Op het IFFR sprak ik vorige week de Deense regisseur Nikolaj Arcel over de puntgave pruikenwestern The Promised Land, een geslaagde revanche op zijn mislukte blockbuster The Dark Tower met Idris Elba in 2017. Hollywood vermaalt elke Europeaan tot pulp, somberde Arcel. „Behalve Yorgos Lanthimos dan hè. En hij is wel de laatste van wie ik dat had verwacht.”
Inderdaad: Yorgos Lanthimos (50), ex-voorman van de Griekse ‘Weird Wave’, is een grote naam in Amerika. In 2019 verdiende zijn wilde kostuumkomedie The Favourite tien Oscarnominaties, Olivia Colman won het beeldje als beste actrice. Na de Gouden Leeuw van Venetië staat opvolger Poor Things op twee Golden Globes en elf Oscarnominaties.
Die toekomst zag niemand voor zich toen Lanthimos in 2010 Rotterdam bezocht met zijn doorbraakfilm Dogtooth: een zeer gestileerde arthouse over een fabrikant die zijn drie adolescente kinderen in een geïsoleerde villa onder de duim houdt met bizarre spelletjes en leugens over de ‘levensgevaarlijke’ buitenwereld: ze mogen pas het hek uit als hun hondentanden doorkomen. Een bitterzwarte, surrealistische komedie met vervreemd geweld en onthechte seks, welbewust frigide geacteerd met vlakke dictie en gefilmd met bewegingloze camera die soms de gezichten buiten beeld liet. Een sardonische, unieke stem, maar Hollywood? Dan toch eerder die kwieke Canadees Denis Villeneuve, in 2010 ook op bezoek op IFFR met zijn oorlogsdrama Incendies.
Lanthimos oogde tijdens een lunch in het Rotterdamse Park Hotel ernstig. Hij wilde zijn personages en film beslist niet analyseren, dat deed hij ook nooit met acteurs. „Ik hou van improviseren en fysiek werken. Acteurs hou ik liever bezig met spelletjes, grappen, dansjes, surprises en geweld. Hun geest moet leeg blijven, anders gaan ze acteren.”
Dat is nog steeds zo: Lanthimos’ wekenlange repetities – ongebruikelijk in de filmwereld – zijn fameus. Acteurs die dialogen uitspreken terwijl ze een denkbeeldig kind baren of door een onzichtbaar krachtveld bewegen. Ook op de filmset biedt hij alle ruimte voor improvisatie: Lanthimos vermijdt kunstlicht omdat het de speelruimte en spontaniteit van acteurs beperkt en lange wachttijden tussen scènes oplevert.
Bij een ander leidt dat tot zelfingenomen workshop-gedoe, bij Yorgos Lanthimos boeit het. Die rare dansjes van hem bijvoorbeeld. Bella Baxters mallotige gestampt in Poor Things, het geschifte hofbal van The Favourite, de bonte avond van Dogtooth of die gedenkwaardige ‘silly walks’ in Attenberg van zijn ‘partner in crime’ Athina Rachel Tsangari, die hij produceerde.
Verknipte gezinnen
Yorgos Lanthimos werd in 1973 geboren in Athene. Zijn moeder Eirini had een winkeltje, zijn basketballende vader Antonis Lanthimos zag hij zelden. Zelf heeft hij weinig ervaring met verknipte gezinnen, vertelde hij me in Rotterdam. „Ik groeide nagenoeg alleen op.” Zijn moeder overleed toen hij 17 was, Lanthimos studeerde daarna zonder veel overtuiging economie en speelde basketbal voordat hij koos voor de Atheense filmacademie.
Zoals veel generatiegenoten waren videoclips en reclame zijn voorland, hij maakt nog steeds graag commercials en korte films. De ‘Weird Wave’ bestond volgens Lanthimos veelal uit jongelui die hun zelfverdiende reclamegeld en geleende apparatuur inzetten voor volledig vrije no-budgetfilms. Zijn debuut Kinetta (2005) – twee mannen en een vrouw ensceneren rond een leeg toeristenhotel knullige geweldsscènes – was bijna irritant cryptisch. Beoogde Lantimos iets meta over filmmaken? Verwacht geen uitleg. Zijn ‘Griekse periode’ sloot hij in 2011 af met Alps, opnieuw vol ‘funny games’: een tirannieke sekte met leden vernoemd naar Alpentoppen troost nabestaanden door de overledene te spelen.
