De Duitse schilder Max Beckmann maakte 85 zelfportretten, maar of hij nu echt veel van zichzelf hield is moeilijk te zeggen

Posted on January 31, 2024 by admin

Max Beckmann (1884-1950) nam geen blad voor de mond en deinsde er niet voor terug om te beledigen. Zijn tijdgenoten die naar abstracte schilderkunst neigden, zette hij bijvoorbeeld weg als ‘decoratieve’ schilders, en dan had hij het over Picasso en Matisse. Hij wist ook heel goed hoe zijn toekomstige vrouw haar leven moest inrichten. Minna Tube ontmoette hij op de schilderacademie in Weimar waar ze beiden studeerden. In 1902 legt hij in een merkwaardige liefdesbrief uit dat hij van haar houdt, maar dat ze moet stoppen met zoveel aandacht op te eisen. „Ik kan het niet meer aanhoren dat ik je ziel zou leeg laten”, schrijft hij haar om daarna uit te leggen dat hij het al zwaar genoeg heeft met zijn eigen „levenstaak”. Ze trouwen en hij dwingt haar te stoppen met schilderen: één schildergenie in het gezin is genoeg. Zij kan zorgen voor de zoon die ze krijgen. In zijn lijst ‘Die soziale Stellung des Künstlers’ wordt de rol van de vrouw uitgelegd: „Naast het talent reclame te maken voor je eigen werk is het belangrijkste om een vriendin of mooie vrouw te hebben.” Maar die is er niet voor de voorgrond: wanneer Minna zanglessen neemt en zich ontpopt tot succesvol operazangeres loopt het huwelijk op de klippen.

Max Beckmann, **Zelfportret**, Florence, 1907

Terwijl in de jaren 1910 veel van zijn collega’s abstract worden, blijft Beckmann ervan overtuigd dat je de magie van de realiteit herkenbaar moet omzetten in kunst . Hij wordt een einzelgänger, maar wel een heel succesvolle, met traditionele thema’s in een modern jasje. Wie zijn schilderij Kleine Sterbeszene (1906) bekijkt, dat hij maakte na de dood van zijn moeder, heeft het idee kennis te maken met de gekwelde figuren van Edvard Munch, iemand van wie Beckmann overigens fan was. In 1904 neemt hij een atelier in Berlijn van Munch over, omdat de Noor weer naar huis keert. „Fijne vent”, schrijft hij in 1904 aan een vriend, alleen: „de arme man wordt nog steeds gekweld door menselijke pijn en te veel lijden”. Een lot dat Beckmann ruim tien jaar later zelf zou treffen.

Claustrofobie

Beckmann breekt door met het schilderij Jonge mannen aan zee, waar naakten erbij staan alsof ze rechtstreeks uit de Griekse oudheid zijn gestapt. Hij blijft gebruikmaken van klassieke thema’s, zoals op Opstanding (1908), of de Ondergang van de Titanic (1912), een scène alsof je kijkt naar een moderne versie van Théodore Géricaults weergave van de drenkelingen op zijn beroemde Het vlot van de Medusa (1818-1819). Titanic geeft al een beetje de route aan die Beckmann zou inslaan: die naar een claustrofobische wereld.

Die claustrofobie wordt werkelijkheid wanneer de Eerste Wereldoorlog uitbreekt. Aanvankelijk zag Beckmann, zoals wel meer kunstenaars, die oorlog best zitten. Op 14 september 1914 schrijft hij aan Minna: „De teerling is geworpen. Ik ben vrijwillig ziekenverpleger en blijf hier. Ik hoop dat ik over 14 dagen meega naar Rusland.” En: „Ik hoop veel te beleven en ben blij.” Aanvankelijk kijkt hij zijn ogen uit en tekent de soldatenkoppen: „Mooie, primitieve gezichten”, schrijft hij nog op 2 maart 1915. Met de woorden „Mijn kunst krijgt hier te vreten”, sluit hij zijn brief aan Minna af.

