Is het bestormen van het parlement het nieuwste Amerikaanse exportproduct?

Bestorming parlement De bestorming van overheidsgebouwen in Brazilië roept de vraag op of meer landen dit soort spektakel wacht. Een continent als Zuid-Amerika lijkt extra kwetsbaar.

Bewakers op het Esplanada dos Ministérios, daags na de bestorming.
Bewakers op het Esplanada dos Ministérios, daags na de bestorming.

Foto Eraldo Peres / AP

Een massa van opgewonden betogers, uitgedost met nationale vlaggen, die rond de nationale volksvertegenwoordiging zwermt. Agenten achter dranghekken die onder de voet gelopen worden, of helemaal niet ingrijpen. Brandblussers en vlaggenstokken die ingezet worden als stormrammen. Relschoppers die elkaar op de schouders slaan als ‘patriotten’, terwijl ze de kantoren en wandelgangen van het landsbestuur bekladden, bevuilen en vernielen.

De beeldrijm met de bestorming van het Capitool begin 2021 in Washington, was zondag alom aanwezig in de Braziliaanse hoofdstad Brasília. Precies twee jaar en twee dagen nadat Trump-fans hen voorgingen, drongen aanhangers van ex-president Bolsonaro de belangrijkste overheidsgebouwen van hun eigen republiek binnen. Na „this is our House” klonk nu „o Congresso é nosso”, terwijl online de hashtags over gestolen verkiezingen echoden.

Net als in de VS werd de binnenlandse „terreuraanval” binnen enkele uren afgeslagen, maar maakten het urenlange geweld en vandalisme het democratisch demasqué er niet minder om. En roepen ze de vraag op of meer landen dit soort spektakel wacht, nu de parlementsbestorming is uitgegroeid tot Amerika’s jongste, succesvolle exportproduct.

Via radio, bioscoop en televisie raakte de wereld vorige eeuw al verslingerd aan Amerikaanse popmuziek, films en televisie. In deze eeuw van internet en sociale media dreigt het Amerikaanse rechts-populisme in de vorm van anti-overheidsretoriek en leugens over verkiezingsfraude datzelfde pad te volgen.

Geschiedenis van staatsgrepen

Een continent als Zuid-Amerika met zijn geschiedenis van volksopstanden, militaire coups, staatsgrepen en (daadwerkelijke) verkiezingsfraude, lijkt daarbij extra kwetsbaar. Caudillo-achtige leiders als Trump zijn er zo oud als de conquista en veel landen kiezen hun president in een stelsel met twee kiesrondes. Net als in de VS met hun tweepartijenstelsel, leidt dit tot ingebakken polarisatie: zeker bij een nipt verschil kan de nasleep van een presidentsrace snel verhit raken.

Maar andere landen hoeven zich niet gelijk immuun te wanen, waarschuwde The Soufan Center, een Amerikaanse onderzoekgroep gespecialiseerd in extremisme en terrorisme, deze week in een analyse over ‘Brasília’. „Andere democratieën, waaronder Canada, Frankrijk en Duitsland, om er maar een paar te noemen, worstelen op soortgelijke wijze met een toename van anti-overheidssentimenten”, schreef de denktank in verwijzing naar recente protesten van Freedom Truckers, Gele Hesjes en Querdenker.

Zowel in Brazilië als de VS werd het protest opgepookt door één enkele man

Doorslaggevend verschil in Brasília en Washington was wel dat het protestvuur er aangewakkerd, zo niet ontstoken werd, door één enkele man. De verliezer van een splijtende verkiezingsrace, die hoopte vast te houden aan het presidentschap door zijn aanhang op te jutten tegen de democratie.

De rellen in Brazilië leken oppervlakkig op de gebruikelijke taferelen uit een Latijns-Amerikaanse bananenrepubliek, schreef de Argentijnse politicoloog Andrés Malamud in El País. Maar feit is „dat Brazilië en de VS, de twee grootste landen van de Amerika’s, steeds meer op elkaar zijn gaan lijken”. Met hun in twee helften gespleten samenlevingen en twee autoritair ingestelde ex-presidenten die „de democratische kunst van het verliezen niet kennen”.

