Eerste grote Frans Hals-expositie in dertig jaar maakt duidelijk: met hem valt er altijd wat te lachen

Posted on February 14, 2024 by admin

Het blijkt al meteen uit de jaartallen tussen de haakjes: over het leven van de Haarlemse schilder Frans Hals (1582/’84-1666) is frustrerend weinig bekend. In de onlangs verschenen biografie De portretschilder doet de Amerikaan Steven Nadler een dappere poging om er toch nog iets van te maken, maar je schiet in de lach als je voor de zoveelste keer leest dat Hals mogelijk nóg een paar kinderen had, dat hij waarschijnlijk wel eens hier of daar is geweest en dat het niet ondenkbaar is dat hij deze of gene heeft ontmoet. Iedereen die iemand kende die misschien ooit met Hals in contact stond krijgt een mini-biografietje van een paar bladzijden om goed te maken dat Hals’ eigen levensfeiten tot niet meer dan een paar bladzijden kunnen worden opgerekt.

De voornaamste conclusie na lezing van het boek is dat je niet over Frans Hals moet lezen, maar naar zijn schilderijen moet kijken. Want er zijn weliswaar geen brieven, notities of tekeningen van hem bewaard gebleven, maar er bestaan nog wel zo’n 200 schilderijen (de kenners blijven toe- en afschrijven) waarin alle penseelstreken door Hals zijn aangebracht. Die penseelstreken zijn nog altijd voor iedereen leesbaar. De kunstwerken zelf zijn de bronnen die we hebben, en die bronnen wijzen zonneklaar uit dat Hals een van de beste mensenschilders van zijn tijd was, ja zelfs een van de beste portrettisten uit de hele kunstgeschiedenis.

In het Rijksmuseum in Amsterdam zijn nu 48 van zijn mooiste schilderijen te zien, waaronder enkele grote groepsportretten. Het Frans Halsmuseum in Haarlem leende bij hoge uitzondering twee schutterstukken uit en Hals’ beroemde Lachende cavalier (1624) heeft voor het eerst sinds 1900 de Londense Wallace Collection verlaten. Het is het eerste grote Frans Hals-overzicht in 34 jaar, georganiseerd in samenwerking met de National Gallery in Londen en de Gemäldegalerie in Berlijn. Bij de tentoonstelling verscheen een boek dat meer is dan een catalogus: eigenlijk is het een beter boek over Hals dan Nadlers recente biografie. Alle biografische informatie is ook hier te lezen (kunsthistoricus Jaap van der Veen deed zowaar nog een paar nieuwe archiefvondsten), maar het boek bevat vooral voortreffelijke beschouwingen over Hals’ werk, goede reproducties en heel veel smakelijke details, die paginagroot of zelfs over twee pagina’s zijn afgebeeld.

Lees ook
Hoe schilder Frans Hals bekend kwam te staan als een drankorgel met een gat in z’n hand

Verffeest

Als je ooit aan iemand duidelijk wilt maken wat er leuk is aan de schilderkunst, dan moet je nu met hem of haar naar de zuidvleugel van het Rijks. Vrijwel ieder schilderij is een verffeest met een lijst erom, en in de ruime zalen in Amsterdam komen de werken nog wat mooier tot hun recht dan afgelopen najaar in Londen. Frans Hals had iets waaraan wij sinds de 19de-eeuwse impressionisten gewend zijn, maar wat in de oudere schilderkunst zeldzaam is: een bijzonder losse, suggestieve manier van schilderen. Vélazquez had hem ook, Rubens en Veronese kwamen in de buurt. De late Titiaan en de late Rembrandt schilderden eveneens vrij grof, maar hadden daar meer verf voor nodig dan Hals. Bij hen is het wel suggestief, maar niet vlot. Hals schilderde sprankelender en trefzekerder. Naast zijn lachende cavalier verbleekt Rembrandts veelbesproken vaandeldrager.

De lachende cavalier, 1624, Olieverf op doek, 83 × 67,3 cm.

