Jean-Luc Berger (64) uit het Oost-Franse plaatsje Viriat had geen passender achternaam kunnen hebben. Niet alleen betekent het woord ‘berger’ herder en is de besnorde zestiger schapenfokker, ook is hij iemand die niet zomaar met de meute meegaat. „Ik heb altijd tegen mijn vier kinderen gezegd: wij zijn bergers, geen volgzame schapen”, zegt hij leunend op een stalen hek op de Salon de l’Agriculture, de grootste landbouwbeurs van Frankrijk, die deze week plaatsvindt in Parijs. Binnen de omheining liggen zijn prijswinnende ooien te slapen – de talloze passerende bezoekers worden straal genegeerd.
In het huidige tijdperk van boerenprotesten betekent Bergers eigengereidheid dat hij zich niet heeft aangesloten bij de groep waarbij hij volgens veel collega’s per definitie hoort: de boze boeren die sinds vorig najaar demonstreren. „Natuurlijk: ook ik zie dat onze sector in een crisis verkeert”, zegt Berger. „Maar dat is al heel lang zo en ik ben het niet eens met de oplossingen die door de vakbonden worden aangedragen.”
Eisen van vakbonden
Al maanden uiten Franse boeren hun boosheid met snelwegblokkades, door mest te dumpen bij overheidsgebouwen en machthebbers tot aan president Emmanuel Macron uit te jouwen. Zo ook op de eerste dag van de landbouwbeurs, afgelopen zaterdag, toen de president door aanhoudend protest de officiële opening urenlang moest uitstellen. Bij opstootjes tussen boeren en de politie raakten acht agenten gewond.
Het protest dat aanvankelijk draaide om het schrappen van een belastingkorting op diesel voor landbouwapparatuur is uitgemond in een breder verzet, vooral tegen aanscherping van milieuwetgeving. Ook zijn de vakbonden FNSEA en de jongerentak Jeunes Agriculteurs kritisch over EU-handelsverdragen. Die zouden zorgen voor oneerlijke concurrentie door landen buiten de EU met goedkopere arbeid en minder strenge milieuwetgeving, zoals het EU-Mercosur-verdrag met Zuid-Amerikaanse landen dat in de lucht hangt.
De regering heeft al tal van concessies gedaan – zo blijft de belastingkorting op landbouwdiesel, komt er miljoenensteun voor veehouders en is een plan om pesticidengebruik te verminderen tijdelijk stopgezet. Ook op EU-niveau zijn milieumaatregelen geschrapt. Maar de bonden, die momentum voelen nu de boerenkwestie in heel Europa op de agenda staat, willen meer en zeggen door te demonstreren tot al hun 120 eisen zijn ingewilligd.
Lees ook Brussel schrapt nog meer milieuregels in nieuwe handreiking boeren
negen tot vijftien uur per werkweek aan administratieve taken. Maar dat vindt hij niet vreemd: „dat is overal in Europa zo.” Hiermee gaat hij in tegen het heersende discours dat Franse boeren aan meer regels gebonden zijn dan Europese collega’s – sommigen beweren zelfs dat Franse boeren daarom de meest duurzame ter wereld zijn.
Boze boeren raakten slaags met de politie tijdens het bezoek van president Emmanuel Macron aan de Salon International de l’Agriculture in Parijs. Foto Lewis Joly/Reuters
Dat beeld klopt sowieso niet helemaal, zegt de in plattelands- en milieurecht gespecialiseerde Inès Bouchema, docent aan de technische universiteit AgroParisTech. „Men gebruikt hier steeds het voorbeeld van pesticiden: Frankrijk heeft sommige producten verboden die in andere landen zijn toegestaan en loopt daardoor een klein beetje voor. Maar dat is het enige vlak waarop Frankrijk voorop loopt. Onder meer op het gebied van watermanagement lopen we juist ontzettend achter.”
Bouchema erkent dat er sprake is van „een normatieve inflatie” in Europa en Frankrijk. „Boeren hebben te maken met veel en technisch ingewikkelde regels, waarop bovendien tal van uitzonderingen gelden. Die regels zijn de afgelopen jaren vaak veranderd, waardoor het voor boeren moeilijk is om bij te houden waar ze precies aan moeten voldoen.” Maar: de boerensituatie is niet uniek. „Dit zie je in alle rechtsgebieden. Ook een restauranteigenaar is aan veel meer regels gebonden dan in het verleden.” En de regels zijn er niet voor niets, benadrukt Bouchema. „Er zijn enorme subsidies mee gemoeid en zeker met milieubeleid wil Brussel kunnen meten wat de gevolgen van zijn beleid zijn.”
Lees ook Nú is het moment voor boeren om druk uit te oefenen
Opvolgers vinden
Schapenfokker Berger zou liever hebben dat het debat ging over hoe de snel vergrijzende sector, waarin afgelopen jaren al honderdduizend vooral kleine boerenbedrijven dicht gingen, aantrekkelijk genoeg gemaakt kan worden zodat boeren opvolgers kunnen vinden. „Ik heb vier kinderen en drie van hen willen mijn bedrijf niet overnemen – het boerenleven is te onzeker. Een dochter overweegt het nu, maar ook zij weet het nog absoluut niet zeker.”
