‘Blind voor mens en recht’, is de omineuze titel van het jongste parlementaire enquêterapport, van de commissie Fraudebeleid en Dienstverlening. Onderwerp: de Toeslagenaffaire. Daarover verscheen al eerder, in 2020 ‘Ongekend Onrecht’, van de parlementaire onderzoekscommissie Van Dam, die een enquête light hield. Op de golven van mediapublicaties over discriminerende en onrechtmatige controles van burgers die ten onder gingen aan door de fiscus afgedwongen terugbetalingsplichten. Dat rapport sloeg al in als een bom. Het maakte de kloof burger-overheid voelbaar en trok het gordijn weg van jarenlang politiek en bestuurlijk falen.
Lees ook
Na de Toeslagenaffaire lijkt de menselijke maat nu ook in te dalen bij de rechter
Het dwong het kabinet tot een schuldbewuste reactie, had stevige invloed op het regeerakkoord van Rutte IV, dwong de Rechtspraak tot zelfonderzoek, gevolgd door excuses en een publieksoproep om ‘onredelijk knellende uitspraken’ te helpen signaleren. Het schudde de wetenschap wakker en maakte van ‘menselijke maat’ een nieuw bestuurlijk en juridisch begrip. Sindsdien is het begrip ‘toeslagen’ voor iedere overheidsdienaar een alarmbel annex schrikdraad. Pas op, wat je ook doet, dit mag nooit meer.
De Toeslagenaffaire was voor de relatie overheid-burger wat de Watersnoodramp uit 1953 voor de ‘veilige dijken’ was, waar Nederland zich achter koesterde. Nu was de verzorgingsstaat doorgeprikt door de Toeslagenaffaire. De overheid faalde, discrimineerde, was unfair, onrechtvaardig en denderde maar door. Zoals hier eerder omschreven kwam het neer op een ‘clusterfuck’ van keiharde wetgeving, doorgeslagen controle, fraudehype, falende rechtsbescherming en politieke desinteresse.
Tijdens de verhoren bleek toenmalig minister Kamp (Sociale Zaken, VVD) er de personificatie van. Hij zette de keiharde fraudeaanpak door tégen ambtelijk advies in. De lage fraudecijfers die hem waren verteld, kwamen immers niet overeen „met wat er in het land leeft”. En dat ging voor. De onderbuik aan de macht dus. Met minister Kamp als symbool van het repressieve sentiment.
Het recente enquêterapport voegt inhoudelijk weinig aan de analyse toe. De kwalificaties zijn even kras als destijds. Levens werden „vermorzeld” dan wel „in de vernieling” geholpen, „blindheid” voor de burger bij bestuur en rechtspraak leek wel besmettelijk, het systeemfalen opzienbarend. Maar wisten we dat al niet? Dat het rapport niet helemaal een herhaling van zetten is, komt door de als feit gepresenteerde voorspelling dat het zo wéér kan gebeuren. Dat is wel nieuw. En het roept de vraag op hoe de commissie dat eigenlijk weet. Zijn politiek en bestuur niet tot veranderen in staat? Was alle inspanning tot nu toe te weinig en te laat?
Op de Toeslagenouders moet de voorspelling cynisch en gedesillusioneerd zijn overgekomen. Heeft de commissie zo weinig vertrouwen in de eigen aanbevelingen dat ook die niet voor verbetering kunnen zorgen? Deze commissie lijkt er zó pessimistisch door, dat het onwillekeurig de waarde van het eigen rapport dreigt aan te tasten. Terwijl juist die aanbevelingen niet vaak genoeg gehoord kunnen worden. Een ‘recht op persoonlijk contact’ met de overheid, bijvoorbeeld. Voorkom steeds onredelijk nadelige consequenties voor burgers. Houd bij sancties oog voor het individuele geval; sla niet door. Voorkom schrijnende gevallen. Zorg voor algemene toegang tot sociaal-economische hulp. Het is juist dergelijk betrekkelijk eenvoudig bestuurlijk handwerk dat het vertrouwen kan herstellen en de dijk kan dichten.