Het aantrekkelijke aan zo’n losse penseelvoering is de meta-kant ervan: de schilder laat zijn onderwerp zien – in Hals’ geval altijd een mens of een groepje mensen – maar steeds ook, tegelijkertijd, de manier waaróp hij dat onderwerp laat zien. Het is verf, maar het is ook levensecht, maar het is toch ook weer verf, enzovoorts. De schilder is de goochelaar die inzage geeft in zijn trucs en het desondanks voor elkaar krijgt dat je er met open ogen intuint. Je weet, je zíet nota bene dat het een illusie is en evengoed doet die illusie zijn werk. Presto!

In een rond kinderportretje uit het Mauritshuis liggen bijvoorbeeld tegelijk blondbruine verfvegen op een paneeltje en zachte kinderlokken op een voorhoofd. Verfstreken waarin de haren van het penseel haast zichtbaar zijn, lenen zich natuurlijk goed voor kapsels en gezichtsbeharing: zie ook de stro-achtige sik van ene Pieter Verdonck en de vette plukken donkerder haar op zijn hoofd, zie het dikke hondenhaar in een mansportret uit het Metropolitan Museum en de omhooggekrulde Dalí-snor van de lachende cavalier. Of de haarslierten die sierlijk meebewegen met het volume van de schedel van een zingend meisje. Het ruitvormige portretje uit Richmond, Virginia roept een oude shampooreclame in de herinnering: Pam, je haar danst!

Voorts doet Hals’ losse toets het geweldig in hoeden met veren en frutseltjes aan kleren, die hij dan ook met graagte weergaf. Nog verbluffender is dat hij met zijn losse streken ook anatomisch correcte handen in elkaar kon zetten. Vingerkootjes zijn dartel neergepenseeld, de licht- en schaduwkanten van muizen en palmen zijn niet meer dan tegen elkaar aan schurkende verfveegjes – en toch wordt de kijker een stevige hand gegeven.

Foto’s: David Stover / Virginia Museum of Fine Arts

Melktanden

Tenslotte draagt Hals’ levendige schildertrant veel bij aan de levendigheid in de gezichten en houdingen van zijn modellen. Het is een toepasselijk, efficiënt handschrift om beweeglijkheid en spontane, kortstondige gezichtsuitdrukkingen mee te suggereren. Bovenal: de lach. „Lachen moet een handelsmerk van Hals zijn geweest”, schrijft conservator Friso Lammertse in de catalogus. Zijn collega Bart Cornelis noemt Hals „een buitengewoon scherpzinnig waarnemer van gezichtsuitdrukkingen”. Inderdaad komt er in zijn oeuvre een breed scala aan lachen en lachjes langs. De jonge Beatrix van der Laen heeft in een dubbelportret met haar echtgenoot Isaac Massa een subtiele lach die je als verlegen of juist als uitdagend kunt uitleggen, wat de vraag oproept of een uitdagende blik niet altijd iets van gespeelde verlegenheid in zich heeft. Haar lach is eigenlijk veel mysterieuzer dan die van de Mona Lisa. In de kinderportretjes worden melktanden blootgelachen uit pure, onbevangen pret en de verstandelijk beperkte Barbara, die in Haarlem bekendstond als Malle Babbe, heeft een prachtige wilde grimas op haar gezicht. De 22-jarige nobelman Jasper Schade doet met zijn hooghartige lach en dandykleren denken aan Rod Stewart in de glamrockjaren.

De allermooiste lach is de stralende lach van de jongeman die geamuseerd opzij kijkt terwijl hij een luit bespeelt

De allermooiste lach siert terecht het tentoonstellingsaffiche: dat is de stralende lach van de jongeman – zijn beginnende snorretje schemert door de (verf)huid heen – die geamuseerd opzij kijkt terwijl hij een luit bespeelt. Dit schilderij uit het Louvre maakt duidelijk waarom een glimlach een glimlach heet: die jongen glimt gewoonweg van plezier.