Ook Baptiste Aymar (18) uit het zuidelijke departement Cantal ziet dit als een groter probleem dan de regeldruk en handelsverdragen. „Bij mij in de klas zijn bijna alle leerlingen kinderen van boeren”, zegt Aymar terwijl hij een koeienvlaai uit een berg hooi schept. „Maar slechts acht van de 33 willen zelf ook boer worden.” De rest ziet hun ouders te veel worstelen. „Die hebben iedere maand een ander inkomen en sommigen moeten iedere cent tellen” – de verschillen tussen sectoren zijn hierbij groot. „En het is een zwaar beroep, er zijn veel zelfmoorden”, zegt Aymar, doelend op de vaak aangehaalde statistiek dat om de dag een Franse boer een einde aan zijn leven maakt.
Berger vindt verder dat „de grootste bedreiging voor de boer” wordt vergeten in de huidige discussies: de klimaatcrisis. „Bij ons in [het departement] l’Ain ondervinden we de gevolgen nu al, met watertekorten, extreme droogte en onstabiele oogsten. Dat wordt niet opgelost met het afbouwen van milieuwetgeving.”
Bergers enige dochter die nog enige interesse toont in het boerenleven, is daarom bezig te onderzoeken hoe het bedrijf toekomst- en klimaatbestendig kan worden. „Ze kijkt naar andere mogelijkheden, zoals het produceren van melkproducten of groenten.” Berger zelf produceert wol en vlees. „Ze wil ook met kortere circuits werken, direct op markten verkopen.”
Protestborden bij de stand van boerenvakbond FNSEA. „Laten we Frans eten”, staat er. En „Geen land zonder landbouwers”. Foto Benoît Tessier/Reuters
De schapenfokker zelf concentreert zich op het draaiende houden van zijn bedrijf tot zijn dochter een besluit heeft genomen. Hoewel hij kritisch is op de huidige situatie, zegt hij „geen energie” te hebben om zich met politiek te bemoeien. „Als politici langs mijn stand komen, schud ik ze de hand maar zeg ik niets. En ook met mijn vrienden uit het vak deel ik mijn gedachten over politiek niet. De sector is zo verdeeld en ik weet niet of we dan nog zouden kunnen samenwerken.”
De jonge Aymar denkt dat ‘ze’ wel een oplossing vinden. „Het is niet de eerste keer dat de boeren demonstreren”, zegt hij leunend op zijn hooivork. Voor hemzelf staat buiten kijf dat hij net als zijn vader, grootvader en overgrootvader koeienhouder wordt. „Je bent eigen baas, je werkt met dieren, je bent de hele dag buiten in de mooiste omgevingen”, somt hij op. „Ik heb wel naar andere opties gekeken, maar niets kon me interesseren.”
‘Ja, het is genocide.’ Onder die titel publiceerde Amos Goldberg (1966), hoogleraar Holocaust-geschiedenis aan de Hebreeuwse Universiteit in Jeruzalem, afgelopen april een artikel over Israëls optreden in Gaza. Hij had Israël tijdelijk verruild voor New York voor zijn onderzoek, reflecteerde vanaf een afstand op wat er gebeurde, en nam talloze getuigenissen en beelden uit Gaza tot zich. „Ik moest toegeven dat mijn samenleving genocidaal was geworden.”
Na de aanval van Hamas op 7 oktober vorig jaar in Zuid-Israël, had Goldberg „maanden nodig om zijn gedachten te kunnen ordenen”, vertelt hij in een hoge, met glazen wanden omringde hal in het Van Leer-instituut in Jeruzalem. „Dat mijn samenleving direct na 7 oktober zo’n dieptepunt bereikte, was heel moeilijk. Voor ik het wist, pleegden we de ergste misdaden in de geschiedenis van dit conflict.”
Goldberg schreef het stuk in zijn moedertaal, het Hebreeuws, waarmee hij zich direct tot de Israëlische samenleving richtte – later volgde een Engelse vertaling. „Ik koos de titel ‘Ja, het is genocide’ omdat mensen het hier niet willen geloven, of goedpraten wat er gebeurt in Gaza. Het was op een bepaalde manier ook een gesprek met mezelf: ja, ondanks alles wat er gezegd wordt en wat we willen geloven, is het een genocide.”
Genocide, betoogt Goldberg in het artikel, moet niet alleen door een „juridische bril” worden gezien. Net als nu zeiden ook daders tijdens eerdere genocides – zoals in Armenië, Namibië – te handelen uit zelfverdediging. Historisch gezien sluiten een „authentiek gevoel van zelfverdediging” en genocide elkaar niet uit, schrijft hij, ongeacht het juridische onderscheid tussen die twee.
Hoe kwam u tot het schrijven van uw artikel?
„In oktober vorig jaar was ik al begonnen. Alleen vond ik toen nog niet de taal om te beschrijven wat we meemaakten. 7 oktober was een grote schok: de vele burgerdoden, de vernietiging van kibboetsen, de gijzelaars, de afschuwelijke beelden en getuigenissen. Ik was ook nog in de rouw over onze verliezen. Maar ik zag al wel de ingrediënten van enorme misdaden in Israël: het gevoel van slachtofferschap na 7 oktober, het onjuiste idee van een existentiële bedreiging en zelfverdediging daartegen, een publieke atmosfeer van wraak, ontmenselijking van de Palestijnen en overweldigende genocidale uitspraken in de politiek en media. Ik was heel bezorgd.
