Je hebt twee soorten verzet, vertelt een activist in Teheran via een versleutelde videoverbinding. Het ene laat zich de kop indrukken, het andere niet. Om te testen met welk type verzet het te maken heeft, laat het Iraanse regime politieke gevangenen soms vrij op borgtocht om hen daarna in de gaten te houden, aldus de activist. „Wie zich dan gedeisd houdt, hoeft niet opnieuw de cel in. Maar wie zich weer tegen het regime keert, wordt keihard gestraft.”
De Iraanse rapper Toomaj Salehi hoort bij die tweede groep, zegt de activist, die Salehi goed kent en om veiligheidsredenen anoniem wil blijven. De rapper werd in oktober 2022 gearresteerd vanwege zijn felle anti-regime muziek en deelname aan de de massale protesten na de dood in detentie van de 22-jarige vrouw Mahsa Amini. Hij zat ruim een jaar vast, waarvan 252 dagen in eenzame opsluiting, aldus de VN. Maar toen hij afgelopen najaar op borgtocht vrijkwam, bleek zijn verzet nog niet gebroken.
Integendeel. Salehi diende meteen een klacht tegen de geheime dienst in voor marteling. Ook publiceerde hij een video over zijn behandeling tijdens zijn arrestatie en gevangenschap. Daarin vertelt hij onder andere dat zijn armen en benen zijn gebroken en er vermoedelijk adrenaline bij hem is ingespoten om hem bij bewustzijn te houden zodat hij de martelingen maximaal zou voelen. Ondanks die wreedheid, zegt de rapper trots, merkte hij dat „70 tot 80 procent” van het gevangenispersoneel stiekem de opstand steunt en fan is van zijn rapmuziek.
„Zelfs in de gevangenis bleef Toomaj rappen voor zijn celgenoten, ondanks de risico’s”, zegt de activist in Teheran. „Hij is niet zoals veel andere activisten, voor wie verzet iets is dat je kunt pauzeren. Hij is een full-time vechter met een extreme hoeveelheid moed.”
Doodstraf
Voor zulke types van verzet heeft de Islamitische Republiek altijd nog een ultiem repressiemiddel achter de hand. Op 24 april werd bekend dat Salehi, die na het publiceren van zijn videoboodschap weer werd vastgezet, door een rechtbank in Isfahan ter dood veroordeeld is vanwege „corruptie op aarde”, een vaag gedefineerde aanklacht die het regime vaker inzet om tegenstanders uit de weg te ruimen.
Het vonnis is des te opzienbarend daar Irans Hooggerechtshof die aanklacht eerder al had verworpen. Daarop veroordeelde de rechtbank in Isfahan Salehi afgelopen juli tot ruim 6 jaar cel, maar na zijn herarrestatie dit najaar beweerde datzelfde hof ineens dat de uitspraak van het Hooggerechtshof slechts een ‘advies’ betrof en kwam het alsnog met een doodsvonnis, meldt Salehi’s advocaat tegen de BBC.
„Gelukkig is er nog geen executiedatum vastgesteld”, zegt Salehi’s oom Eqbal Eqbali vanuit Duitsland in een videogesprek met NRC. „De advocaat heeft sinds de dag van het vonnis eerst twintig dagen om in hoger beroep te gaan. Hij heeft goede hoop, maarja, in Iran doet het regime uiteindelijk wat het wil. Er is geen functionerende rechtsstaat.”
De 67-jarige man heeft grijs haar en zit voor een volle boekenkast. Hij ontvluchtte Iran in de jaren 80 en heeft zijn neefje niet kunnen ontmoeten, maar is sinds het vonnis non-stop bezig de pers te woord te staan, demonstraties te organiseren en te lobbyen bij Duitse politici. „Europa moet het Iraanse regime commerciëel en politiek onder druk zetten als het echt iets wil betekenen voor de politieke gevangenen. Dat is de enige manier.”
Voor negen andere Iraniërs die ter dood veroordeeld zijn vanwege hun rol in de protesten van 2022, is het al te laat, staat in een in april verschenen rapport van Amnesty International. In totaal executeerde de Islamitische Republiek in 2023 volgens datzelfde rapport maar liefst 853 mensen, het hoogste aantal in acht jaar. Die stijging ligt vooral aan het keiharde optreden tegen drugscriminelen (meer dan de helft van de geëxecuteerden) door de aartsconservatieve regering van president Raisi.
Maar ook in veel andere opzichten is er in Iran een verharding van de repressie gaande. Zo documenteerde Human Rights Watch steeds meer staatsgeweld tegen etnische minderheden als de Koerden en de Beloetsjen, die een centrale rol speelde in de opstand van 2022. Ook nam het Iraanse parlement afgelopen najaar een draconische nieuwe hijab-wet aan. Vrouwen die ‘ongepast’ gekleed zijn kunnen worden bestraft tot tien jaar cel. Voorheen bedroeg de maximale celstraf daarvoor twee maanden.