In september, toen de Halstentoonstelling in Londen opende, verscheen in The Guardian een opvallend zure bespreking van kunstcriticus Jonathan Jones. „Ze hebben geen innerlijke levens”, schreef hij over de mensen die Hals schilderde. „Hals’ eindeloze speelse variaties in houding, gelaatsuitdrukking, haardracht en kleding zeggen zelden – of eerlijk gezegd nooit – iets over de persoon daarbinnen. Ik geloofde al vrij snel helemaal niet meer in hen als echte mensen.”

Portret van Catharina Hooft met haar min, 1619 – 1620

Misschien speelt in deze kritiek de hedendaagse opvatting mee dat kunst moet wringen, en dat the eye of the beholder in een portret iets van doorleefdheid, kwetsbaarheid of ongemak moet kunnen vinden. In onze tijd krijg je dagelijks zo veel gelach te verstouwen dat het lachen je vergaat: in reclames is iedereen gelukkig, op de social media presenteert iedereen een vrolijke, succesvolle versie van zichzelf. Van de kunst wordt daarom iets anders verwacht. Maar in de 17de eeuw waren er nog geen fotocamera’s, laat staan mobieltjes. Er werd wel gelachen, maar de meeste portretschilders konden dat niet bijbenen. Hals kon het aan, die observeerde scherp en handelde snel, was vindingrijk en stellig in zijn manier van noteren. Hij kon ervoor kiezen om momenten van geluk en tevredenheid vast te leggen. Hij kon kiezen voor levensecht lachen in plaats van levensecht lijden.

Kijk nog eens naar die luitspelende jongen, naar de glimlachende cavalier. Naar de min van Catharina Hooft op een dubbelportret uit Berlijn: haar vertederde lach is door Hals gesuggereerd met één trefzekere streep, één paarsbruine regenworm tussen twee roze lippen. Net als veel andere door Hals geschilderde gezichten blijft het hare voorgoed op je netvlies staan. Wie eerder portretten van hem zag ervaart het overzicht in het Rijksmuseum als een weerzien met oude bekenden. Hoe echt wil je het hebben, Jonathan Jones?

Hals was in zoverre een beperkte kunstenaar dat hij alleen portretten maakte, verder niets. Maar zoals de Franse schilder Eugène Fromentin vaststelde in zijn boek De meesters van weleer (1876): „als vakman is hij wel een van de bekwaamste en bedrevenste meesters die er ooit in enig land zijn geweest, met inbegrip van Vlaanderen ondanks Rubens en Van Dyck, en met inbegrip van Spanje ondanks Velázquez. (…) Nooit heeft men beter geschilderd en beter zal men ook niet schilderen.”

Vandaar dat alle bezoekers (behalve een chagrijnige Guardian-recensent dan) opgewekt deze tentoonstelling uit komen – met een brede, door Hals geschilderde lach op hun gezicht.

Lees ook
Negentiende-eeuwse groupies van Frans Hals nu weer bijeen in Haarlem

Geen nieuwe muziek, maar Janet Jackson bewijst in de Ziggo Dome nog altijd een ‘killer act’ te zijn

admin
October 11, 2024
0

Vol vuur steekt ze haar vuist in de lucht. „It’s time to give a damn, let’s work together. Come on now”, zingt Janet Jackson in ‘Rhythm Nation’. Op de industriële funk vlinderen de handen snel over het lijf in de beroemde strakke upbeat choreo. Toen Jackson het sociaal-bewuste futuristische popmanifest voor het eerst bracht was ze 23 jaar. Wie sloot zich toen niet graag aan bij haar quasi-militaire ‘rhythm nation’? Vijfendertig jaar later is de boodschap, met nu slechts vier dansers, onverminderd urgent: een gelijkwaardige wereld, weg van vooroordelen en raciale haat.