De angst slaat langzaam toe, zeker als hij naar het westfront moet. „Je kan zomaar neergeschoten worden”, realiseert hij zich. Vooralsnog vindt hij het allemaal prachtig, maar er vallen wel veel doden. De dood fascineert, dat dan weer wel. Op 28 april van dat jaar vertelt hij aan Minna hoe hij een Fransman half uit een graf zag hangen en hem tekende. „Hij was door een granaatslag in zijn rustplaats gestoord.” Hij stelt zich ten doel de zwijgende doden vast te leggen op tekeningen en later in zijn schilderijen. Op 12 april 1915 schrijft hij weer over een tekening: „Ik heb in een volledig kapot geschoten dorp een dood paard getekend, de benen stijf de hemel in gestrekt.” Aan een vriend schrijft hij dat de oorlog best gezellig is.

Maar dan gaat het mis: aan het westfront kan je tekenen wat je wilt, een oorlog met zoveel doden is meer werkelijkheid dan Beckmann kan verdragen. Hij wordt opgenomen met een zenuwinzinking, en in 1917 wordt hij ontslagen uit het leger. Zijn ervaringen verwerkt hij in indrukwekkende series tekeningen. De slachtoffers van mosterdgas legt hij vast in The Morgue, de series De hel en Gezichten tonen de menselijke natuur die is veroordeeld tot slechtheid. De wereld die hij zag, ook na de Eerste Wereldoorlog, is die van vernietiging, onverschilligheid en uitbuiting. Iedereen speelt zijn rol en daar hebben we het mee te doen. De kunstenaar houdt als observator in zijn werk de maatschappij een spiegel voor.

Als er geen houvast is, dan schilder je die

De weerslag van de oorlog is ook pijnlijk goed terug te zien in Zelfportret met rode sjaal uit 1917. In een vastomlijnde ruimte zit een man met ogen die te veel hebben gezien, de tanden zijn ontbloot als van een woedend beest, met zijn hand lijkt hij iets of iemand weg te duwen, de huid op de schedel is strak gespannen. De zenuwinzinking is bijna voelbaar.

Max Beckmann: Zelfportret met rode sjaal (1917)

De vooroorlogse werken en thema’s zijn niet meer geldig, Beckmann gooit het roer om. Ja, het gaat nog steeds om het mysterie van de realiteit, maar zijn werk wordt veeleer een catalogus van de horror die de realiteit is. Mythologie en religie hebben afgedaan, de werkelijkheid is erg genoeg. Zijn figuren zijn zowel lichamelijk als geestelijk losgezongen: ze zijn geestelijk kapot of vinden een rol in het theaterkostuum, tijdens carnaval of in het café. In het drieluik De toneelspelers (1941-1942) beeldt Beckmann zichzelf uit als de waanzinnige King Lear, die een dolk in zijn hart steekt.

Kaders als houvast

In de jaren 20 laat hij de duidelijke oorlogsverwijzingen achterwege, maar krijgen de werken wel steeds vaker een zwarte rand, ze zijn benauwder dan de vooroorlogse werken. Ook zijn er meer kaders – lijnen die zich presenteren in de vorm van vensters, cirkels, een kooi of een kade – die de kijker, de maker en het figuur op het schilderij een houvast geven. Wanneer de werkelijkheid te onbevattelijk is, kan je maar beter een duidelijk houvast schilderen. Het succes in de jaren 20 is groot, zeker als het aanwijsbare lijden meer op de achtergrond raakt en plaatsmaakt voor een constante claustrofobie. Beckmann krijgt veel aanzien, ook internationaal; hij gaat lesgeven aan de hogeschool in Frankfurt en krijgt in 1932 een permanente zaal met tien werken in de Nationalgalerie in Berlijn.

De realiteit verandert andermaal: Hitlers ‘kunstkenners’ verbieden in 1933 nog voor de opening een expositie van hem in Erfurt. Als docent moet hij het veld ruimen. Wanneer Hitler op 18 juli 1937 zijn speech houdt waarin hij uitlegt dat ontaarde kunstenaars gevangen genomen moeten worden of gecastreerd, en ‘goede kunst’ wordt afgezet tegen de werken op de ‘schandtentoonstelling’ (waar Beckmanns werk een prominente plek inneemt), vertrekt Beckmann met zijn tweede vrouw naar Amsterdam.

