Joop van den Ende zat dinsdagavond tegenover Pieter Omtzigt aan de talkshowtafel van Humberto Tan. Hij begreep het wel, zei de succesvolle musicalproducent, dat Omtzigt eerder die avond plots had besloten om uit het Haagse formatieproces te stappen. „Het is niet verkeerd om eens een keer weg te lopen van tafel”, zei Van den Ende. „Dan zullen de anderen hun best moeten doen om hem er weer bij te krijgen.” Omtzigt lachte minzaam.
Playing hard to get is een beproefde onderhandelingstactiek. Je hoopt of verwacht dat de gesprekspartners je zó hard nodig hebben dat ze grotere concessies zullen doen om je weer terug aan tafel te krijgen. Misschien heeft Omtzigt wel teruggedacht aan de formatie van 1994. Toen besloot VVD-leider Frits Bolkestein na anderhalve maand niet langer met Wim Kok van de PvdA te praten. Twee maanden later stond het eerste Paarse kabinet op het bordes, met D66 en mét de VVD. Bolkestein verkocht het voor zijn achterban als een succes.
Lees ook
Uitleg van Pieter Omtzigt over financiën wekt verbazing op ministeries
Alleen kan de verrassende stap om de gesprekken met PVV, VVD en BBB met onmiddellijke ingang te beëindigen voor Omtzigt wel eens heel anders uitpakken. Zijn (voormalige) gesprekspartners zijn boos en geïrriteerd. Zij uitten woensdagmiddag alle drie openlijk hun twijfels over de door Omtzigt genoemde reden om de onderhandelingen te staken. Dat er mogelijke extra financiële tegenvallers waren wisten alle partijen, VVD-leider Dilan Yesilgöz kan deze uitleg „niet echt plaatsen”, zei ze woensdag. Achter de schermen is bij de VVD te horen dat er juist „perspectief op overeenstemming” over de financiën was tussen de partijen. PVV-leider Geert Wilders hekelde Omtzigts gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel. „Je kunt niet zeggen dat als er grote financiële problemen zijn: ‘ik ren nu weg’.” Caroline van der Plas van BBB vond het „een hele rare move voor iemand die de rechtsstaat en de instituties niet wil beschadigen”.
Ook de manier waarop de leider van NSC de onderhandelingstafel heeft verlaten leidde tot verbazing. Omtzigt had het nieuws eerst via drie door hem geselecteerde media naar buiten laten komen en pas vlak daarna stuurde hij een appje naar informateur Ronald Plasterk en zijn medeonderhandelaars. Bij tv-programma Humberto hoorden ze dinsdagavond laat pas meer uitleg van Omtzigt. Woensdag riepen Wilders, Yesilgöz en Van der Plas Omtzigt alsnog op om in te gaan op de uitnodiging van Plasterk voor een gesprek in de Tweede Kamer, maar NSC liet weten dat Omtzigt wegblijft. Hij is volgens SBS-programma Hart van Nederland al sinds dinsdagavond thuis in Enschede, om een paar dagen rust te nemen.
Lees ook
De formatie is abrupt gestopt. En elk nieuw scenario lijkt onaantrekkelijk
‘Terugtrekkende bewegingen’
In de dagen voor het besluit van Omtzigt was al duidelijk dat het in de formatie moeizaam ging. De onderlinge irritaties op X bleven, bijvoorbeeld toen Van der Plas (BBB) op vrijdag geen afstand wilde nemen van een intimiderend protestfilmpje van boerenorganisatie FDF over onder anderen NSC-Kamerlid Harm Holman. Omtzigt had haar gevraagd dat wel te doen. Omdat voor informateur Plasterk de deadline van 12 februari naderde, spraken de vier partijen maandag zonder hem verder op het ministerie van Justitie en Veiligheid. Daar moest de vraag worden beantwoord of ze met elkaar wilden doorpraten over de vorming van een rechts kabinet. Toen in De Telegraaf het bericht verscheen dat Omtzigt daar „terugtrekkende bewegingen” had gemaakt, had hij zich behoorlijk geërgerd, vertelde hij bij Humberto.
In zijn brief van dinsdag benadrukt Omtzigt dat NSC zich nog steeds „zeer bewust” is van „haar verantwoordelijkheid voor een landsbestuur” en dat de partij in een volgende fase wil praten over steun aan een minderheidskabinet of een extraparlementair kabinet. Het zijn varianten die Omtzigt al in de campagne noemde, met een grotere rol voor de Tweede Kamer. Veel andere partijen, inclusief VVD en BBB, waren daar eerder niet erg enthousiast over. Het zijn ook varianten waarbij NSC niet in een kabinet hoeft te stappen, en mogelijk wél veel invloed krijgt vanuit de Kamer. Zo’n gedoogrol is precies wat VVD-leider Yesilgöz ook voor haar partij wilde.
Onzeker is nu hoeveel krediet Omtzigt nog heeft, en of PVV, VVD en BBB bereid zijn om zijn kant op te bewegen. Vanuit deze partijen was woensdag te horen dat zij misschien best opnieuw met Omtzigt om tafel willen gaan, want veel andere werkbare rechtse varianten zijn simpelweg niet mogelijk. De enige andere getalsmatige meerderheidscoalitie – een kabinet door het midden met GroenLinks-PvdA, VVD, NSC en D66 – is aanzienlijk linkser en daarmee een schrikbeeld voor de VVD-achterban. En voor die van de PVV. Geert Wilders waarschuwde daar direct al voor. „Ik hoop niet dat Omtzigt door het hazenpad te kiezen nu de deur open zet voor een kabinet met Frans Timmermans. Dat is niet wat de kiezer wil. En toch niet in het landsbelang?”
Lees ook
NSC-stemmers: teleurstelling, begrip en hoop op een strategische zet
