De rol van Pieter Omtzigt in deze kabinetsformatie is, ondanks zijn opmerkelijke vertrek van de formatietafel vorige week, nog zeker niet uitgespeeld. Dat blijkt uit het maandag gepubliceerde eindverslag van informateur Ronald Plasterk. Het grootste nieuws uit dat verslag is dat NSC, de partij van Omtzigt, bereid is om „gedoogsteun te verlenen” aan een eventueel rechts minderheidskabinet van PVV, VVD en BBB. Door het vertrek van Omtzigt was de precieze positie van zijn partij onduidelijk geworden, maar volgens deze passage in het verslag van Plasterk lijken er nog mogelijkheden voor de vier rechtse partijen om over samenwerking door te praten. Woensdag gaat de Tweede Kamer over het verslag in debat.
Lees ook
Omtzigt breekt gesprekken af vanwege ‘schrik’ over financiën
Informateur Plasterk adviseert de Tweede Kamer om in een volgende informatieronde door te praten over de vorming van een rechts kabinet. Plasterk schrijft op basis van de wekenlange gesprekken dat het „niet uitgesloten” en „zeer wel” denkbaar is dat PVV, VVD, NSC en BBB er samen uit zouden kunnen komen. Hij kan „geen volledig antwoord” op die vraag geven omdat de besprekingen na het vertrek van Omtzigt formeel niet konden worden afgerond.
Grondwet en rechtsstaat
Uit het verslag blijkt dat de vier partijen al op woensdag 10 januari grotendeels overeenstemming bereikten over de „gemeenschappelijke basislijn” rond de Grondwet en democratische rechtsstaat. Vooral voor NSC-leider Omtzigt was dit een belangrijke voorwaarde om überhaupt te kunnen doorpraten met de PVV van Geert Wilders. De vier partijen kwamen een uitvoerige tekst van zeven punten overeen waarin staat dat zij zich „in hun plannen en activiteiten zullen bewegen binnen de grenzen van de democratische rechtsstaat”. In de verklaring wordt ook benadrukt dat rechterlijke uitspraken moeten worden nageleefd, dat alle godsdiensten – inclusief de islam – onder de vrijheid van godsdienst vallen en dat initiatiefwetten die strijdig zijn met grondrechten of internationale verdragen door fracties worden ingetrokken, zoals de PVV de afgelopen weken al met een aantal voorstellen deed.
De verklaring laat zien hoe ver Wilders bereid is te gaan om dit keer te kunnen regeren. De nu opgestelde tekst is veel uitvoeriger dan de korte verklaring die VVD, CDA en PVV in 2010 over hun meningsverschillen rond de islam in hun gedoogakkoord lieten opnemen. Toen lieten de partijen enkel optekenen dat ze „verschillen van mening over aard en karakter van de islam” en dat ze deze onderlinge verschillen zouden „accepteren”.
Dit keer is vooral de hand van Omtzigt terug te lezen in de vele beloftes die de vier partijen doen om in een bepaalde geest te spreken en te handelen. Bij sommige punten is te zien dat de partijen enige vrijheid houden, bijvoorbeeld als er staat dat „religiekritiek vrij staat aan personen en organisaties”. Daarmee wordt ruimte geboden aan PVV-leider Geert Wilders, die zich regelmatig zeer islamkritisch toont. Ook noteren de partijen dat het belangrijk is om „een open, feitelijk en fel debat te kunnen voeren”.
De toezeggingen van Wilders waren voor Omtzigt alsnog onvoldoende om in een meerderheidskabinet te stappen. Daarvoor blijft „de rechtsstatelijke afstand” te groot, laat NSC optekenen in het verslag. Plasterk beveelt wel aan dat de vier partijen samen verder praten omdat er volgens hem een kabinet moet komen dat „recht doet aan de verkiezingsuitslag, inclusief de grote verschuivingen die daarbij hebben plaatsgevonden”. NSC suggereert in het verslag naast steun aan een minderheidskabinet nog de opties van een zakenkabinet of een extraparlementair kabinet, waar NSC „in principe” geen ministers voor zou leveren.