„Ik begrijp de asymmetrie tussen Israëliërs en Palestijnen volledig: wij zijn de bezetters, zij worden bezet en leven onder apartheid. Tijdens iedere cyclus van geweld in Gaza worden heel veel Palestijnen gedood. Dit rechtvaardigt op geen enkele manier de gruwelen van 7 oktober, maar het geeft er wel een verklarende context aan. Ook nu begonnen de bombardementen meteen, en in de eerste weken waren er al duizenden doden. Nog iedere dag worden tientallen mensen gedood in Gaza. Er vindt een volledige vernietiging van een samenleving plaats – de Palestijnen als collectief worden met uitroeiing bedreigd. Daarom schreef ik dit stuk. Als je genocide ziet, moet je het ook benoemen, en het proberen te stoppen.”
Genocide is de vernietiging van een collectief, niet van alle individuen. En dit is precies wat we zien in Gaza. Gaza als plaats en gemeenschap bestaat niet meer
Welke elementen van genocide ziet u in Gaza?
„Er zijn nu ruim 50.000 doden, waarvan zeker 43.000 getelde doden en naar schatting 10.000 die nog onder het puin liggen. Vrijwel de gehele bevolking is etnisch gezuiverd: zij zijn gedwongen hun huizen te verlaten zonder garantie dat zij kunnen terugkeren. De retoriek in Israël – in alle lagen van de samenleving – is genocidaal. Er zijn video’s van soldaten die alles in hun omgeving opblazen in Gaza; inmiddels is 70 procent van de gebouwen daar vernietigd of beschadigd. Er is doelbewuste uithongering. Er is de vrijwel volledige vernietiging van het zorgsysteem, de infrastructuur en de elite, waaronder intellectuelen, journalisten, en dokters. Genocide is de vernietiging van een collectief, niet van alle individuen. En dit is precies wat we zien in Gaza. Gaza als plaats en gemeenschap bestaat niet meer.”
De intentie om „iedereen” te doden is niet noodzakelijk een voorwaarde voor genocide.
„De VN-definitie spreekt over de intentie om een nationale, etnische, raciale of religieuze groep geheel of gedeeltelijk te vernietigen. We weten niet hoeveel mensen uiteindelijk dood zullen gaan door de campagne in Gaza. Het gaat niet alleen om directe doden; het gaat ook om het creëren van condities voor overlijden. Dat wordt ook benoemd in het Genocideverdrag. Sommige experts noemen het ‘genocide door uitputting’. Volgens schattingen zijn er in Gaza tussen de 100.000 en 300.000 indirecte doden. En de winter moet nog beginnen. Ook tijdens de Armeense genocide stierven mensen onderweg, door uitputting en uithongering. In het getto van Warschau creëerden de nazi’s omstandigheden waardoor een deel van de Joodse bevolking al overleed voor het begin van wat de nazi’s de ‘eindoplossing’ noemden. Hetzelfde gebeurde in Darfur en Zuid-West Afrika. Veel genocides voltrokken zich over een periode van jaren. Genocide is een proces, geen gebeurtenis.”
Goldberg publiceerde in april het artikel ‘Ja, het is genocide’
Foto Samar Hazboun
U schrijft: „Israëliërs denken ten onrechte dat een genocide op de Holocaust moet lijken om als zodanig te worden gezien.”
„Een kenmerk van de Holocaust was het ontbreken van een werkelijk conflict of oorlog tussen twee groepen. De haat en vijandigheid tegenover de Joden was geen onderdeel van een conflict, maar volledig gebaseerd op een antisemitische fantasie. In de meeste andere gevallen van genocide, massaal geweld of etnische zuivering, is er wel een nationaal of territoriaal geschil, vaak gewapend, tussen twee partijen – de slachtoffers en de daders – en een lange geschiedenis van geweld. Op een gegeven moment wordt het geweld extremer en genocidaal. Een ander kenmerk van de Holocaust, was totaliteit. Alle Joden in Europa onder controle van de nazi’s of van de geallieerden moesten op de een of andere manier sterven, volgens de nazi’s. Dat aspect is niet bij alle genocides aanwezig, en ook niet in Gaza. Maar opnieuw: het Genocideverdrag heeft het over ‘geheel of gedeeltelijk’ vernietigen.”
Is het mogelijk intentie van genocide te bewijzen in het geval van Israël?
„Allereerst hebben Israëlische leiders [onder wie de premier, de president en de minister van Defensie], legerofficieren, rabbijnen en mediapersoonlijkheden na 7 oktober expliciet en keer op keer hun genocidale bedoelingen geuit. Dit is allemaal gedocumenteerd. Het is zeer zeldzaam om zoveel bewijs van genocidale bedoelingen te hebben. Hoe dan ook, binnen genocide-studies is de ‘intentionalistische school’ steeds meer op de achtergrond geraakt. In de meeste gevallen is het heel moeilijk om intentie te bewijzen. Inmiddels wordt genocide gezien als de uitkomst van een combinatie van factoren, waaronder ideologische intentie, omstandigheden, radicalisering en koloniale ambities.”
De Hamas-aanval op 7 oktober in Israël wordt soms omschreven als een genocide. Is dat terecht?
„Het was afschuwelijk en immoreel, maar niet genocidaal. Juridisch gezien denk ik dat dit misdaden tegen de menselijkheid zijn, maar het genocidaal noemen zou de term te ver oprekken.”
Speelde antisemitisme een rol op 7 oktober?
