„Waar was ik gebleven?” Met die woorden luidde Jon Stewart drie weken geleden zijn terugkeer in als presentator van het satirische nieuwsprogramma The Daily Show. Het leek net alsof hij nooit weg was geweest. Oké, zijn gezicht vertoonde meer rimpels dan toen hij in 2015 vertrok. En zijn haar was een tikkeltje grijzer. Maar hij was nog altijd even scherp. „Waarom ben ik terug, vraagt u zich wellicht af. Een begrijpelijke vraag. Ik heb een hoop misdaden gepleegd”, zei hij met een knipoog naar oud-president Donald Trump. „En als ik het goed begrijp, krijgen talkshow hosts immuniteit. Het snijdt geen hout. Maar dat moet u maar opnemen met de founders (de opstellers van de grondwet).”
Stewarts terugkeer bij The Daily Show was een welkome opsteker voor progressief Amerika, dat zich grote zorgen maakt over een mogelijke tweede termijn van Trump. Misschien kon hij met zijn scherpe satire een verschil maken. Maar die hoop vervloog snel. Want Stewart trapte af met een tirade tegen twee vergeetachtige bejaarden die in november opnieuw een gooi doen naar het presidentschap, waarbij hij de zittende president Joe Biden niet spaarde. Hij fileerde het zorgvuldig geconstrueerde beeld dat de Democraten schetsen van de 81-jarige president: achter de schermen is hij wél scherp en gefocust. Had dát dan laten zien in plaats van die video van Biden op TikTok, zei Stewart. „Hoe kun je op TikTok gaan en er ouder uitzien?”
Stewart benoemde de zorgen die veel Democraten hebben, maar die weinigen hardop durven uit te spreken. Dit leidde tot kritiek van Biden-aanhangers, die hem verweten een valse balans te creëren. Mary Trump, een fel criticus van haar oom, schreef op X: „Niet alleen is Stewarts ‘beide kanten zijn hetzelfde’-retoriek niet grappig, het is ook een potentiële ramp voor de democratie.” In de volgende aflevering die Stewart presenteerde (hij doet alleen de maandagen), reageerde hij op alle kritiek. „Ik doe één fucking show van twintig minuten!” En dan zegt hij, verwijzend naar de slogan ‘democracy dies in darkness’, bekend gemaakt door de Washington Post: „Ach ja, zoals het beroemde gezegde luidt: democracy dies in discussion”.
Na drie afleveringen lijkt de conclusie duidelijk: Stewart heeft The Daily Show weer relevant gemaakt. Sinds zijn terugkeer zijn de kijkcijfers sterk gestegen, met name onder jongvolwassenen. Comedy Central zegt dat de tweede aflevering die Stewart presenteerde 1,3 miljoen kijkers trok, een stijging van 35 procent ten opzichte van de eerste aflevering. Dit zijn de beste kijkcijfers van de show sinds zijn vertrek in 2015. Wat meespeelt is dat Stewart maar één aflevering per week doet, waardoor het een waar evenement is. Hoe dan ook, het programma doet er weer toe. „Voor veel Democraten in Washington was Stewarts monoloog louterend”, concludeerde het online nieuwsplatform Puck.
Wat maakt Stewart zo goed? Die vraag legden we voor aan twee Nederlandse liefhebbers die zelf ook veel ervaring hebben met politieke satire: Jochen van den Berg, oprichter van de satirische nieuwssite De Speld en cabaretier Jan Jaap van der Wal, die in 2011 kortstondig de Nederlandse editie van The Daily Show presenteerde. Beiden leerden Stewart begin deze eeuw kennen, toen George W. Bush net president was. Hij zette The Daily Show op de kaart met zijn innovatieve mix van komedie, mediakritiek en journalistiek. De parodie op een nieuwsshow werd voor sommige Amerikanen zelfs een alternatief voor gevestigde media als CNN en MSNBC.
De beste aflevering, so far?
Stewart maakte school. En The Daily Show bleek een kweekvijver voor talent. Verschillende hulpjes kregen in de loop der jaren hun eigen programma: de Brit John Oliver ging Last Week Tonight op HBO presenteren, de Amerikaan Stephen Colbert werd het gezicht van The Late Show op CBS, en de Zuid-Afrikaan Trevor Noah nam The Daily Show over in 2015. Maar volgens Van den Berg en Van der Wal beheerst niemand deze vorm van politieke satire beter dan Stewart zelf. „Hij heeft oprecht engagement, zowel emotioneel als intellectueel”, zegt Van den Berg. „Daarin is hij in mijn ogen ongeëvenaard.” Van der Wal: „Hij combineert het beste van twee werelden: moreel gewicht en flauwe grappen.”
