Aleksej Navalny leek in een goede bui toen hij op 17 januari 2021 aan boord ging van het vliegtuig uit Berlijn naar Moskou. Hij maakte grapjes en was blij om weer naar huis te gaan. Dat zei hij tenminste. Maar hij wist natuurlijk wat hij riskeerde: arrestatie, een lange gevangenisstraf, marteling, misschien zelfs de dood.
Navalny moest in Duitsland langzaam bijkomen van een poging van de Russische veiligheidsdienst om hem te vergiftigen, en hij stond voor een dilemma waar veel actieve dissidenten mee kampen: kies je voor de vrijheid van een leven in ballingschap, met een grote kans dat je invloed en betekenis in je eigen land verliest; of kies je voor een directe confrontatie met de dictatuur, en martelaarschap. Wat je ook kiest, de kans om een tirannie ten val te brengen is haast nihil.
Ook mensen die zich niet actief verzetten zitten met een dilemma, vooral als zij de mogelijkheid hebben om te ontsnappen. Neem je de benen om een nieuw leven te beginnen als buitenlander die lang niet overal welkom is, of leef je door in de corrumperende sfeer van een tirannieke samenleving? Corruptie is bovendien lang niet altijd ongeriefelijk in een regime dat conformisme en collaboratie rijk beloond.
Dit dilemma is vooral zo bitter, omdat het de ballingen en de thuisblijvers verdeelt op een manier die het regime uitstekend van pas komt. Er zijn allerlei redenen waarom mensen niet naar het buitenland willen verhuizen, maar hen wordt door de ballingen snel verweten dat zij niet meer zijn dan handlangers van het regime. En de dissidenten in ballingschap worden ervan verdacht dat zij hun landgenoten in de steek laten in ruil voor een luizenleventje in het buitenland.
Californische zon
Zo was het in Duitsland in de jaren dertig, toen Thomas Mann, die beroemd genoeg was om ook in ballingschap zijn stem te laten horen, Duitse schrijvers die achterbleven veroordeelde. Alles wat zij schreven, verklaarde hij later, was zo door het naziregime bezoedeld dat het waardeloos was. Maar een aantal van deze schrijvers, die niet minder anti-nazi waren dan Mann, verweten Mann dat hij zich liever koesterde in de Californische zon dan getuige te zijn van de donkere dagen in zijn eigen land.
Iets dergelijks speelt zich ook al vele jaren in China af. Dissidenten in China snieren over het gebrek aan invloed en relevantie van de dissidenten in ballingschap. En zo is het ook in Rusland. De journalist Dimitri Muratov, bijvoorbeeld, die de Nobelprijs won voor zijn dappere verdediging van de intellectuele vrijheid, wordt door sommige Russen in het buitenland kwalijk genomen dat hij is gebleven. En dit ondanks zijn openlijke protest tegen de oorlog in Oekraïne.
Er is geen goed of fout antwoord op het dissidentendilemma. Mensen kunnen goede redenen hebben om te blijven, of om te gaan. Dit hangt vaak af van persoonlijke omstandigheden.
Een haast zekere moord
Maar wat was de zin van de terugkeer van Navalny? Hij riskeerde zijn leven voor een doel dat hij onmogelijk kon bereiken. Zijn haast zekere moord in een Siberisch strafkamp, noch een langdurig ballingschap in het Westen, hadden ook maar de geringste kans om het regime van Poetin ten val te brengen.
Toch heeft zijn leven zin gehad. Elke openlijke uitdaging van een dictatuur maakt een deuk in de façade van onschendbaarheid. Een tirannie kan niet alleen maar rusten op de angst voor gewapende macht of de geheime politie; het volk moet ervan worden overtuigd dat hun onderdrukking behoort tot de natuurlijke orde, en dat elke vorm van verzet niet alleen zinloos, maar zelfs waanzinnig is. Het was niet toevallig dat dissidenten in de Sovjet-Unie vaak werden opgesloten in psychiatrische inrichtingen.
De terugkeer van Navalny had misschien geen directe invloed op de politieke orde in Rusland, maar hij liet duidelijk zien dat het volkomen rationeel is om op te staan voor de vrijheid van denken en expressie. Anderen die er ook zo over denken, maar niet beschikken over de uitzonderlijke moed van Navalny, voelen zich door zijn voorbeeld minder alleen.
Het slechtste in de mens
Dan is er nog iets anders dat zin geeft aan zijn daden. Door conformisme te belonen, door de mensen voortdurend voor te liegen, door vrienden en verwanten tegen elkaar op te zetten, appelleren dictaturen aan het slechtste in de mens. Zij scheppen een cultuur van angst, wantrouwen, en verraad. Dat is niet specifiek iets Russisch, Duits, of Chinees. Onderdrukkers hebben de samenleving in veel landen vervormd. Maar niet voor altijd. Tirannen gaan dood. Dingen kunnen veranderen.
Dat is precies het moment waarop politieke martelaren hun belangrijkste rol spelen. Een land dat is kromgetrokken en gecorrumpeerd door dictatuur heeft een morele basis nodig om iets beters op te bouwen. Een volk dat gewend is geraakt aan slaafsheid en vervolging moet zich moreel kunnen herstellen. Het voorbeeld van mensen die zich hadden verzet tegen de dictatuur, hoe futiel het destijds ook leek te zijn, wordt nu onontbeerlijk.
Jean Moulin, de leider van het Franse verzet, die door de Gestapo werd vermoord in 1943, had geen schijn van kans om een eind te maken aan de Duitse bezetting. De Duitse dominee, Dietrich Bonhoeffer, werd door de nazi’s omgebracht. Zijn protest tegen de Jodenvervolging had niets uitgemaakt. Liu Xiaobo, de dissidente Chinese schrijver die tijdens de Tiananmen demonstraties uit Amerika naar China is teruggekeerd, en die in gevangenschap is gestorven, heeft de macht van de Communistische Partij niet minder gemaakt. En de dictatuur van Poetin heeft het activisme van Navalny met gemak doorstaan.
Maar de hoop dat onderdrukking ooit plaats zal maken voor een vrijere samenleving waarin het beste in de mens weer kan floreren wordt door hun voorbeeld in leven gehouden.