„Ik denk het niet. Het was een reactie op de bezetting, de apartheid, de belegering, de Abraham-akkoorden die tot doel hadden de Palestijnse kwestie uit het internationale discours te bannen en de voortdurende Nakba. Hamas zou onder dergelijke omstandigheden hetzelfde hebben gedaan als de Israëlische bevolking Fins of Tsjetsjeens was geweest. Er zijn ongetwijfeld antisemitische elementen in het oude handvest van Hamas en onder sommige van hun spirituele leiders. Maar dat was niet de motivatie voor 7 oktober. Beweren dat dat wel zo was, is een ontkenningsmechanisme en een opzettelijke manipulatie om de confrontatie met de werkelijke oorzaken uit de weg te gaan. In de publieke sfeer werd die bewering onderdeel van de propagandamachine van Israël: zelfs als we de Palestijnen vernietigen, zijn we nog steeds het slachtoffer van een antisemitische aanval vergelijkbaar met de Holocaust.”
De scheidslijn tussen kritiek op Israël en antisemitisme staat weer volop in de aandacht door de protesten tegen de Gaza-oorlog wereldwijd. Hoe beziet u de slogan ‘Vrij Palestina, van de rivier tot de zee’?
„Het is een politieke en bevrijdingsslogan. Palestina is volledig bezet omdat alle Palestijnen lijden onder een vorm van discriminatie, ook in Israël. Ze zijn niet vrij, ze hebben geen gelijke rechten. Dit gaat van de genocide in Gaza tot vele andere vormen van geweld, apartheid en discriminatie. Palestina en Palestijnen, en eigenlijk ook Israëliërs, zijn onvrij omdat ze leven binnen een systeem van brute bezetting en discriminatie. Dat moet veranderen, volgens deze slogan, van de rivier tot de zee. Sommige gebruikers van de slogan bedoelen misschien dat Joden terug moeten naar Europa, of geen recht hebben om te leven. Dat is in mijn ogen antisemitisch. Maar de meesten bedoelen andere dingen, die betrekking hebben op politieke oplossingen, waaronder één staat, twee staten, of een binationale oplossing.”
In 2021 was u een van de initiatiefnemers en opstellers van de – inmiddels door bijna vierhonderd wetenschappers ondertekende – Jerusalem Declaration on Antisemitism (JDA), een aanvulling op en correctie van de omstreden IHRA-definitie van antisemitisme die in veel landen wordt toegepast. Welke kritiek heeft u op die laatste definitie?
„Het verwart antizionisme en anti-Israël met antisemitisme. De IHRA-definitie voorkomt daarmee fundamentele en gerechtvaardigde kritiek op Israël en het zionisme, dat gekleurd of gecriminaliseerd wordt als antisemitisme. Het blokkeert ook het denken over een oplossing die verder gaat dan de status quo; de bestaande situatie in Israël en Palestina. Het idee van een binationale staat, bijvoorbeeld, kan binnen IHRA onmiddellijk worden geïnterpreteerd als antisemitisme. Een binationale oplossing veronderstelt dat het huidige Israël als exclusieve Joodse natiestaat inderdaad racistisch is en daarom grondwettelijk moet veranderen.
„Dat is absurd. Je kunt elk land ter wereld bekritiseren omdat het racistisch is, behalve één: Israël. Antizionisme en anti-Israël kunnen wel antisemitisch zijn, maar ze moeten niet worden verward. Dit is waar de JDA op uit is: hulpmiddelen bieden om de definitie te verduidelijken, terwijl de IHRA het opzettelijk vertroebelt en Israël daardoor volledige straffeloos maakt.
Goldberg: „Ik moest toegeven dat mijn samenleving genocidaal was geworden.”
Foto Samar Hazboun
De gebeurtenissen in Amsterdam van vorige week zijn omschreven als antisemitisch, en werden ‘pogrom’ genoemd. Hoe kijkt u daarnaar?
„Dit had niets te maken met een pogrom. Bij een pogrom vallen mensen uit de meerderheidssamenleving – vaak vanwege een complottheorie – een machteloze en onbeschermde minderheidssamenleving – de Joden – aan met de passieve of actieve instemming van de staat, waardoor de lokale Joodse gemeenschap zeer kwetsbaar wordt. Het is duidelijk uit de context van de aanvallen in Amsterdam dat deze niet op de lokale Joodse bevolking waren gericht. Het geweld richtte zich tegen Israëlische hooligans die een genocidale staat vertegenwoordigden, en die zich onbeschoft gedroegen.
„Ik kan niet begrijpen waarom dit in het maatschappelijke debat wordt gebagatelliseerd. Het lijkt erop dat de hele situatie wellicht voorkomen had kunnen worden als de Nederlandse politie zijn werk had gedaan en het gedrag van de hooligans meteen had gestopt. Het probleem is de genocide in Gaza. De hooligans vertegenwoordigen en steunen enorme wreedheden die plaatsvinden in Palestina en zijn er trots op. Dat heeft niets te maken met hun religie of etnische identiteit.”
Supporters werden wel „Joden” genoemd tijdens de aanvallen.