Tot 1940 kan hij zich vrij bewegen en gaat hij meermaals naar Parijs. In Londen neemt hij in 1938 deel aan een tentoonstelling over Duitse kunst van de 20ste eeuw. Mooi is de brief aan curator Käthe von Porada die hij op 30 september 1937 schrijft en waarin hij zich beklaagt over de voorbereidingen en de titel ‘Entartete Kunst’: „Ik ben niet zo blij met de suggestie over de tentoonstelling: je mag deze belachelijke naam die deze ezels hebben bedacht nooit meer gebruiken.” Door nazi-termen over te nemen, maak je hun ideeën gangbaarder, suggereert Beckmann. Hij hield het liever bij toespelingen: op het schilderij De hel van de Vogels martelen vogels een man door zijn rug open te snijden. Ondertussen kruipt de nieuwe tijd uit een ei in de vorm van een vrouw met vier borsten en een blauwe huidskleur alsof er ademnood is. Haar gestrekte arm begroet de nieuwe wereld.

Productief blijft hij in zowel Nederland als de VS (het duurde lang voordat hij als Duitser een visum voor de VS kreeg), maar aarden zal hij niet meer. Op 4 mei 1940 schrijft hij in zijn dagboek: „Voor welke plaag en verschrikking of voor welk genoegen en loon heeft mijn eigen karma me nog behouden!? Eén ding staat vast, het mag niet gedaan zijn met trots en eigenzinnigheid tegenover de onzichtbare machten, zelfs als het allerergste gebeurt. Ik heb mijn hele leven mijn best gedaan om een soort ‘zelf’ te worden.” Dit ‘zelf’ was er altijd al, alleen was de blonde, zelfbewuste jongen van weleer inmiddels een man met een verbeten en verslagen mond, waarbij de dunne lippen er het zwijgen toe deden.

Lees ook
Alles dringt om aandacht op de doeken van Max Beckmann

Lees ook
Het leven van de schilder Max Beckmann in zijn eigen woorden; Liefdesrecept: Neem twee jonge harten, maak ze schoon

Andreas Burnier is een schrijfster om steeds opnieuw te ontdekken

admin
November 20, 2024
0

‘Ik voelde nimmer een intensief erotische band tot mannen, maar welk jong meisje voelt dat wel? Ik voelde wel bepaalde verwarringen, verrukkingen, ingehouden driestheid ten aanzien van sommige koele meisjes of sensuele vrouwen, maar wie niet?”, zegt Simone, de hoofdpersoon van Een tevreden lach, de roman uit 1965 van Andreas Burnier. Het zijn twee karakteristieke zinnen van Burnier, geestig en met een zalig gebrek aan ontzag voor gangbare meningen.

Burnier is een schrijfster die sinds haar dood in 2002 om de zoveel tijd herontdekt wordt, omdat ze zo enerverend en origineel schrijft. Haar stijl is springerig, soepel wisselend van gedaante, van bondig naar associatief, filosofisch of dromerig. Zodra je wat van haar leest, wil je haar eindeloos citeren.

Bovenal springt het dwarsige denken en doen van haar personages in het oog. In Een tevreden lach is dat het openlijke zoeken naar de liefde van vrouwen en het vieren van lesbische seks: dat was voor het eerst in Nederlandse romans in de jaren zestig. Haar biograaf, Elisabeth Lockhorn, noemt het dan ook „een provocatief boek”.

Regisseur Koen Verheijden (1994) viel ook voor haar werk toen hij op zoek ging naar onbekend queer werk, nadat Toneelschuur Producties hem de kans had gegeven een voorstelling te maken. Dat mondde uit in Jongensuren, dat deze donderdag, 21 november, in première gaat, met vier actrices die elk Simone spelen, onder wie Hanna van Vliet (bekend van haar hoofdrol in tv-serie ANNE+).

De vier actrices die Simone spelen in ‘Jongensuren’. Vlnr: Lulu Streefkerk, Hanna van Vliet, Kirsten Mulder, Anne-Chris Schulting. Foto Sanne Peper

Verheijden: „Ik vond Burnier meteen superinteressant. Ze was een queer icoon in haar tijd, maar ze is door onze generatie grotendeels vergeten. Het is tof haar weer een podium te kunnen geven, zodat een jong publiek haar leert kennen.” Van Vliet: „Het is ook bijzonder om dit type vrouw met deze verlangens te spelen. Toneelrepertoire is vaak heteronormatief, maar in deze voorstelling zitten een aantal intieme scènes tussen vrouwen. Dat zie je niet vaak op toneel.”

