Opeenvolgende regeringen in Nederland zeggen allemaal dat ze tegen etnisch profileren en discriminatie zijn, maar de overheid maakt zich er zelf schuldig aan en doet te weinig om het te stoppen.
Als twee vrouwen van kleur weten we als geen ander wat de impact is van etnisch profileren. Vanuit Amnesty International en Controle Alt Delete zetten we ons al ruim een decennium in tegen etnisch profileren. Alle wegen zijn bewandeld, we spanden zelfs een rechtszaak aan tegen de staat over etnisch profileren door de Koninklijke Marechaussee (KMar).
Op 14 februari is het een jaar geleden dat het gerechtshof oordeelde dat de werkwijze van de KMar – het gebruiken van etniciteit en uiterlijke kenmerken bij beslissingen om mensen te controleren – een vorm van discriminatie is. Het hof heeft deze werkwijze verboden, maar in de praktijk is daar weinig van te merken.
In een reactie op de uitspraak heeft het kabinet laten weten dat het vonnis niet zou gelden voor auto- en treincontroles. De KMar heeft dus een vrijbrief om etnisch profileren aan de landgrenzen voort te zetten, wat in de praktijk ook lijkt te gebeuren. De uitspraak van het hof markeerde daarmee niet het verschil waar wij op hoopten, want niet alleen de KMar maakte zich schuldig aan etnisch profileren.
Schrijnende voorbeelden
Ook in het werk van andere uitvoeringsorganisaties bleef etnisch profileren bestaan. Studenten met een migratieachtergrond werden opvallend vaak beschuldigd van fraude met studiefinanciering. Ook bleek etniciteit één van de factoren die bepaalt hoe het aantal agenten over Nederland verdeeld wordt.
De Toeslagenaffaire ligt bij iedereen nog vers in het geheugen. De Belastingdienst werkte jarenlang met risicoprofielen die afkomst, nationaliteit en religie bevatten. Deze ongekend harde ‘fraudejacht’ had tot gevolg dat tienduizenden ouders slachtoffer werden van etnisch profileren door de Belastingdienst. Het gevolg: uit een eerste onderzoek onder gedupeerden bleek dat 70 procent een migratieachtergrond heeft. Ten opzichte van Nederlanders zonder migratieachtergrond waren mensen met onze achtergrond – Caribische Nederlanders – zelfs 32 keer vaker gedupeerde.
NOS schreef in 2019, nog voor de uitspraak in de KMar-zaak, dat 54 overheidsinstanties op grote schaal voorspellende algoritmes gebruiken, wat etnisch profileren in de hand kan werken. Ons verbaast dit helaas niet, vanwege de vele schrijnende voorbeelden van discriminerende werkwijzen, zoals het geheim onderzoek naar moskeeën door gemeentes en het ministerie van Sociale Zaken, het visumbeleid van het ministerie van Buitenlandse Zaken en fraudeopsporing door gemeenten.
Toets algoritmes
Het discriminatieverbod, vastgelegd in artikel 1 van onze Grondwet en in internationale mensenrechtenverdragen, is duidelijk: afkomst mag nooit een rol spelen in beslissingen van de overheid om burgers te controleren. Maar het gebeurt wel. In Nederland geldt ook het onschuldbeginsel: ieder individu is onschuldig tot het tegendeel is bewezen. Dit is precies wat misgaat bij etnisch profileren, waarbij mensen juist wel mede op basis van hun etniciteit als verdacht bestempeld worden. Nederland mag en kan dit niet meer laten gebeuren. De overheid moet stoppen met discriminerende controles en serieus verantwoording gaan afleggen voor haar werkwijze.
Vanuit Amnesty International en Controle Alt Delete roepen we de regering op tot effectieve maatregelen tegen etnisch profileren. Dwing bij alle overheidsinstanties af dat afkomst nooit een rol speelt in beslissingen om burgers te controleren. Behandel burgers als individuen en treedt hun vanuit vertrouwen tegemoet. Waarborg transparantie en zorgvuldigheid bij controles. Registreer en evalueer alle controles, registreer algoritmes en toets deze aan mensenrechten. En tot slot: verscherp het toezicht op deze controles. Het discriminatieverbod verplicht de overheid om alle mensen in Nederland te beschermen tegen discriminatie en institutioneel racisme. Dat duldt geen verder uitstel.