Lees ook
Lange discussies, weinig sturing van de informateur – de formatiegesprekken waren langzaam verzand
Intern compromis
Alleen de opmerkingen van de NSC-fractie over de mogelijke kabinetsvormen zijn in het verslag opgenomen. Die fractie zou een gedoogconstructie wel kunnen dragen. De andere drie partijen, schrijft Plasterk, hebben daar „kennis van genomen”. Het idee: de vorm van een kabinet zou pas ter sprake moeten komen in een volgende fase van de informatie.
Voor NSC lijkt dit ook het interne compromis te zijn. In de fractie van NSC leefden er al vanaf het begin van de informatie bezwaren tegen samenwerking met de PVV, er waren ook Kamerleden die daar minder moeite mee hadden.
Op de avond van de verkiezingen, toen de uitslag bekend werd, zei Omtzigt dat het aan „verantwoordelijke politici is om ervoor te zorgen dat er op de één of andere manier een regering komt na verkiezingen”. In NSC werd het dilemma meteen gevoeld: wilden ze ook verantwoordelijkheid nemen en „luisteren” naar de kiezer als dat betekende dat ze samen moesten werken met de PVV, iets wat Omtzigt in de campagne steeds had uitgesloten? Dat VVD-leider Dilan Yesilgöz daags na de verkiezingen zei dat haar partij een kabinet alleen vanuit een gedoogrol mogelijk wilde maken, hielp niet. Dat was nou net de uitweg die NSC ook als serieuze optie zag.
Nu zijn de rollen omgedraaid. In de afgelopen weken zijn in de VVD stemmen gaan klinken dat de liberalen ook bereid zijn om in een kabinet te zitten. Al was het maar om NSC binnenboord te houden – zonder die partij is een rechtse meerderheid in de Kamer niet mogelijk. Maar of de VVD-achterban daar ook op zit te wachten? Yesilgöz is geconfronteerd met een verdeelde partij, zo was vorige maand zichtbaar op het partijcongres. Een deel van haar achterban vindt het onbegrijpelijk dat Yesilgöz niet meteen had gezegd een kabinet te willen vormen met de grote winnaar van de verkiezingen, de PVV. Een ander deel waarschuwde daar juist tegen. „Doe het niet”, zei voormalig Kamervoorzitter Frans Weisglas bijvoorbeeld. Hij kon op hoorbaar minder applaus rekenen.
Toespeling van Omtzigt
Het verslag van Plasterk biedt mogelijkheden voor zo’n minderheidskabinet van PVV, VVD en BBB met gedoogsteun van NSC. In de afgelopen dagen was in die partij al te horen dat die constructie beter te dragen zou zijn door de fractie. Maandagmiddag, nog voordat Plasterk zijn advies had gepresenteerd, maakte Omtzigt al een toespeling op een gedoogrol voor zijn partij. „Ze hebben kennelijk goed overlegd de afgelopen drie, vier dagen”, zei de NSC-leider over de gesprekken tussen PVV, VVD en BBB de afgelopen dagen, waar hij zich voor had afgemeld. „Ik denk dat het een goed idee is als zij zouden kijken of ze samen een minderheidsregering kunnen vormen.”
Wat gedogen betreft, informateur Plasterk waarschuwt in zijn verslag: „Het moge duidelijk zijn dat niet iedereen een kabinet slechts kan gedogen. Het is daarvoor zaak om te onderzoeken welke vormen van samenwerking mogelijk zijn.” Dat zal niet onder zijn leiding gebeuren. Het laatste advies van Plasterk luidt: om een „nieuwe” informateur te benoemen „met ruime politieke en bestuurlijke ervaring”. Hij moet wel.
Lees ook
Hoe de afgedreven PvdA’er Ronald Plasterk de verkenning naar een rechts kabinet ging leiden