Wat Verheijden ook aansprak, was dat Burnier (geboren in 1931) bijvoorbeeld in Het jongensuur (haar tweede roman, uit 1969) schrijft over de vele plekken waar ze in de Tweede Wereldoorlog moest onderduiken. „Haar oorlogsverleden is belangrijk in haar schrijven, en dat is net als queerness een thema in mijn werk. Dat wil ik combineren in de voorstelling.”

Hanna van Vliet kende Burnier evenmin: „Dus ik ben heel dankbaar dat ik haar heb leren kennen. Mijn moeder was een feministe en ze las alle standaardwerken, maar niet Burnier. Burnier was bij die generatie uit de gratie geraakt, onder meer vanwege haar verzet tegen de legalisering van euthanasie en abortus. Ik vind haar bijzonder, een complexe persoonlijkheid. Haar joodse familie draagt een enorm trauma mee en dat keert in verschillende vormen terug in haar werk. En ze wilde graag bij de jongens horen, omdat jongens alle leuke dingen mochten doen. Die behoefte herken ik nu ook nog wel.”

Zeeman

Baanbrekend was dat Burnier in haar eerste twee romans niet alleen schreef over een personage dat bij de jongens wilde horen, maar ook stelde in het verkeerde lichaam te zijn geboren. ‘Ik weet bij wijze van spreken vanaf mijn geboorte dat ik een man in een vrouwenlijf ben’, zegt Simone, de hoofdpersoon van Een tevreden lach. En in Het Jongensuur vertelt de hoofdpersoon – weer Simone geheten en in dit boek geen twintiger maar een kind – dat ze ’s avonds in bed ‘oefeningen’ doet. „Het waren een reeks magische formules en voorstellingen, die mij binnen afzienbare tijd aan de ontbrekende geslachtsorganen moesten helpen, en mijn borsten zouden doen terugslinken naar hun natuurlijke vlakke staat.”

Een spoedige metamorfose was noodzakelijk, meent Simone. Anders was haar lichaam voorgoed verpest en het was als jongen vernederend om als meisje te worden behandeld. Bovendien wil ze zeeman of piloot worden, beroepen waar vrouwen worden geweerd, en ten vierde merkt ze dat ‘naarmate je ouder werd, het hatelijke verschil in vrijheid tussen jongens en meisjes toenam’.

Alle verschillen in mogelijkheden schetst de Simone van Een tevreden lach in een sarcastisch commentaar, dat ze spottend afsluit met de woorden: ‘Bli, bla, beloeba’. Simone noemt zichzelf een ‘sekse-barrière doorbreker’, maar het ultieme doel van ‘man worden’ is eigenlijk ‘het opstijgen tot hogere stadia van bewustzijn’. Man-worden is voor Simone in essentie een „metafysische onderneming”, concludeerde Joke Kool-Smit dan ook in een recensie.

Misogyn

Dat ze man wil zijn, wordt in zijn theaterbewerking benoemd, maar hij wil haar niet portretteren als transpersoon, zegt Verheijden. „Ik zie er vooral in dat ze gelijk wil zijn aan de man. Burnier zei dat het leven als jonge vrouw verschrikkelijk is, omdat je niet serieus wordt genomen. Zeker niet in haar tijd, de jaren vijftig, al zijn we nog steeds niet waar we zouden moeten zijn. Na haar dertigste heeft ze het vrouw-zijn omarmd. Dat vind ik er mooi aan. Je leven is in beweging en daarmee ook je zelfbeeld en je identiteit.”

Van Vliet: „Als ik werk van haar lees, of interviews met haar, dan is Burnier best misogyn, alsof ze de vrouwenhaat van de maatschappij heeft geïnternaliseerd. Dan vindt ze vrouwen ook maar hormonaal en emotioneel. Ze streeft een masculien ideaalbeeld na. Als jonge feministe geloof ik liever in de kracht van de vrouw. En dat zachtheid bijvoorbeeld ook een kracht is. Dus ik vind het verdrietig om te lezen dat ze vrouwen minacht, of de vrouw in zichzelf.”

Het is kritiek die vaker klonk. Hoewel velen benadrukken dat Burnier een feministisch icoon is, was haar levenspad bezaaid met teleurgestelde feministen. Na publicatie van de lesbische schelmenroman De huilende libertijn (1970) schreef een critica bijvoorbeeld dat ze „tegenover haar evoluerende seksegenoten” stond, „hooghartig” en „vervreemd”. Zelf schreef Burnier dat haar romans „geen propaganda voor enige vorm van sociaal feminisme” waren en daar „ook niet door geïnspireerd” waren. „Het produceren van literatuur ten dienste van sociaal-politieke overtuiging is in mijn literatuuropvatting dom (want politiek niet doelmatig), vervelend (want literair vrijwel altijd onleesbaar) en slecht (het misbruiken van een talent waar het niet thuishoort).”