Het was wonderbaarlijk hoe snel Janet Jackson donderdagavond in de Ziggo Dome in Amsterdam, bij de laatste show van haar tournee, weer de benaderbare superster werd van toen. Fit en sexy, hoewel alles verhullend in modieuze pakken, leverde ze met haar bekende headset-microfoontje het bewijs nog altijd een killer act te zijn. De koele, ongenaakbare sfinx-uitstraling die de 58-jarige zangeres tegenwoordig op foto’s kan hebben, bleek op het podium veel zachter en innemender. Zeker als ze meisjesachtig lachte, de lange dreads naar achter werpend.

De naar haar grote hit uit 1997 vernoemde Together Again Tour – tien shows in Europa en daarvoor een lange Amerikaanse concertreeks – is een comeback van jewelste. Het opvallendste: er is al heel lang geen nieuwe muziek en toch vlogen de kaarten weg. Vanuit een breed gedeeld nostalgisch verlangen? Vanuit sympathie? Voor de vakvrouw Jackson is het in elk geval een genoegdoening.

Nipplegate

Want zou haar ster feller zijn blijven schijnen als nipplegate – Jacksons blote borst zichtbaar voor een miljoenenpubliek tijdens de Super Bowl 2004 – niet was geweest? Dat zanger Justin Timberlake haar korset lostrok tegen het einde van zijn sexy hit ‘Rock Your Body’, wordt in preuts Amerika niet snel vergeten. Maar de harde waarheid is ook dat er na het album All For You in 2001 nog nauwelijks hits waren. Tamme platen vol opgepompte hijgdancepop stilden de laatste twintig jaar nog enkel de honger van haar oerfans.

Geen jeugdgemijmer

Janet liet dat na. Geen grote van theater en technisch vernuft doordrenkte megaproductie of Jackson-jeugd-gemijmer. Geen drama over hoe alles is gelopen. Geen zoete herinneringen. Hooguit wat oude muziekvideo’s en verder topentertainment van de zangeres zelf: dansfit (hooguit wat minder precies in haar choreografie dan toen), leverde ze met een handvol kledingwissels wat nodig was in een minimaal gestagede show. Ze had slechts vier mannelijke dansers om zich heen, een stellage, wat videoschermen, en een band die af en aan naar voren schoof. Het was een afgeschaalde productie – de al jaren in Londen residerende Amerikaanse zangeres heeft nu niet de financiële back-up van een platenlabel – die evengoed glom.

„Ik voel me zo bevoorrecht, ik was nog maar een kind toen ik voor het eerst optrad. Maar ik voel nog steeds die opwinding”, zei de zangeres voor ze begon aan de door Jimmy Jam & Terry Lewis geproduceerde nummers die haar doorbraak tekenden in 1986: ‘What Have You Done For Me Lately?, ‘Nasty’, ‘Control’, ‘When I Think of You’ – ze vielen heerlijk.

Dat de liedjes soms in een snelmenu kwamen, een refrein hier, een flard daar, was zonde. Maar de keuze was dan ook enorm en het duidelijk met haar muziek groot geworden publiek genoot. ‘Thats The Way Love Goes’ sloeg aan. ‘Escapade‘ ’en ‘Miss You Much’ waren vrolijke wervelende hoogtepunten. En ook ‘If’ sprong eruit – hoe completer de songs waren, hoe sterker het was.

Opvallend was hoe in alle kreetjes, zuchtjes en bewegingen broer Michael terug te horen was. Hij werd zichtbaar in de videobeelden van ‘Scream’, een duet waarin beiden, zij op het podium en hij op het scherm, als vanouds het vanuit hun tenen uitschreeuwden tegen de wereld.

Waarom System of a Dow-zanger Serj Tankian liever activist is dan artiest

admin
October 11, 2024
0

„Zijn we een veredelde coverband?” Het is een eerlijke en moedige vraag, die Serj Tankian (Beiroet, 1967) aan het eind van zijn autobiografie stelt. De zanger van System of a Down heeft dan al in ruim driehonderd pagina’s uitgelegd hoe hij – als enige van die vierkoppige metalband – worstelt met het rocksterrenbestaan. Hij vindt eindeloos toeren en teren op oude successen niet alleen een lichamelijke uitputtingsslag, maar vooral ook geestdodende tijdverspilling. Bovendien is de band behalve „een disfunctionele familie” ook een „creatieve gevangenis” waarin hij zijn ei nauwelijks kwijt kan. Te vaak wordt zijn inbreng geweigerd en ontaardt samen musiceren in armpje drukken met gitarist Daron Malakian.