Wat onderscheidt Stewart van zijn vele protegés? Van den Berg: „Ik ken geen enkele komiek die analytisch zo sterk is. Hij kan in een paar zinnen een heel wereldbeeld uiteenzetten, en daar dan met een grap het tapijt onder vandaan trekken.” Van der Wal: „Hij is gewoon een autoriteit. En hij heeft altijd een goed team van drie, vier eindredacteuren om zich heen gehad. Die heb ik destijds ook leren kennen. Ik herinner me dat ze zich na de brainstorm over de uitzending van die avond een paar uur terugtrokken om een boek te lezen. De meesten zijn met Jon Oliver meegegaan naar HBO. Dat waren heel andere types dan waar Trevor Noah mee en Steven Colbert later mee werkten.”
Van den Berg vond de tweede aflevering die Stewart presenteerde sinds zijn terugkeer het sterkst. Daarin richtte hij zijn pijlen op zijn oude rivaal Tucker Carlson, die in Moskou was om president Poetin te interviewen. Tussendoor had hij tijd gevonden om straatvideo’s te maken die moesten aantonen hoe goed alles functioneert in de dictatuur. Van den Berg: „Het was classic Stewart. Die video’s zijn al belachelijk, dus het is makkelijk om daar wat rake grappen over te maken en rubberen gezichten bij te trekken. Maar de analyse die hij daar vervolgens aan vastknoopt, over hoe rechtse politici in het Westen dwepen met Poetin omdat ze tegen woke zijn, is Stewart ten voeten uit.”
Van der Wal was meer gecharmeerd van de eerste aflevering, omdat Stewart zich daarin opstelde als de stem van de redelijkheid, zoals hij vroeger ook vaak deed. Denk aan de Rally to Restore Sanity, een bijeenkomst in Washington voor mensen die zich niet herkenden in de experts die het politieke debat domineerden. Volgens Van der Wal was Stewart in die aflevering naast komiek ook meer dan ooit opiniemaker. „Waar hij tien jaar geleden nog eindigde met een leuk fragment, eindigt hij nu gewoon met een mening of een tirade van een minuut. Hij is daar vrijer in, dat vind ik erg goed. Stewart is de stem van de redelijkheid geworden in Amerika. Veel mensen zitten daar echt op te wachten.”
Vooraf was er twijfel of Stewart nog wel relevant kon zijn in dit tijdperk van politiek populisme en maatschappelijke polarisatie. Tijdens het presidentschap van Trump moesten zijn vele fans in Amerika en daarbuiten het zonder de bijtende satire doen. Dat was een groot gemis, vonden veel mensen. Maar achteraf bezien kan het weleens een blessing in disguise zijn geweest. Want in de jaren daarna waren presentatoren van praatprogramma’s volledig in de ban van Trump. De uitspraken en uitspattingen van de president vormden een onuitputtelijke bron van vermaak en verontwaardiging. Maar daardoor waren al die programma’s vrijwel identiek. Aanhangers van Trump bedachten hier een mooie term voor: Orange Man Bad.
Invloed op de politiek
Stewart is nooit geobsedeerd geweest door Trump. Ook is hij nooit bezweken voor de verleiding om zijn onafhankelijkheid in te ruilen voor partijdigheid. Daardoor heeft hij zijn geloofwaardigheid als stem van het redelijke midden behouden. Desondanks kwamen zijn nieuwe professionele avonturen na The Daily Show nooit helemaal uit de verf. Zijn talkshow voor Apple TV+, The Problem With Jon Stewart, eindigde vorig jaar na twintig afleveringen vanwege frictie tussen Stewarts eindredacteuren en Apple over de creatieve richting van de show. Daar is Van der Wal niet rouwig om, want hij was geen fan. „Het was een hyperintelligent programma, alleen de humor ontbrak een beetje.”
Toen was Stewart ineens zijn podium kwijt, net op het moment dat de presidentsverkiezingen in zicht kwamen. „Ik wilde heel graag een plek hebben waar ik mijn gedachten kwijt kon nu we aan het begin staan van deze verkiezingscyclus”, verklaarde Stewart zijn terugkeer bij The Daily Show in een ochtendshow van CBS. „Dat dacht ik te doen bij Apple TV+. Dat is een televisie-enclave, heel klein. Alsof je in Malibu woont. Maar ze besloten dat ze niet wilden dat ik dingen zou zeggen die hen in de problemen konden brengen.” Zo zou Apple er huiverig voor zijn geweest dat Stewart het zou hebben over onderwerpen die het bedrijf zelf raken, zoals China of kunstmatige intelligentie.
Comedy Central legt hem geen restricties op. Dus zit Stewart weer achter zijn vertrouwde desk van The Daily Show, een programma dat hem past als een handschoen. Voorlopig dus slechts een keer per week. Maar Van der Wal verwacht dat hij in de weken rond de verkiezingen een grotere rol krijgt, en het programma mogelijk alle dagen zal presenteren. Ook Van den Berg denkt dat Stewart het gesprek van de dag kan helpen bepalen. „Ik denk dat er veel jonge mensen kijken, en die moeten ook gaan stemmen in november. Hoewel ik altijd voorzichtig ben om iemand grote invloed toe te dichten, heeft satire wel degelijk invloed op het politieke discours. Dat Stewart daarin een rol heeft, is evident.”
Lees ook
Laatste The Daily Show met Jon Stewart: zestien jaar in acht filmpjes