Cowboy

Verheijden kiest ervoor om het avontuurlijke van Simone in zijn voorstelling te benadrukken. „Ik noem haar in de repetities vaak een cowboy of zeerover.” Actrice Kirsten Mulder is het type zeerover. „Zij heeft in haar spel dat hoekige, en dominante.” Terwijl Anne-Chris Schulting de cowboy is. „Met het vrijgevochtene, het zwierige.” Van Vliet: „Ze is niet makkelijk te vangen. In Een tevreden lach zegt ze dat ze vrouwen wil verkrachten. Soms twijfel ik of ze dat ergens niet een klein beetje meent.”

Dat zegt Simone in een passage waarin ze zich probeert voor te doen als man in een café. Als het spannend wordt, denkt ze: ‘Als dit lukte, kon ik verder gaan, kon ik een nieuw leven beginnen, drinken, vechten, vrijen, naar zee gaan, in de havens werken, ’s nachts langs de dokken zwerven, rossen en rijden, ruig vloeken, met mannen verbroederen, vrouwen verkrachten, een groot arts worden [….] het hele verdomde leven als een sappige perzik langs de kin laten druipen, merde, in ieder geval alles wezen, behalve braaf en ingepast en intellectueel uit levensangst.” De zin illustreert hoe makkelijk je van mening kan verschillen over de bedoelingen van Burnier. Want interpreteer je het ‘vrouwen verkrachten’ als een serieuze wens, als een groteske hyperbool, of als een slimme steek naar de giftige kant van mannencultuur?

Lippenstift

Uiteindelijk trouwt Simone in het boek en in de voorstelling met een man – zoals Burnier ook enige jaren getrouwd was. Op een gegeven moment zit ze, na allerlei tragische ontwikkelingen, eenzaam in Amsterdam. Verheijden: „Op dat nulpunt komt ze een uitgever tegen, die haar komt redden. Als een soort engel bijna.”

Het huwelijk maakt deel uit van haar voortdurende zoektocht naar wie ze is. Verheijden: „In de voorstelling komt Simone als studente in Amsterdam. Daar komt ze in aanraking met vrouwenliefde, met gevoelens waar ze niet uitkomt en waar ze zich in verliest. Het is in die zin een coming-of-age-voorstelling.” Van Vliet vult aan: „Met mededogen voor ons allemaal. We zijn allemaal zoekende. Rondom je twintigste heb je eigenlijk geen idee wie je bent. Dat herken ik wel. In het tweede jaar op de toneelschool zagen alle meisjes er opeens hetzelfde uit. We voelden ons een individu, maar op foto’s zie ik nu dat we sprekend op elkaar lijken, allemaal met lippenstift en op hoge hakken.”

Over die verwarring gaat Jongensuren ook, zegt ze. „Je doet alles om jezelf te vinden. Je gaat schrijven, acteren of naar Thailand. Uiteindelijk zegt Simone dan: ‘Wie de ziel in wil, moet door de leegte heen. Door de angst, door het niets, om daar zijn ik te vinden.’ Je moet de leegte durven voelen. Dat is mooi gezegd. Het is een proces dat misschien nooit helemaal af is.”

Verheijden: „Ik herken die queer zoektocht van Simone heel erg. Die verschilt denk ik niet van de zoektocht van een nieuwe generatie. Dat maakt dat Burnier nog steeds actueel en relevant is.”

Jongensuren, door Toneelschuur Producties. Regie en tekst: Koen Verheijden. Gebaseerd op het werk van Andreas Burnier en de biografie door Elisabeth Lockhorn. Spel: Kirsten Mulder, Anne-Chris Schulting, Lulu Streefkerk, Hanna van Vliet. Première 21 november, Schuur, Haarlem. Tournee t/m 12 januari 2025. Info: schuur.nl

Andreas Burnier (1931-2002)

Geboren in Den Haag als Catharina Irma Dessaur. In de oorlog op 16 plekken ondergedoken. Huwelijk met uitgever J.E. Zeijlmans van 1953 tot 1961. Gaat daarna weer studeren en promoveert in de sociale criminologie. Hoogleraar criminologie van 1973 t/m 1988 aan de KU Nijmegen.