In Brazilië was eigenlijk alleen de timing van de rellen nog een verrassing. Toen sociaal-democraat Lula da Silva eind oktober nipt de tweede kiesronde won en Bolsonaro zijn verlies weigerde te erkennen, ontstond gelijk vrees voor ongeregeldheden rond de inauguratie. Die bleven uit. Pas een week ná Lula’s beëdiging – met Bolsonaro zelf inmiddels op ballingsvakantie in Florida – bleken alsnog genoeg geesten rijp om „ons land terug te eisen”.

Een beveiliger bij het hooggerechtshof in Brasília, na de bestorming.

Foto Carl de Souza/AFP

Strijdkrachten

Bij die laatste stap naar daadwerkelijk geweld was bij trumpisten en bolsonaristas nog één factor cruciaal: een gewaande sleutelrol voor het leger. Zodra de betogers het Congres zouden bestormden, zo dachten ze, zouden de strijdkrachten zich achter hen scharen. De legertop in beide landen gaf zelf nooit aanleiding dit te denken. Maar na jaren gedweep met de militaire dictatuur (1964-1985) door Bolsonaro en Trumps geflirt met een staat van beleg, geloofde een deel van hun aanhang dit oprecht.

In Brasília bleek het zondag bovendien niet helemaal een waanidee. Ook onder een populist die van de kiezer maar één termijn kreeg, bleek hyperpolarisatie zich al diep het veiligheidsapparaat te hebben ingevreten. De militaire politie liet de duizenden betogers urenlang ongehinderd opstomen en de verdenking luidt nu dat ze dit deed op bevel van lokale Bolsonaro-loyalisten. Een deel van de opgepakte betogers droeg zelf ooit een uniform, zoals ook bij de Capitoolrellen veel reservisten uit leger en politie opdoken.


Lees ook deze reportage: Brasília kleurt rood om president Lula te verwelkomen

Donderdag kondigde president Lula daarom een grote schoonmaak aan. „Naast de militaire politie zijn ook veel mensen van de strijdkrachten medeplichtig geweest”, stelde hij, onder meer bij het binnenlaten van betogers in zijn paleis. Een minister uit zijn kabinet sprak van „verscheidene instituties die besmet zijn geraakt met bolsonaristische haat van uiterst rechtse coupplotters”.

Naïef

Enkel vertrouwen op het democratisch engagement van leger en politie zou dus naïef zijn om een Capitoolbestorming te voorkomen. Na een verhitte verkiezingsrace is het aan de gematigde politieke krachten in een land om de gemoederen te bedaren. En het is afwachten of Brazilianen daar beter in zullen slagen dan de Amerikanen.

In de VS leek er na ‘6 januari’ de eerste dagen ruimte voor de nodige bezinning, toen ook hoge Republikeinen Trump leken te laten vallen. Maar geïntimideerd door zijn aanhoudende aantrekkingskracht op kiezers sloot de partij al snel de gelederen rond Trump. Ook twee jaar later durven nog weinig Republikeinse politici de leugens over vermeende kiesfraude openlijk te weerspreken.

Hoewel een deel van zijn partij en andere rechtse bondgenoten deze week afstand namen van Bolsonaro, moet de tijd leren of die kritiek beklijft. Lula veroverde het presidentschap zonder meerderheid in het Congres en vóór de rellen beloofden rechtse partijen hem het regeren zo lastig mogelijk te maken.

In conservatieve kringen in de VS tieren bovendien de complottheorieën over ‘6 januari’ al twee jaar welig. Hierin zouden de Trump-fans niet zelf het Capitool bestormd hebben, maar werden ze hiertoe geprovoceerd door antifascisten of de Deep State.

Ook in Brazilië werden in de eerste uren na de rellen al de eerste suggesties over zulk links dubbelspel het internet op geslingerd. Zelfs na de schok van de rellen dreigt het Amerikaanse anti-democratische complotdenken zo internationaal school te blijven maken.