De ‘Weird Wave’ van eind jaren nul wordt vaak gekoppeld aan de Griekse schuldencrisis, als vervreemd low-budget-escapisme. Collega Tsangari situeerde Attenberg in het verloederde industriestadje Aspra Spitia; de stervende vader van de hoofdpersoon is een architect die het faillissement van zijn techno-utopisme erkent: „We bouwden een industriële kolonie op een schapenstal en zagen dat aan voor een revolutie. Ik laat je achter in een nieuwe eeuw zonder je iets te hebben geleerd.” Lanthimos’ parallelle realiteiten houden onze quasi-moderne, maar in wezen archaïsche wereld bestierd door patriarchen en byzantijnse regels een lachspiegel voor.
Na Alps verruilde hij zijn in de schuldencrisis vastgedraaide vaderland om met zijn Grieks-Franse vriendin Ariane Labed zijn geluk te beproeven in Londen. Daar wist hij de Britse acteertop voor zich te winnen: Colin Farrell, Rachel Weisz en Olivia Colman tekenden voor The Lobster (2015), opnieuw een script dat je gemakkelijk in anderhalve zin samenvat zonder er daarmee veel van te begrijpen. In een dystopische samenleving moeten singles in een hotel in 45 dagen een partner vinden, anders worden ze omgebouwd tot wilde dieren.
Het werd een groot succes, waarna Farrell – met Nicole Kidman – in 2017 tekende voor griezelfilm The Killing of a Sacred Deer, over een chirurg die zijn vrouw, dochter of zoontje moet doden, anders sterven ze allemaal. Waarna Lanthimos voor zijn doen bijna mainstream ging met The Favourite (2018) over twee hofdames die in de pruikentijd intrigeren om vertrouweling en bedgenoot van de Britse koningin Anne te worden. En nu Poor Things over een vrouw met het brein van een baby die eind 19de eeuw de wereld en haar seksualiteit exploreert.
Film4, de studio van Steve McQueen, Martin McDonagh en Jonathan Glazer, stak er bijna 40 miljoen dollar in. Het helpt natuurlijk dat de onbevreesde superster Emma Stone weer de hoofdrol speelt; ze is een van de twee konkelende hofdames in The Favourite, acteert in Lanthimos’ korte film Vlihi, en speelt ook in zijn toekomstige film Kind of Kindness.
Lees ook
de recensie van ‘Poor Things’
Weelderige filmsets
Werd Lanthimos mainstream of werd het publiek experimenteler? Een beetje van beide. Zijn films blijven gestileerd en onconventioneel, maar met meer plot en zonder het visuele primitivisme van weleer. Zijn camera glijdt nu soepel en expressief, zoomt in, cirkelt rond de actie. Lanthimos experimenteert in Poor Things met het oude breedbeeldformaat Vista Vision en kleurrijke Ektachrome-film, hij belicht voor het eerst de weelderige filmsets die hij in een studio in Boedapest liet bouwen.
Opvallend is zijn gebruik van fisheye-lensen, die het beeld bol vervormen. Het is bedoeld om een portaal naar een alternatieve realiteit te suggereren, zegt zijn nieuwe vaste cameraman Robbie Ryan. Yorgos Lanthimos schept werelden die lijken op de onze, maar met afwijkende codes die met grote ernst worden nageleefd. Zijn films bespotten de absurditeit van sociale conventies zonder dat die hem werkelijk benauwen: zijn humor verraadt affiniteit met Buñuel en Kubrick, niet zozeer met Kafka. Een film waarin iedereen speelbal is van een tragisch, onafwendbaar Grieks noodlot – The Killing of a Sacred Deer – lag iets te zwaar op de maag, ook al was dat niet serieus bedoeld. Heldinnen die arbitrair mannelijk protocol doorbreken, daar houdt hij van. Lanthimos’ oeuvre is sardonisch, speels en bevrijdend.