Debuteert in 1965 met de roman Een tevreden lach. Schrijft ook in Het Jongensuur (1969), dat ze haar meest autobiografische boek noemt, over vrouwelijke homoseksualiteit en genderdysforie.

Beschouwd als voorloper van de Tweede Feministische Golf, en gelauwerd met de Opzij Literatuurprijs in 1983 (toen Annie Romein-prijs geheten), maar ook verguisd vanwege haar kritiek op de richting van het feminisme.

Publiceert vele romans, verhalen, essays, brieven en artikelen. Door haar radicale standpunten vaak controversieel. Na de dood van haar vader verdiept ze zich alsnog in haar Joodse achtergrond, waar ze lang niets van wilde weten.

Column | Liefde is luider, liefde wint, altijd

admin
November 13, 2024
0

In elke campagnespeech heeft Donald Trump vrouwen gereduceerd tot pretty face of ouwe troel en te dom om over hun eigen lichaam te beslissen. Met hem in het Witte Huis lopen in de VS de grondrechten van vrouwen gevaar en een activiste roept nu vrouwen op om mannen seks te weigeren zolang die rechten niet gewaarborgd zijn.

Raar idee? Het dateert al uit de 5de eeuw voor Christus, via de Griekse komedie van Aristophanes over de vernuftige Lysistrata. Om de mannen te laten stoppen met oorlogvoeren, roept zij de vrouwen van Athene op tot een seksstaking. De vrouwen houden vol, de mannen sluiten vrede, het stuk eindigt met dans en dronkenschap.

Hilarisch, maar als actiemodel onbruikbaar, want vrouwen houden zelf ook van seks. En trouwens, seks is verbonden met liefde, bij een flirt net zo goed als bij iets dat voelt als eeuwig. Dus wie wil zonder?

Liefde wint. ‘Love is louder’ heet dan ook een expositie in het Brusselse museum Bozar.

Het gaat over de liefde in de kunst sedert de jaren 60 en halverwege tref ik tot mijn opluchting (ze zullen er toch wel aan gedacht hebben?) een saluut aan een gordiaans kunstwerk van liefde en protest: de ‘bed-in’ van Yoko Ono en John Lennon in het Amsterdamse Hilton Hotel, zo eind maart 1969. Op huwelijksreis lagen ze daar een week in bed en de beste performance van de 20ste eeuw was een feit. Een labour of love in de stijl van Ono met Lennon als profeet. De wereldpers trok in verwarring langs en probeerde het koppel onderuit te halen met laatdunkende vragen. Maar ze lagen al onderuit, samen en onverwoestbaar. En zoals het een goede performance betaamt, hun boodschap was simpel. ‘I said we’re only trying to get us some peace’ zong Lennon het nog maar eens achteraf in ‘The Ballad of John and Yoko’. Geweldige song. Probeer maar eens niet mee te zingen, maar dat terzijde.

‘Love is louder’ – liefde is altijd luider, niet in de zin van herrie maar als dominante kracht. De tweede grote expositie in Bozar sluit daar krek bij aan: een overzicht van het werk van Hans Arp en Sophie Taeuber-Arp, gangmakers van de moderne kunst. Hun liefde was onwrikbaar, hun beider kunst vergroeide en versmolt. Hun twee-eenheid spiegelt de twee-eenheid van Yoko Ono en John Lennon. Tweemaal kunstenaarsliefde. Tweemaal een unieke artistieke eenheid. Tweemaal een ruwe dood. John Lennon werd in 1980 vermoord. Sophie Taeuber verongelukte in 1943 door koolmonoxidevergiftiging. Tweemaal een halve hartenkreet.

Twintig jaar later schiep Hans Arp met een collage een figuurtje als een langgerekte traan. Het heet Le petit prince, naar het heldje dat de schrijver Antoine de Saint-Exupéry schiep in 1943 – het jaar van Sophies dood. Die eenzame kleine prins zal Arp zelf zijn. Ter hoogte van het hart plakte hij een fragmentje van een werk van Sophie. Liefde is luider, altijd.

