Wie de verkiezingen wint, moet nooit te triomfantelijk doen. Heb geduld. Het bezitten van enige vileine trekjes kan van pas komen, evenals het kunnen tappen uit meerdere vaatjes. Formatielessen die in de jaren zeventig, maar zeker ook nu, goed van pas kunnen komen. Want in het theater van de politiek – en de formatie is een scène uit dat stuk– zijn bepaalde inzichten tijdloos en essentieel bij het onderhandelen.
Acht formatiewetten, in de geest van wijlen Dries van Agt – bestemd voor alle spelers aan tafel. Onderhandelaars van PVV, VVD, NSC en BBB zouden er baat bij kunnen hebben. De sfinxachtige katholiek beheerste als geen ander de vaardigheden om een kabinetsformatie te winnen.
Drie keer zou hij een kabinetsformatie onder lastige omstandigheden naar zijn hand zetten. Wie de formatietafel van 2024 aanschouwt, ziet dat de formatiewetten van 1977 nog altijd gelden. Van Agt (CDA) kwam na zijn breuk met de PvdA toch nog als overwinnaar uit de strijd. Hij maakte een onverwacht verbond met de VVD: het kabinet Van Agt-Wiegel (1977-1981). En dat terwijl de christen-democraten de verkiezingen hadden verloren. Uit die formatie zijn handzame regels te halen voor de spelers aan de formatietafel, en voor de linkse partijen die nu aan de kant staan.
Wees deemoedig
Eerst, wees deemoedig. De houding van overmoed waar de PvdA aan leed na de historische overwinning van 1977, en waarmee ze zichzelf de formatie in lanceerde, is na de formatie van toen een verboden houding bij iedere verkiezingswinnaar geworden. De PvdA wilde indertijd op ‘de kortst mogelijk termijn’ de overwinning verzilveren met een continuering van een eigen kabinet-Den Uyl. In de huidige formatie kent de grote verkiezingswinnaar Geert Wilders deze les. Tegenover andere potentiële coalitiepartners stelt hij zich ingetogen op en is – tot nu toe – opmerkelijk voorzichtig met het gebruik van grote woorden (waar hij de afgelopen jaren overmatig gebruik van maakte). Wel laat hij de deemoed af en toe varen op X en verschijnen er venijnige berichten.
Beheers de kunst van het relativeren: Nog zo’n formatiewet uit het boekje van Van Agt. Als er veel op het spel staat is het de kunst te relativeren. De betrekkelijkheid inzien van waar je mee bezig bent, dat was eigenlijk het geheime wapen van Dries van Agt in de turbulente formatiestrijd van 1977 met de PvdA. Want een felle onderlinge strijd, dat was het geweest. ‘Hoe zou het u te moede zijn als u een halfjaar om punten en komma’s zou moeten vechten?’ vroeg Van Agt een paar weken na de afrekening met opponent Joop den Uyl opgelucht aan een verslaggever. Hij was net, tot zijn eigen voldoening, geswitcht naar de VVD als coalitiepartner.
Zet nooit principes in
Het valt in de categorie on-onderhandelbare eisen: een principe inzetten als formatie-onderhandelpunt. Hoewel Omtzigt er een breekpunt van heeft gemaakt dat de overheidsfinanciën er niet rooskleurig voor staan, is dat niet het werkelijke breekpunt. Uiteindelijk kan over geld altijd een compromis in elkaar worden geflanst. Principes daarentegen zijn lastig uit te onderhandelen. Links stond in de jaren ’70 bekend om ‘gedram’, ‘keiharde eisen’ werden gesteld, ‘ultimata’ opgelegd. Van Agt weerstond de druk: `Dan maar geen akkoord, ik moet het vliegtuig halen.’ In deze formatie wordt onderhandeld over het principe van vrijheid van geloof en moet er zelfs een waarborg komen dat een kabinetspartner – de PVV – zich aan de Grondwet zal houden.
Houd de persoonlijke verhoudingen als onderhandelaar scherp in de gaten. Het is heel lastig dealen met een partner die niet meegaat in de hoogdravende, maatschappijvernieuwende toon van de sociaal-democraten, zoals in ’77 gebeurde. De PvdA en de PPR wilden serieus hervormen, maar vonden een paljas tegenover zich die daar niets van moest hebben. Van Agt ‘depolitiseerde’ hun rode thema’s. Het besmette de toch al niet beste verhoudingen tussen Van Agt en Den Uyl. Ook persoonlijk. Als de persoonlijke verhoudingen in een formatie verzuren, dan kan het snel mis gaan. In die zin namen de drie onderhandelaars Wilders, Yesilgoz en Van der Plas een groot risico door na het klappen van de formatie Omtzigt in de hoek te drijven door zijn argumenten om eruit te stappen weg te wuiven als onzin. Wie een formatie wil doen slagen: houd de onderlinge verhoudingen altijd goed, zeker als de kans groot is dat je een partner later opnieuw aan tafel kan hebben zitten. Die kans is ook nu groot. Omtzigt heeft geen principiële afkeer van Wilders, aangezien hij in 2010 als CDA-Kamerlid voor een gedoogkabinet met de PVV stemde. Hij aarzelde, maar sloot zich niet aan bij de dissidente tegenstemmers Kathleen Ferrier en Ad Koppejan.