Keer op keer hetzelfde doen en wéér dezelfde, stokoude nummers spelen, vraagt hij zich hardop af in zijn memoires Down with the System: „Heeft dat nog iets te maken met kunst?”

Zoveel muzikale zelfreflectie lees je niet zo snel in een rockbiografie, maar Tankian is dan ook niet de zoveelste doorsnee metalhead. Sterker nog: eigenlijk is hij helemaal geen metalhead, maar een laatbloeier die wat op een oud keyboard pingelde en toevallig probeerde te zingen toen de frontman van zijn eerste bandje niet kwam opdagen voor een repetitie.

Hij is eerder activist dan artiest, benadrukt hij, en voor hem is dat „niet politiek, maar persoonlijk”. Op zijn zevende ontvluchtte hij met zijn (op hun beurt uit Armenië gevluchte) ouders zijn geboorteplaats Beiroet, toen in Libanon een burgeroorlog uitbrak. Wie van dichtbij meemaakt hoe het „bommen regent”, schrijft hij, voelt levenslang „een stemvork van angst in zijn lijf trillen”.

Het is niet het grootste oorlogstrauma uit zijn familie. Zijn grootouders hebben aan het begin van de twintigste eeuw wonder boven wonder de Armeense genocide weten te overleven. De volkerenmoord op circa een miljoen Armeniërs wordt door Turkije nog steeds betwist. Aan zijn opa zweert Tankian dat hij er alles aan zal doen om diens verhaal aan zoveel mogelijk mensen te vertellen.

Aanslagen en olie

Belofte maakt schuld. Het zorgt ervoor dat de zanger het als zijn „levenswerk” ziet om „harde en ongemakkelijke waarheden te verkondigen” – ook als hem dat „vrienden, fans en misschien ook wel de band kost”. Zo publiceerde hij in de hoogtijdagen van System of a Down – 48 uur na de aanslagen van 9/11 – een essay (‘Understanding Oil’) op de site van de band, waarin hij beschreef waarom Amerika de aanslagen min of meer over zichzelf had afgeroepen.

Een overduidelijk geval van: too soon. Uiteraard breekt de pleuris uit, van boycots door radio- en tv-stations tot doodsbedreigingen. Samen met de hele natie is ook de rest van de band ziedend. Ze vrezen niet alleen voor hun leven, maar moeten toezien hoe hun zanger hun carrière torpedeert – net op het moment dat het tweede album Toxicity op nummer één staat.

Dat succes was sowieso al niet vanzelfsprekend voor het progressieve en eigenzinnige geluid dat Tankian zeer treffend omschrijft als „een niet te classificeren botsing van agressieve metalriffs, onconventioneel tollende ritmes en Armeense folkmelodieën waarbij ik teksten grom, schreeuw en croon die binnen één regel kunnen omslaan van avant-garde en dadaïstische dwaasheid naar razende sociaal-politieke tirades”.

Loopgravenoorlog

Op de golven van de net opgekomen nu-metal én onder de vleugels van producer en goeroe Rick Rubin vulde de band binnen de kortste keren uitverkochte stadions. Rubin redt ook hun grootste hit, ‘Chop Suey!’ Na een meditatiesessie moedigt hij Tankian, die tekstueel is vastgelopen, aan om „op het universum te vertrouwen”. Hij moet een willekeurig boek uit Rubins bibliotheek trekken, blind zijn vinger op een pagina laten landen en kijken wat daar staat. Dat wordt Jezus’ verzuchting: „Father, why have you forsaken me.” Precies wat het nummer nodig had, weet de zanger.

