben de Filippijnen te maken heeft met een „existentiële dreiging”. Ook politieke tegenstanders van president Marcos, zoals oud-politicus en inwoner van Basco, Florencio Abad, schaart zich achter de aanpak van Marcos. „Ik begrijp de vrees van mijn mede-eilanders dat we doelwit worden”, zegt hij via Zoom. „Maar China dwingt ons om een keuze te maken. We moeten laten zien dat we ons kunnen verdedigen, anders worden we door China aangevallen, net als de Oekraïne door Rusland.”
China maakt volgens experts gebruik van zogenaamde ‘grey zone tactics.’ Aanvallen, die niet duidelijk kunnen worden beschouwd als oorlogshandelingen, zodat China niet van een oorlogshandeling beschuldigd kan worden en het niet tot een direct gewapend conflict komt, maar waardoor ze wel een steeds groter gebied domineren.
„Ze willen winnen zonder te vechten”, zegt commandant Trinidad tegen NRC. „Ze gebruiken tactieken die de lijnen tussen vrede en oorlog vervagen. Ze schilderen hun grijze oorlogsschepen wit en noemen ze ‘kustwacht’.” De commandant onderstreept dat de Filippijnen alleen verdedigen wat hun toebehoort. „Onze tactiek is het internationaliseren van het conflict. Wij vechten voor ons eigen territorium, voor andere landen gaat het om vrijheid van navigatie op de internationale wateren.” Jaarlijks vaart voor 3.000 miljard dollar aan goederen door de Zuid-Chinese Zee. Als China deze doorgang controleert, domineert ze een groot deel van de wereldhandel.
Gevaar voor escalatie wuift de commandant weg. „Met of zonder Amerikaanse troepen zal China op zijn ingeslagen pad doorgaan.” En als Taiwan wordt aangevallen, zal de Filippijnen dan samen met de VS Taiwan verdedigen? „Wij zijn voorbereid. Het is aan de politieke leiders hoe ze het verdedigingspact uit 1951 van VS en Filippijnen willen activeren.”
President Marcos benadrukt dat de Filippijnen geen escalatie willen uitlokken. Onlangs zijn drie Filippijnse mariniers door een Chinese actie gewond geraakt. „Als een Filippijnse militair wordt gedood, wordt het zelfverdedigingspact uit 1951 van kracht,” zei president Marcos onlangs op een persconferentie. „Dan moeten we elkaar militair verdedigen.”