„Geweld mag niet worden gelegitimeerd en antisemitische retoriek moet worden aangepakt. Maar we moeten onderscheid maken tussen retoriek en de daad zelf. De JDA benadrukt dat context belangrijk is voor het bepalen of er sprake is van antisemitisme. Het gaat er niet alleen om wat je zegt, maar ook hoe je het zegt en wat je positie is. Dit is fundamenteel om te begrijpen wat er in Amsterdam is gebeurd. Geweld is crimineel en niet legitiem, zeker niet tegen vreedzame fans. Maar niet elk geweld tegen Israëliërs is antisemitisch, en om dat vast te stellen is de context extreem belangrijk. De hele framing van de gebeurtenissen in Amsterdam is verkeerd: het wordt gezien als een antisemitische daad, in plaats van geweld tussen twee groepen tegen de achtergrond van genocide.”
Tientallen rijen dik staan de aardbeiplantjes strak in het gelid. Lichtgroen, half-roze of al sappig rood bungelen hun vruchtjes in trosjes op het zwarte landbouwplastic. Een klein legertje plukkers, gehuld in uv-shirts en met hoeden of petjes op, beweegt zich gestaag door het veld om de rijpe exemplaren te oogsten, voordat ze in de novemberzon van Florida wegbranden. Bij de watertap in de laadklep van een pick-up kletsen de landarbeiders opgewekt in rap Mexicaans-Spaans.
Dat de oogst deze herfst van start kon gaan – en Amerikanen met Kerstmis aardbeien met slagroom kunnen eten – is geen vanzelfsprekendheid. In februari 2023 werd SB1718 van kracht in Florida, een van de strengste immigratiewetten van het land. Werkgevers krijgen hogere straffen als ze migranten zonder papieren inhuren en die migranten zelf mogen geen rijbewijs meer bezitten – in de VS veruit de meest gebruikte ID-kaart.
Plant City, een tuinbouwstadje in het hart van de zuidoostelijke staat, liep daarop plotsklaps halfleeg. Migranten zonder papieren trokken naar minder strenge buurstaten. Zeker zij die hier pas kort waren, zonder kinderen of anderszins nog niet zo geworteld, vluchtten naar Georgia of South Carolina om daar te werken. Boeren zagen een deel van hun oogst verpieteren op het land.
Het was een voorafschaduwing van de arbeidstekorten die kunnen ontstaan als de vers gekozen president Donald Trump zijn eindeloos herhaalde campagnebelofte inlost om illegale migranten „met miljoenen” uit te zetten. De VS tellen er naar schatting elf tot twaalf miljoen, naast nog honderdduizenden immigranten met een tijdelijke verblijfsstatus. Velen doen het zware of gevaarlijke werk dat Amerikanen zelf niet willen doen: borden wassen, gras maaien, daken dekken en de oogst binnenhalen.
Aardbeienplukkers op de boerderij van Fidel Sánchez. Foto Eva Marie Uzcategui
Gastarbeiders ingevlogen
Fidel Sánchez teelt in Plant City onder meer aardbeien, pompoenen en bosui. In het voorjaar van 2023 verloor de Mexicaan, die zelf 27 jaar geleden naar de VS kwam, tientallen vaste krachten. „De wet pakt erg slecht voor mij uit, erg lelijk. Ik kan minder makkelijk mensen krijgen”, vertelt hij uitkijkend over lange rijen stekjes aardbeiplantjes.
Als gevolg van de door Republikeinen doorgevoerde wet kan Sánchez nog maximaal 24 lokale mensen inhuren. Een ondernemer die 25 of meer lokale mensen in dienst heeft, wordt namelijk gegarandeerd onderworpen aan inspecties van Florida’s ministerie van Arbeid. Sánchez: „Dan komen ze kijken of iedereen wel legaal of niet is. En als dat niet zo is, kunnen ze mij een boete geven of in de gevangenis gooien. Dus ik ga dat niet doen. Ik kan niet zien of iemands papieren echt kloppen.”
Aardbeienteler Fidel Sánchez is niet blij met de nieuwe wetten.Foto Eva Marie Uzcategui
Zoals meer boeren in de streek haalt hij nu plukkers op werkvisa uit Mexico, waarmee ze tien maanden mogen werken in de VS. Dit pakt voor Sánchez veel duurder uit. „Ik moet hun gratis onderkomen bieden en vervoer naar de velden verzorgen. En het is heel veel bureaucratie.” En dan betaalt hij over hun minimumloon van 12 dollar ook nog 50 procent bemiddelingskosten aan het bedrijf dat de plukkers rekruteert.
Die extra loonkosten ziet hij op de groothandelsmarkt niet terug in een betere prijs. „De aardbeien zijn in de supermarkt wel duurder geworden, maar daarvan profiteren vooral de handelaren hogerop in de keten. Ik draai nog maar net quitte.”
Nieuwe inflatie dreigt
Een leverancier als Sánchez neemt nu nog zijn verlies. Maar als Trump daadwerkelijk ‘massadeportaties’ gaat uitvoeren, gaan consumenten dat onvermijdelijk terugzien op hun kassabon. Als ze niet wil dat er lege winkelschappen ontstaan, zal de regering-Trump II óf meer gastarbeiders moeten toelaten óf meer voedsel moeten importeren.
Beide opties zouden de prijzen opjagen. Dit terwijl Trump de verkiezingen voor een belangrijk deel won dankzij de brede onvrede over de prijsstijgingen onder de huidige regering-Biden na het aflopen van de pandemie, vanaf 2022. Die door de Republikeinen als Bidenflation gemunte inflatie is dit jaar net tot bedaren gekomen.
De aardbeien zijn in de supermarkt wel duurder geworden, maar daarvan profiteren vooral de handelaren hogerop in de keten.
