‘Als een complex systeem uit evenwicht is, kunnen kleine eilanden van coherentie in een zee van chaos het complete systeem naar een hogere orde brengen”, aldus Nobelprijswinnend chemicus Ilya Prigogine. Zijn beroemde citaat had net zo goed over deze tijd van maatschappelijke transities kunnen gaan. De ‘zee van chaos’ is moeilijk te missen als je de krant openslaat. Maar zijn die ‘eilanden van coherentie’ ook al ergens te bekennen? Dat was de grote vraag achter deze rubriek, waarvoor ik de afgelopen vijf maanden wekelijks een pionier sprak: mensen die buiten de gebaande paden treden en werken aan een groenere samenleving, een menselijker zorgstelsel, duurzamere stadswijken, aan planeetvriendelijker onderwijs.
Deze pioniers zien de verbindingen tussen grote problemen en dóén iets. Ze mobiliseren burgers om vele kilometers heggen aan te planten in landschappen: goed voor vogels én saamhorigheid. Of ze bedenken succesvolle verdienmodellen rondom het bij-vriendelijker maken van bermen en dijken – goed voor de bestuivende insecten én mooier om naar te kijken. Deze pioniers koppelen mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt aan wijkbewoners die hulp nodig hebben bij het isoleren van hun woning.
Ondanks bemoeinis
Deze revolutie versnelt, en komt van onderaf: vanuit burgerinitiatieven, wijkcollectieven, commons, slimme maatschappelijk bevlogen ondernemers. Het is hoopvol om te zien hoevéél het er zijn. Maar er is ook één zorgwekkende rode draad door hun verhalen. Ze zijn vaak succesvol ondanks, niet dankzij, bemoeienis van overheden.
Lees ook
Als je niet van regels houdt
Overheidsinstanties kunnen nogal in de weg staan. Door verouderde regels, verstikkende complexiteit. De oprichter van een nieuwe school voor natuurvriendelijker onderwijs moet bijvoorbeeld volgens de gemeenteregels eerst onderdak vinden in bestaande schoolgebouwen, maar juist de onduurzaamheid en het gebrek aan groen in die bestaande scholen is de hele reden voor het oprichten van de nieuwe school. De pioniers van de No waste army, die proberen grote restpartijen groente en fruit te redden bij boeren, lopen tegen een muur aan van regels over vorm, kleur en omvang van bijvoorbeeld pompoenen. Dat soort regels staat in de weg van iets evident góéds – het voorkomen van voedselverspilling. Maar de computer zegt nee.
Of neem de FIXbrigade, de club die wijken verduurzaamt én daarmee mensen aan vakwerk helpt. Die organisatie, alom bejubeld, wordt in het voortbestaan bedreigd, vertelde de directeur: „Omdat we meerdere problemen tegelijk oplossen, is het voor gemeente-ambtenaren heel lastig om ons goed te faciliteren: vallen we onder de afdeling duurzaamheid, wonen, sociale zaken, onderwijs?”
Ruimte voor experimenten
Dit is helaas wat je van veel meer pioniers hoort: ambtenaren en bestuurders denken in hokjes, in beleidsabstracties in plaats in echte oplossingen. Lopen eerder in de weg dan dat ze helpen. „Als je echt wil veranderen, moeten buurtinitiatieven niet gezien worden als iets schattigs voor erbij, maar als gelijkwaardig alternatief,” vertelde de oprichter van zorgcollectief Zorgvrijstaat. Hij heeft gelijk.
Er zijn allerlei eilandjes van coherentie aan het ontstaan die het systeem naar een hogere orde kunnen verschuiven. Maar ze zijn te klein. Er moeten bruggen komen tussen die eilandjes. Overheden kunnen ze veel beter faciliteren, beter naar de pioniers luisteren, ze serieus nemen en helpen verbinden. Uit de weg gaan. Want wat zou er gebeuren als overheden burgers zouden vertrouwen dat ze het kúnnen: experimenteren en leren? Want dat is misschien wel waar nu meer behoefte aan is dan ooit: ruimte voor echte experimenten die samen kunnen optellen tot echte verandering.
Dit is de laatste aflevering van deze rubriek. Abonneer nu op de nieuwsbrief: www.nrc.nl/futureaffairs.