Spreek geen onaardige woorden
Het demonstratief leeg houden van een stoel aan de formatietafel, een beeld dat afgelopen week veelvuldig werd getoond, zal niet goed zijn ontvangen bij Omtzigt. Van Agt werd in de jaren ’70 door de linkse partijen weggezet als een lastige partner waar geen zaken mee te doen viel. Nu zien we hetzelfde beeld. Omtzigt als querulant van de formatie. Met name de informateur maakte een beginnersfout door onaardige woorden over Omtzigt te spreken en zette daarmee zijn eigen positie op het spel. Een informateur moet boven de onderhandelende partijen staan.
Enige vileine ‘moves’ horen erbij om de zaak in beweging te zetten. Voor de onderhandelaars geldt: Durf aan de formatietafel de andere partijen af en toe te pesten. Pesten in de politiek, dat is je opponent uit de tent lokken, uit evenwicht brengen, nijdig maken. Het kan functioneel zijn. Maar het kan ook hopeloos misgaan. Wie een formatie wil winnen moet op de juiste momenten durven te vertragen en durven te traineren. Van Agt was daar een meester in. Terwijl in Den Haag werd gestreden om portefeuilles reisde Van Agt af naar Boxmeer om het startschot van een wielerkoers te lossen. ‘Ik had hier helemaal niet mogen zijn’ lachte hij schalks, wetende dat opponent Den Uyl tandenknarsend op hem wachtte.
Wees geduldig. Omtzigt heeft net als Van Agt toentertijd geen haast. Politiek is timing. Hij wacht zijn kans af. Tussen Van Agt en Omtzigt zijn meer overeenkomsten. Ze zijn autonoom, populair en zetten door. Publieke steun als machtsbasis is een belangrijke succes-component in een formatie. Van Agt zorgde goed voor zijn achterban, liet zich toejuichen en gebruikte het publiek als hem dat uitkwam. Omtzigt is daar minder bedreven in, maar heeft dit weekend wel zijn eigen achterban bijeen geroepen om te bepalen of NSC met de PVV in zee moet gaan.
Oud-minister-president Lubbbers omschreef Van Agt ooit als ‘een blok beton met bloemetjes erop.’ Van Agt gaf geen duimbreed toe. In 1977 draaide het om de zogenaamde vier hervormingsvoorstellen die de PvdA wilde doorvoeren (thema’s zoals vermogensaanwasdeling en grondpolitiek, die nu niemand meer wat zeggen). Omtzigt zal als sleutelspeler die hardheid moeten tonen op zijn hoofdissues: bestaanszekerheid, rechtsstaat, transparantie en een degelijk financieel beleid.
Formeren is faseren. Deze ijzeren wet begreep Van Agt, maar is later treffend verwoord door oud-informateur Herman Tjeenk Willink. Hoewel de formatie nu nog nauwelijks de snuffelfase voorbij is, zal opnieuw zijn mantra gelden: formeren is faseren. Een formatie kan alleen maar slagen als die stapje voor stapje gaat.
Kleine openingen
Ten slotte: maak gebruik van de kleine openingen die soms geboden worden. Wilders heeft in het gehele verkiezingsproces (net als Wiegel in 1977) handig gebruikt gemaakt van de kleine opening die Yesilgoz gaf. Hij heeft de constructieve modus ingezet. Hij laat zich vooralsnog niet uit de wedstrijd spelen. Wilders kan kennelijk meerdere registers bespelen. Van de meedogenloze tot de milde. Van Agt vertolkte ook meerdere rollen in het theater van de politiek.
In deze achtste wet ligt ook een kansje besloten voor de partijen die in de huidige formatie aan de zijlijn staan. De rol en kansen voor de linkse partijen lijken in 2024 vooralsnog minimaal. De formatielessen van Van Agt laten echter zien: zeg nooit, nooit. De huidige formatie is de paradox van 1977. Links nu als underdog. Net als de VVD in 1977. Voor links liggen er gezien het conservatieve tijdsgewricht weinig programmatisch-inhoudelijke kansen. Een van de weinige opties is de partijen te verenigen die de PVV buiten de regering willen houden. Dan zal links zonder programmatische pretenties het midden naar zich toe moeten trekken. Linkse dromen zullen geparkeerd worden. Dat kan werken als de politieke krachten die niet willen regeren met de PVV zich verenigen. Ook dan staat of valt alles met timing. Voor linkse politieke ego’s is dan geen plaats. Op dat moment zal steun aan een conservatieve premierskandidaat van VVD- of NSC-huize de enige optie zijn om Wilders buiten het Torentje te houden. Zo’n regering zonder PVV zou de zegen van Van Agt’ hebben gehad. Hij sprak in 2010 het CDA-congres toe om tegen samenwerking met de PVV te stemmen. Dat politiek opportunisme echter meestal wint, bewezen zijn drie formaties van uiteenlopende politieke signatuur, succcesvol gesmeed door de toentertijd conservatieve christendemocraat Dries van Agt.