Voor Juan Rigoberto Díaz is het werkvisum een uitkomst, zegt de Mexicaan tijdens zijn drinkpauze in een aardbeienveld in Plant City. Dit is de zesde keer dat hij op deze wijze vanuit de arme zuidelijke deelstaat Chiapas naar de VS komt. „Het betaalt veel beter. Hoe meer je plukt, hoe meer je krijgt. Hard werken loont in Amerika tenminste.”
Hij heeft thuis een beter leven kunnen opbouwen voor zijn familie. Een groter huis, een goede auto. „Mijn oudste kan zelfs naar een privéschool.” Het werkvisum kan Mexicanen in hun eigen land houden „We hoeven nu niet meer de gevaarlijke reis naar ‘El Norte’ te ondernemen, maar kunnen gewoon heen en weer. Mijn gezin kan in Mexico blijven.”
Als er bijvoorbeeld een sterfgeval in de familie is, vliegt hij even terug. „En het seizoen loopt altijd begin mei af, zodat iedereen op tijd terug is voor Moederdag.” In Mexico is dat een feestdag die geen zoon of echtgenoot met goed fatsoen kan missen.
Aardbeienplukker Juan Rigoberto Díaz heeft een werkvisum.Foto Merijn de Waal
Eerste benoemingen
Irma Santiago is er na Trumps zege minder gerust op dat ze in de VS kan blijven. Zij kwam begin deze eeuw zonder papieren uit Mexico de grens over en plukte al die jaren aardbeien met haar man. Maar sinds de invoering van Florida’s nieuwe migratiewet is zij hiermee gestopt. Ze hebben vier kinderen en mocht haar man tegen de lamp lopen, dan wil zij er voor hen zijn. „Hij rijdt nog wel auto. Hij moet wel: zijn baas komt hem niet halen.”
Als nieuwe inkomstenbron heeft ze bij een tankstation een houten bord in de berm gezet waarop in rode verf ‘fresh produce’ staat gekalkt. Onder een zeil heeft ze zes formicatafels uitgeklapt waarop fruit en groente zijn uitgestald. Het handeltje loopt niet erg goed. „Er zijn veel minder mensen. Er zijn er zoveel weggetrokken.” Zelf naar een andere staat gaan, vindt Santiago lastig: de kinderen gaan hier naar school. „Maar misschien wordt het toch Michigan.”
Migratierechtadvocaat Ananis Makar uit Plant City heeft veel cliënten zien wegtrekken. „Allemaal naar staten waar ze nog wel een rijbewijs kunnen krijgen.” Zij denkt dat Trump wel degelijk werk gaat maken van de uitzettingen. „Het moet vooral blijken op welke schaal.” Trump wil sowieso de tijdelijke vluchtelingenstatus van Haïtianen en Venezolanen niet verlengen. „Dat zal veel angst in die gemeenschappen zaaien.”
<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Plukkers brengen de oogst naar een vrachtwagen. ” data-figure-id=”0″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Plukkers brengen de oogst naar een vrachtwagen. ” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-3.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/13142937/data124307299-705f87.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-20.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-18.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-19.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-20.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-21.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/jLkpFlNcGf2pO876UFZ8goUN5dk=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/13142937/data124307299-705f87.jpg 1920w”>Plukkers brengen de oogst naar een vrachtwagen.
<figure aria-labelledby="figcaption-1" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Rotte en onrijpe aardbeien op een plantage in Plant City, in Florida.” data-figure-id=”1″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Rotte en onrijpe aardbeien op een plantage in Plant City, in Florida.” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-4.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/13142932/data124307236-cd8499.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-24.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-22.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-23.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-24.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-25.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/Mj8Bw2TyR58m5NuOk1-ZXchsWDw=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/13142932/data124307236-cd8499.jpg 1920w”>Rotte en onrijpe aardbeien op een plantage in Plant City, in Florida.
Foto’s: Eva Marie Uzcategui
Progressieve steden bieden zich al jaren aan als ‘sanctuary cities’, waar migranten zonder papieren geen arrestatie hoeven te vrezen. Maar deze vluchtsteden vingen de afgelopen jaren al veel immigranten op, onder meer nadat die door zuidelijke Republikeinse gouverneurs op de bus werden gezet. Makar: „Er is daar nooit genoeg plek voor iedereen.”
De legale route via de werkvisa biedt de telers van Plant City nu uitkomst, maar dan moet Trump haar wel laten bestaan. Zijn eerste benoemingen lijken er op te wijzen dat het de inkomende president ernst is met het terugdringen van álle migratie. Tom Homan, een bekende anti-immigratievorser, wordt grenstsaar. Stephen Miller – al jaren Trumps tekstschrijver, bedenker van de ‘travel ban’ voor mensen uit moslimlanden in Trump I en een uitgesproken nativist – wordt adjunct-stafchef. Gouverneur Kristi Noem van South Dakota, een trouwe Trump-lakei zonder enige landelijke ervaring, gaat het ministerie van Binnenlandse Veiligheid leiden.
Naturalisatieronde
Washington wist het onder president Reagan voor het laatst eens te worden over massale naturalisatie van ongedocumenteerden. Sindsdien wordt door beide partijen wel gepraat over de opening van een ‘pad naar burgerschap’, maar het komt er nooit van. Nu zoveel latinokiezers dit jaar op Trump stemden, zou het voor de Republikeinen kunnen lonen er alsnog werk van te maken. Ze kunnen in één klap miljoenen potentiële kiezers naturaliseren. Advocaat Makar is sceptisch: „Trump heeft vorige week laten zien ook zonder hen te kunnen winnen.”