De band grijpt het succes aan om overal hun zaak te bepleiten: de Armeense genocide moet door zoveel mogelijk landen worden erkend. Tijdens een ontnuchterende lobby langs Amerikaanse congresleden ontdekt Tankian dat alle politici het met hem eens zijn, maar tegelijkertijd toegeven handelsbelangen en militaire deals met Turkije belangrijker te vinden. Het zal tot 2021 duren tot de Verenigde Staten de genocide officieel erkennen. En zelfs die mijlpaal blijkt uiteindelijk „zoals altijd een cynische geopolitieke realiteit” te zijn: de VS willen de Turken terechtwijzen omdat ze raketten hebben gekocht van de Russen.

Tegen die tijd heeft Tankian zijn diplomatieke loopgravenoorlog met System of a Down uitgevochten. Hij vindt het prima soms wat grote shows te spelen, maar richt zich vooral op zijn solocarrière (twee weken geleden verscheen de EP Foundations). Je hoeft het boek niet te lezen om te zien hoe tevreden hij daarmee is. Want Tankian mag dan schrijven dat hij zich na het gesteggel met zijn „broeders” heeft verzoend, in het acht pagina’s tellende beeldkatern zijn ze op geen enkele foto terug te vinden.

Charlotte Wessels maakt elke maand een liedje (en viel zo niet in een zwart gat)

admin
October 11, 2024
0

Charlotte Wessels (37) weet het even niet meer. Ze is vastgelopen, halverwege het 55ste liedje dat ze in haar kelder in elkaar knutselt. Hier, in de schamele vierkante meters onder haar Utrechtse rijtjeshuis, is ze haar eigen eenmansband. Op de plek „waar volgens de buurtbewoners vroeger een wietplantage zat” bouwde ze vier jaar geleden een thuisstudio die ze ‘Six Feet Under’ doopte. Sindsdien neemt ze daar iedere maand één liedje op dat ze op het muziekplatform Patreon zet. Fans kunnen daar tegen betaling meeluisteren.

„Kijk, dit is mijn grote vriend.” Met één muisklik tovert Wessels haar favoriete scheurgitaar tevoorschijn uit haar oneindige voorraad virtuele instrumenten (plug-ins): de Shreddage 3 Jupiter. Gitaren, drums, bas, piano’s, synthesizers, strijkers tot complete symfonieorkesten: ze komen allemaal uit haar computer. „In het begin wist ik helemaal niet hoe die plug-ins werkten”, geeft ze toe. „Maar gelukkig zijn er heel veel mensen die the good lord’s work verrichten en op YouTube uitgebreide tutorials geven.”

Zingen doet ze wél analoog, in de vocal booth naast het bureau: een soort douchecabine met bloemetjesbehang, mosgroen gordijn en lichtpaarse bloemen die omlaag kringelen tot aan een microfoonstandaard.

Maar voor het zover is, luidt de voornaamste vraag: hoe nu verder?

Na een tik op de spatiebalk klinken de eerste tonen van liedje 55 uit de speakers. „Het is een 5/8 maat: dat maakt de coupletten heel vibey.” Dan stopt de muziek abrupt. „Hier moet een catchy refreintje komen, maar dat lukt me dus niet. Moet ik het 5/8 houden of overgaan op 6/8 zodat het net iets gangbaarder wordt? Of zal ik of toch met een heel harde break verder gaan met een vierkwartsmaat? Ik wéét het gewoon niet!” Schrale troost: de deadline hijgt nog niet in haar nek, ze heeft nog een paar dagen.

Zo gaat het dus iedere maand, sinds mei 2020. Wat begon „als hobbyprojectje” werd een serieuze baan. En dat had dan weer te maken met die andere baan, die ze plotseling verloor. Wessels was namelijk zestien jaar lang het boegbeeld van de Nederlandse symfonische metalband Delain. Die band groeide uit tot een internationale topact die – net als Nederlandse collega’s Within Temptation en het Finse Nightwish (met Hollands trots Floor Jansen) – wereldwijd met gemak grote arena’s uitverkocht.