Om de vrouwen die sinds de protesten van 2022 massaal hun hoofddoek afdeden weer in het gareel te krijgen, kondigde het regime in april bovendien ‘Operatie Nour’ aan (nour betekent ‘licht’ in het Perzisch). „Sindsdien staat er veel meer politie op pleinen en bij metro-ingangen”, zegt de activist in Teheran. „Als je geen hijab draagt, wordt je meegenomen. In de praktijk laten ze je na een dag of twee vaak weer vrij, tenzij je je verzet.” Dat laatste geldt bijvoorbeeld voor Dina Ghalibaf, een student die op X meldde dat ze tijdens haar arrestatie is getaserd en aangerand, en in de beruchte Evin-gevangenis belandde.
Is het toeval dat Operatie Nour in hetzelfde weekend begon dat Iran drones en raketten op Israël afvuurde? „Als je de puzzelstukjes bij elkaar legt, zie je een verband”, zeg de activist. „De aanval op Israël, de toegenomen executies, de extra zedenpolitie op straat: het zijn allemaal manieren waarop het regime probeert uit te stralen dat het machtig is. En ondertussen wordt het Iraanse volk steeds armer.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/05/02165647/web-0105BUI_Iran6.jpg)
Radicaler en rauwer
Het contrast tussen die armoede en het machtsvertoon van de Iraanse elite is precies het onderwerp waar Toomaj Saleh’s muziek om draait. ‘De bekendste rapper van Iran’, zoals BBC Persian hem noemt, komt uit een zeer politiek gezin, verloor zijn moeder op jonge leeftijd en werkte naar eigen zeggen in een staalfabriek. In vergelijking met zangers als Shervin Hajipour, die vorig jaar een Grammy won voor zijn protestlied Baraye en in maart veroordeeld werd tot drie jaar cel, is Salehi nog veel radicaler en rauwer.
Zijn grootste hit is het nummer Soorakh Moosh (Muizenhol), waarvoor Salehi in 2021 al kort gevangen werd gezet. Hierin raadt hij alle handlangers van het Iraanse regime in het buitenland – hij noemt onder andere lobbyisten, journalisten, regisseurs en atleten – aan om „hun dollars bij elkaar te rapen en een muizenhol te kopen” om zich te kunnen verstoppen. „Ik pis op je Oscar als je niet aan de kant van het volk staat”, rapt Salehi. „Als je je ogen bedekt hebt, zijn je handen gedrenkt in bloed.”
Tijdens de massale protesten van 2022 werpt Salehi zich op als rapper van de revolutie. In het nummer Meydoone Jang (Slagveld) roept hij zijn medeburgers op de straat op te gaan. „Kom, er ontbreekt iets zonder jou. Het is tijd aan te vallen zonder angst”, rapt hij in een videoclip die is volgeplakt met beelden van de protesten. „Dit is de dag dat we afrekenen met dictators. We zien het licht uit deze hel. Geen onderdrukking, wet of executie kan ons stoppen.”
Vlak voor zijn arrestatie verschijnt het nummer Faal (Waarzeggerij). In de videoclip zit Salehi in een witte outfit aan een tafel in de woestijn. Tegenover hem zit een in zwart geklede man die het Iraanse regime voorstelt. De man drinkt een kop koffie en laat Salehi in het koffiedik kijken om zijn toekomst te lezen. „Je voortekens zijn gedrenkt in bloed en woede”, rapt Salehi, die profeteert dat een lange rij ayatollahs en andere regime-handlangers gestraft zal worden door de gewone Iraniërs die ze al die jaren onderdrukt hebben, onder wie „een vrouw wiens misdaad was dat ze haar haren in de wind liet waaien”.
Moed is aanstekelijk
Salehi’s kracht, aldus de activist in Teheran, is dat hij erin slaagde om met zijn teksten verschillende lagen van de samenleving tot verzet aan te sporen. „Iedereen kent zijn nummers, van studenten tot taxichauffeurs tot marktkooplieden”, zegt de activist. „Zijn muziek geeft mensen moed, en dat is precies waarom het regime hem dood wil hebben. Ze weten: moed is aanstekelijk.”
Maar angst is dat net zo goed. De extreme repressie – sinds de protesten van 2022 zijn ruim 500 demonstranten gedood en zo’n 20,000 gearresteerd – heeft er volgens de activist toe geleid dat er van de hoop van destijds op dit moment weinig over is. Van demonstreren is dan ook geen sprake en steeds meer vrouwen beginnen weer hun hoofddoek om te doen. Niet iedereens verzet is zo onbreekbaar als dat van Salehi.
Of de activist zelf iets van Salehi geleerd heeft? Het blijft even stil. „Ik moet vaak denken aan het nummer Sheen”, klinkt het dan. „Dat begint met de zin: ‘een mens is niets zonder vrijheid.’ Als je dat echt goed tot je door laat dringen, besef je dat een onvrij leven toch geen leven is. Dan hoef je dus ook nergens meer bang voor te zijn.”