Biënnale van Dakar van start: ‘Hier bepalen we zelf wat Afrikaanse kunst is’

admin
November 13, 2024
0

Sorry, onderbreekt een man kalm de tirade van zijn kompaan die in een lang zwart gewaad voor hem staat. „Hoe laat is het?” Rondom de twee mannen bevinden zich tientallen mensen in het nachtelijke donker, soms zittend op de ziekenhuisbedden die de museumtuin vullen. Het optreden is gehuld in een macabere, rode gloed afkomstig van kamerlampjes in overhangende bomen. „Hier bestaat geen tijd”, antwoordt de schreeuwer.

Twee soorten publiek hebben zich deze avond verzameld in de tuin van het museum Théodore-Monod voor Afrikaanse kunst in de Senegalese hoofdstad Dakar. Er is een hoofdzakelijk uit het buitenland afkomstig deel dat geamuseerd en bij vlagen wat verdwaald kijkt naar de expositie en openingsperformance van kunstenaarscollectief Laboratoire Agit’Art. En er is een deel voor wie dit persoonlijk is: vrienden en collega’s van Ndoye Douts, van wie het gezicht aan het eind op een groot canvas verschijnt.

Optreden van Laboratoire Agit’Art in de tuin van het museum Théodore-Monod voor Afrikaanse kunst in Dakar.

Douts was een Senegalese kunstenaar die als geen ander de kleuren en chaos van de verderop gelegen volkswijk Medina in zijn doeken wist te vangen. Tot hij vorig jaar juni aan kanker overleed. De bedden die de museumtuin nu vullen komen uit het ziekenhuis waar hij stierf.

Met hun ode aan Douts en oproep tot een „grand reveille” sluit het kunstenaarscollectief Agit’Art naadloos – zij het onbedoeld – aan op het overkoepelde thema van de vijftiende editie van de Biënnale van Dakar die van start is gegaan. Artistiek directeur Salimata Diop koos voor ‘The Wake’, een Engelse term (terwijl Wolof of Frans in Senegal gangbaar is) die zich op meerdere manieren laat interpreteren. Als een ontwaking, als het kielzog van een schip – en alles wat dat met zich meetrekt.

Of een dodenwake.

Nalatenschap

Een van Afrika’s grootste en volgens velen belangrijkste moderne kunstevenementen opende vorige week in Senegals hoofdstad. Kunstenaars, verzamelaars en liefhebbers van over heel de wereld trekken deze dagen door de straten van Dakar, te voet of in geel-zwarte taxi’s, richting de hoofdtentoonstelling in het centrum of één van de bijna 450 randexposities en events, bekend als de OFF’s, die zich uitstrekken tot Dakars buitenwijken – en nóg verder.

Anders dan in Venetië of Kassel waar kunst van over heel de wereld is te zien, draait de Dak’Art Biënnale om kunst van het continent en haar diaspora, met ook een plekje voor de Caraïben. Die keuze is een nalatenschap van Senegals eerste president Léopold Sédar Senghor. De dichter en filosoof zag na de onafhankelijkheid in kunst het middel om zwart bewustzijn te vieren én voeden. Hij organiseerde daartoe onder meer in 1966 het Festival Mondial des Arts Nègres in Dakar.

Witte bezoekers van de Biënnale worden geconfronteerd met zwarte pijn en ontworteling door kolonisatie

Een kwart eeuw later kwam daar de Biënnale uit voort. „Dakar is als een grand mouvement voor Afrikaanse kunstenaars”, zegt de Malinese kunstenaar Abdoulaye Konaté (71), wiens stoffen creaties onder meer in het Centre Pompidou in Parijs en het MOMA in New York hangen. Ook werk van Konaté is te zien in Dakar, in de OFF. „Te lang hebben we naar het Westen gekeken om ons te vertellen wat kunst is”, zegt hij.

„Daarom is het belangrijk dat we dit koesteren en dat mensen zich niet laten meeslepen door politiek gedoe.”

Uitstel

Toch hangt politiek ‘gedoe’ als een schaduw over deze editie. De Biënnale zou eigenlijk in mei openen, maar werd drie weken van tevoren plots uitgesteld. Het tweejaarlijkse evenement wordt vrijwel volledig door de Senegalese staat gefinancierd, maar als gevolg van zeer gespannen presidentsverkiezingen die in maart voor een politieke ommezwaai zorgde, wachtte de organisatie nog op een fors deel van zijn budget à ruim twee miljoen euro.