Ze ziet wel andere potentiële voordelen van zijn terugkeer. „Biden heeft de afgelopen jaren niets gedaan. Pas op het allerlaatste moment kwam hij met die asielstop”, zegt zij. Sinds juni werd het daardoor aan de zuidgrens weer rustiger, maar in de anderhalf jaar chaos daarvoor raakte het asielsysteem verder verstopt. „Ik heb cliënten die al zes jaar op een afspraak wachten. Misschien weet Trump onze overbelaste rechters enigszins te ontlasten door de aantallen te laten dalen.”
Aardbeienteler Fidel Sánchez is teleurgesteld in Amerikanen, zegt hij. „Het lijkt alsof ze denken dat deze mensen er niet zijn als ze er niet naar kijken. Maar deze mensen betalen wel gewoon belastingen en oogsten ons eten. Nu moeten ze zich verstoppen en in de schaduw blijven. Alsof die aardbeien uit zichzelf in de supermarkt belanden.”
<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="below" data-description="De aardbeienoogst op de boerderij van Sánchez. ” data-figure-id=”0″ data-variant=”grid”><img alt data-description="De aardbeienoogst op de boerderij van Sánchez. ” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-5.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/13142948/data124307326-bf9878.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-28.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-26.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-27.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-28.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-29.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/lNKXLi4yd0R4sP6x-tNM5_W6wUo=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/13142948/data124307326-bf9878.jpg 1920w”>De aardbeienoogst op de boerderij van Sánchez.
<figure aria-labelledby="figcaption-1" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Een rij aardbeienplantjes in Plant City in Florida. ” data-figure-id=”1″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Een rij aardbeienplantjes in Plant City in Florida. ” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-6.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/13142951/data124307335-1663ec.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-32.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-30.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-31.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-32.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-33.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/uYWvaNgh6AOwCOaL8CUZNcz-zFw=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/13142951/data124307335-1663ec.jpg 1920w”>Een rij aardbeienplantjes in Plant City in Florida.
<figure aria-labelledby="figcaption-2" class="figure" data-captionposition="below" data-description="Een vrouw bekijkt de aardbeienoogst. ” data-figure-id=”2″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Een vrouw bekijkt de aardbeienoogst. ” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-7.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/13142944/data124307323-53d6c2.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-36.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-34.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-35.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-36.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2024/11/trumps-massadeportaties-leiden-tot-lege-schappen-of-nieuwe-inflatie-voorziet-tuinbouwstadje-plant-city-37.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/W65SnTP304hhOqyo8AuIAhSPZDQ=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/11/13142944/data124307323-53d6c2.jpg 1920w”>Een vrouw bekijkt de aardbeienoogst.
„We hebben nog drie jaar, om onze zaken op orde te krijgen”, zegt Peter van Uhm, voormalig commandant der strijdkrachten dreigend op de Dutch Satcom Summit, een bijeenkomst in Amsterdam van iedereen die er toe doet in de Nederlandse satellietenwereld. Inclusief flink wat militairen, want de rol van ruimtevaart en satellietcommunicatie in oorlogvoering groeit alleen maar. „En Europa heeft de boot gemist”, zegt Van Uhm.
Het is kort na de verkiezingsoverwinning van Donald Trump, en alle sprekers hameren op het besef dat Europa politiek maar ook militair snel op eigen benen moet staan, vooral ook op ruimtevaartgebied. „Mijn ogen werden geopend toen SpaceX in 2022 de Starlink-verbinding van de Oekraïners afsloot en ze hun aanval met drone-schepen moesten afblazen”, zegt Kees Buijsrogge, directeur van TNO Space, een van de organiserende partijen. „Willen we echt dat onze militaire veiligheid in handen is van Elon Musk?”
SpaceX, een van de bedrijven van Musk, is eigenaar van de enige operationele satellietconstellatie Starlink van ruim zevenduizend satellieten. Starlink biedt wereldwijd breedbandinternet. Omdat de satellieten op enkele honderden kilometers hoogte vliegen, is de latency, de tijd die signalen onderweg zijn, veel lager dan bij de meer traditionele geostationaire communicatiesatellieten op een hoogte van 35.786 kilometer.
Lancering van een SpaceX Falcon 9 raket Cape Canaveral Space Force Station in Florida. De raket brengt 23 Starlink satellieten in een baan om de aarde.Foto Joe Raedle/Getty Images
Militaire rol
Oekraïne gebruikt Starlink intensief, en ruimtevaart speelt een steeds grotere militaire rol. Satellieten worden niet meer alleen gebruikt om van bovenaf beelden van het slagveld te schieten, maar ook voor veilige communicatie met het slagveld, om drones aan te sturen, en raketlanceringen, explosies en branden te detecteren.
Voorloper Starlink is lang niet meer de enige satellietconstellatie. Het Amerikaanse Amazon werkt aan Project Kuiper, dat 3.236 satellieten moet gaan tellen; de Amerikaanse Space Force, de ruimtevaarttak van de strijdkrachten, heeft al tientallen satellieten gelanceerd van een netwerk van zo’n duizend satellieten, en China bouwt stevig door aan het Duizend Zeilen-netwerk van ruim 14 duizend satellieten.