Het uitstel schokte de tienduizenden internationale bezoekers die de Biënnale normaal trekt. Velen hadden hun vliegtickets al gekocht. Ook de kunstenaars zelf werden verrast, evenals galeries die hun OFF-exposities rond hadden. Een groot deel besloot deze toch door te laten gaan.

‘The Punishment of the Roses’ van Majida Khattari (Marokko), te zien op de Biënnale van Dakar.

„Het was geen ideale start”, verzucht artistiek directeur Diop daags na de uiteindelijke opening op 7 november. Naast een terugval in bezoekers waren zij en haar team vooral bang dat sommigen van de 58 kunstenaars die ze selecteerden voor de hoofdtentoonstelling niet meer zouden kunnen komen. Dat was gelukkig niet zo. Diop: „Sommigen hebben hun werk tussentijds zelfs verder uitgebreid, wat ik ongelofelijk vind.”

De Keniaans-Amerikaanse Wangechi Mutu (52) was zo iemand. Als grand temoin (speciale genodigde) is ze de ster in het voormalige paleis van justitie. Het gebouw, daterend uit de tijd dat Senegal nog een Franse kolonie was, is met zijn mozaïeken vloer en een door marmeren zuilen omgeven binnenplaats al enkele edities het overdonderende toneel van de Biënnales hoofdtentoonstelling.

Mutu zet de zaal van het Hooggerechtshof naar haar hand met haar installatie A Palace in Pieces. Tussen de tribunes, waarachter advocaten en publiek zich ooit ophielden, schreef ze met rode aarde een aanklacht tegen de vernietiging die kolonisatoren hier en elders aanrichtten. „Ze verbrandden ongrijpbare bossen als ware het jachtgebieden en sleepten daaruit onze oude voorvaderen en geesten aan hun vredige baarden.”

‘Sunrise Murmer’ van Jake Michael Singer (Zuid-Afrika), te zien in het Paleis van Justitie in Dakar.

De tekst, die verder doorgaat en bijna de gehele vloer in beslag neemt, leidt naar het podium van destijds de rechters. Mutu maakte er een groots altaar van aarde dat verstevigd door knokige beenderen de lucht in steekt, erboven hangen grote kralenkettingen als om een hals naar beneden. Bezoekers worden haast uitgenodigd op haar woorden te stappen. Wat sommigen ook doen, waarna ze verschrikt kijken naar het uitgewiste spoor dat ze achterlieten. Dat lijkt precies Mutu’s intentie.

Het zal niet de laatste keer zijn dat de vele witte bezoekers van de Biënnale worden geconfronteerd met zwarte pijn en ontworteling door kolonisatie.

Bijvoorbeeld wanneer ze op de eerste verdieping verdwalen in de eindeloze gangen die leiden naar kamers met daarin werken als van de Namibische Tuli Mekondjo (42). In de donkere ruimte ruikt het kruidig en zoet, naar de offers die ze nauwkeurig op een tafel uitstalde: kolanoten, mango’s, een gebrande maïskolf. Ernaast op de muur beweegt een vrouw (is het Mekondjo?) in zwart-wit door een lege, oude kerk, gekleed in een jurk en haar gezicht verscholen onder een grote kap.

„Hoe hebben mijn voorouders zich kunnen bekeren tot het christendom?”, begint de video.

Kunstenaars, verzamelaars en liefhebbers van over heel de wereld trekken deze dagen door de straten van Dakar

Artistiek directeur Diop, wier vader Senegalees is en moeder Frans, liet zich voor het thema van de Biënnale inspireren door het boek van de Amerikaanse professor Christina Sharpe, In the Wake: On Blackness and Being. Daarin bevraagt Sharpe aan de hand van metaforen als het schip en de dood wat het (in de VS) betekent om zwart te zijn en hoe het slavernijverleden in alles doorsijpelt.

Voor haar gaat de ‘The Wake’ verder dan dat, zegt Diop, die het boek tijdens de coronapandemie las. „Ik zie het ook als een manier om te kijken naar de complexe crises waar onze wereld nu mee te maken heeft. Post-covid. Klimaatverandering. Migratie. Alles heeft een voorgeschiedenis waar we ons niet van kunnen losmaken. Ik denk dat kunst ons hier écht over kan laten nadenken.”