Maar Europa heeft nog geen eigen constellatie. Het dichtst in de buurt komt het OneWeb-project van de Franse Eutelsat, dat 654 satellieten heeft, maar nog geen internetverbinding kan bieden.
Lees ook
Zijn Starlinks zijn onmisbaar op het slagveld – maar wat wil Elon Musk?
Daar komt verandering in, meldde Europese Commissie-ambtenaar Jérémy Godet, een van de sprekers. Contracten voor IRIS2 (Infrastructure for Resilience, Interconnectivity and Security by Satellite) een Europees satellietnetwerk van meer dan 290 satellieten in drie verschillende banen om de aarde, zijn eind oktober toegewezen. De Luxemburgse satellietbouwer SES, het eerder genoemde Eutelsat, en het Spaanse Hispasat gaan de Europees satellietconstellatie bouwen. Voorlopig geraamde kosten: 3 miljard euro, waarvan de Europese Commissie 2,4 miljard bijdraagt. Ook de Europese ruimtevaartorganisatie ESA en de bedrijven zelf dragen bij.
Godet benadrukt vooral de voordelen voor Europese autonomie. „Alle verbindingen zijn inherent veilig, met cryptografie en beveiliging tegen radiojamming. Alle grondstations zijn op EU-grondgebied.” Net als bij Starlink zullen satellieten niet alleen met radio-verbindingen communiceren, maar ook met laserbundels, wat sneller is en beter te beveiligen tegen afluisteren. Op den duur moet IRIS2 ook geschikt worden voor quantum key distribution, een vorm van quantumcryptografie, die niet af te luisteren is.
„Het is cruciaal dat Europa IRIS2 realiseert”, zegt Buijsrogge van de onderzoeks- en innovatie-organisatie TNO, „maar de snelheid waarmee dat gaat, vind ik zorgwekkend.” De eerste IRIS2-satellieten zullen pas rond 2030 beschikbaar komen.
Een Chinese Lange Mars-2F draagraket wordt naar de lanceerplek gebracht op het Jiuquan Satelleit Lanceercentrum in Binnen-Mongolië. Foto VCG/VCG/Getty
Nederlands satellietennetwerk
Daarom heeft Buijsrogge een wild plan: laten we een puur Nederlandse satellietconstellatie lanceren. „Een netwerk van zo’n tien satellieten die kunnen communiceren met IRIS2, waarmee je snel behoeftes van bijvoorbeeld het ministerie van Defensie vervult.”
Zo’n behoefte is bijvoorbeeld de mogelijkheid om satellietfoto’s van conflictgebieden te maken of om te experimenteren met quantumcryptografie. Nederland, dat een sterke quantumtechnologie-sector heeft, werkt daarvoor al samen met Duitsland in een proefstation. Nederlandse bedrijven zijn ook sterk in optica- en lasertechnologie die nodig is voor lasersatellietcommunicatie.
„De kosten weten we nog niet precies, daarvoor zou je eerst een studie opzetten, maar je denkt al snel richting honderden miljoen euro.” Geen klein bedrag, maar het zou de Nederlandse overheid, en hightech- en defensie-industrie flink helpen, zegt Buijsrogge.
Want om eerlijk te zijn trekt ons land wel een beetje aan het korte eind bij de bouw van IRIS2. „We zien dat het als klein land niet gemakkelijk is om er tussen te komen. De hoofdaannemers zijn grote Europese bedrijven, en we moeten maar hopen dat Nederlandse bedrijven bij de onderaannemers zitten. Als je nu inzet op een eigen project zit je vooraan bij technologie-ontwikkeling, help je defensie, en kun je later een rol spelen vanuit een sterke onderhandelingspositie.”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data112293667-5d67ef.jpg|https://images.nrc.nl/20OxC39NOpSrsjBgnV_4kMms_oY=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data112293667-5d67ef.jpg|https://images.nrc.nl/S0i0u7FTeO5VBMI4VAOGv_ecE6M=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data112293667-5d67ef.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data112293531-28215b.jpg|https://images.nrc.nl/OFnaOsvJk5DWRaICesX1c-WCZlY=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data112293531-28215b.jpg|https://images.nrc.nl/4hVAiiqL0QZmplFqX46B52niYmw=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data112293531-28215b.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124364604-b2283a.jpg|https://images.nrc.nl/tfDoIraI-cd8G0Tp8DUDgd0leOY=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124364604-b2283a.jpg|https://images.nrc.nl/ZTM43otb1T_HvdqkFiliZQ14kec=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124364604-b2283a.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124364622-8827ae.jpg|https://images.nrc.nl/28ZdLw-vzZL4pCZD4K38gys6AkA=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124364622-8827ae.jpg|https://images.nrc.nl/8YXajBaBQxouYM3T3LsmWEHMT_A=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124364622-8827ae.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124333457-a62cd5.jpg|https://images.nrc.nl/QIDtGrxTGSYHObFvQm-Yvq4NP6Q=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124333457-a62cd5.jpg|https://images.nrc.nl/HkIljzLCwSJMPgBfLxwRlNHyeMs=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124333457-a62cd5.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124334074-cb4c78.jpg|https://images.nrc.nl/thbJpREFZHu7CF28Xn9pkECP7Bs=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124334074-cb4c78.jpg|https://images.nrc.nl/keQvQceF2MtAT0MN03iBsRQrgWc=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124334074-cb4c78.jpg)
