Bezoekers schuifelen ongemakkelijk door de zalen. „Es muy vulgar”, fluistert een oudere dame terwijl ze naar een groot scherm staart. Daarop is een video te zien van een vrouw die suggestief een banaan in haar mond steekt, gevolgd door een scène waarin een klodder wit spul van haar lippen druppelt.
Het is het omstreden werk Consumer Art uit 1973 van de Poolse kunstenaar Natalia LL. De maker wilde met haar werk het communistische systeem belachelijk maken, waarin eten zoals bananen erg moeilijk te krijgen was vanwege grote tekorten. In 2019, bijna vijftig jaar later, werd haar werk verwijderd door het Nationaal Museum in Warschau. Volgens de directeur kwamen er veel klachten binnen en zou het kunstwerk „jongeren schaden”. Consumer Art is een van de vele werken die te zien zijn in het recent geopende Museu de l’Art Prohibit in Barcelona, naar eigen zeggen het eerste museum ter wereld dat exclusief gewijd is aan verboden kunst – de Tweede Kamer in Den Haag had na 2008 enige tijd een ‘Vrijdenkersruimte’, een initiatief van kunstenaar Jonas Staal.
„Mensen en samenlevingen veranderen”, legt Rosa Rodrigo uit, directeur van het museum. Ze zei haar droombaan op in het Reina Sofía museum in Madrid en tekende voor Museu de l’Art prohibit. „Iets wat in de jaren zeventig mogelijk was zonder weerstand wordt nu nauwelijks nog geaccepteerd. Dat komt denk ik omdat we nu steeds conservatiever worden en onze normen en waarden zijn veranderd.”
Dat is terug te zien in de collectie van ruim tweehonderd internationale kunstwerken die in de afgelopen decennia tot controverse, discussie of protest hebben geleid. Naast het schilderij Con flores a María van Charo Corrales (2019), een portret van een masturberende heilige María, en La Revolución (2014) van Fabián Cháirez, een portret van een naakte Mexicaanse generaal op een wit paard met erectie, worden beelden en geluidsfragmenten geprojecteerd van boze menigten die in bij musea in Mexico en Spanje poogden die kunstwerken weg te halen.
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data109596955-cac9e9.jpg|https://images.nrc.nl/me8iWEGgnsd0Qqrrqn_8knRSV1I=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data109596955-cac9e9.jpg|https://images.nrc.nl/fh3I4pUpLB14NmTJJZ6cU4IYgxo=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data109596955-cac9e9.jpg)
„Je kunt het kunstwerk bewonderen, maar ook de schaduw zien die het werk wierp toen het tentoongesteld werd”, knikt Rodrigo naar een bokszak in de vorm van een vrouwentorso, een kunstwerk van Zoya Falkova uit Kazachstan dat gendergeweld wil aankaarten. „In dit museum is het verhaal achter de kunstwerken belangrijker dan de werken zelf”, zegt Rodrigo.
Gebedskleedje en gouden pumps
Het idee voor het museum ontstond in 2018 vanuit een uit de hand gelopen hobby van zakenman en journalist Tatxo Benet. Hij begon zijn privécollectie met het werk Presos políticos en la España contemporánea (2018) van de Spaanse kunstenaar Santiago Sierra. Zijn 24 portretten van Catalaanse gevangenen werden verwijderd uit een tentoonstelling op kunstbeurs ARCO in Madrid vanwege het gebruik van die term ‘politieke gevangenen’.
Niet lang daarna kocht Benet het werk Silence rouge et bleu van de Algerijns-Russische Zoulikha Bouabdellah. Met de dertig blauw-rode islamitische gebedskleedjes met daarop gouden pumps wilde ze twee ‘onverenigbare werelden’ samenbrengen. Het kunstwerk werd in 2015 verwijderd uit een tentoonstelling in de Franse gemeente Clichy, uit angst voor reacties uit de moslimgemeenschap. Dit gebeurde kort na de aanslag op Charlie Hebdo.
„Dit museum is eigenlijk onbedoeld tot stand gekomen”, zegt Rosa Rodrigo, „Tatxo raakte geïntrigeerd door controverses rond censuur, dus zocht hij naar andere werken om zijn collectie uit te breiden.”
Hij liet zijn oog vallen op het cementwerk La bestia y el soberano van Ines Doujak. De Spaanse koning Juan Carlos l zit naakt op zijn handen en knieën op een kruiwagen met op zijn rug de Boliviaanse vakbondsleider en feminist Domitila Barrios en een Duitse herder. Symboliek, fysieke instabiliteit, politieke kritiek en kitsch komen in dit werk samen.
Actuele politieke ontwikkelingen in Spanje en de slechte timing van de tentoonstelling in het Macba in Barcelona zorgden er uiteindelijk voor dat het werk van Doujak tijdelijk werd verwijderd. Juan Carlos l trad kort daarvoor terug als koning en de Catalaanse onafhankelijkheidsbeweging groeide.
„De koningin zou volgens mij de tentoonstelling openen. Toen het museum een paar dagen voor de opening de kunstwerken eens goed bekeek, besloot directeur Bartomeu Marí het cementwerk van Juan Carlos l te verwijderen. Uit angst.” Het besluit van Mari zorgde voor interne ruzie met onder meer de curatoren. Het schandaal deed uiteindelijk de directeur de das om.
Vrijheid
Rodrigo staart naar een muur met tekeningen gemaakt door gevangenen die vastzitten op de Amerikaanse basis Guantánamo Bay. Het vrijheidsbeeld dat verdrinkt, alleen de fakkel en de kroon zijn nog te zien. Op een andere tekening wordt de mond van het vrijheidsbeeld gesnoerd. „Dit is voor mij pure censuur”. De werken werden in 2017 tentoongesteld in New York, maar dat viel niet goed bij Republikeinen en slachtoffers van de aanslagen op elf september 2001. „Er waren senatoren die niet begrepen hoe de gevangenen het recht hadden gekregen om artistiek werk tentoon te stellen.” De tentoonstelling ging door, maar de Amerikaanse regering bepaalde dat vanaf dat moment de kunst van een Guantánamo-gevangene na vrijlating vernietigd moest worden. „Tja, het is het land van de vrijheid”, zucht ze.
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data109596958-1c0c9e.jpg|https://images.nrc.nl/Ak85uLT0CCYecp2im4VbzgZHS9A=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data109596958-1c0c9e.jpg|https://images.nrc.nl/9UoN8Pr_bnlC9HSweCN5POOYA04=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data109596958-1c0c9e.jpg)
Op de begane grond van het museum staat een Coca-Cola-koelkast met daarin de Spaanse dictator Franco, gehuld in militair uniform en een pilotenzonnebril. Maker Eugenio Merino wilde hiermee laten zien dat hoewel Franco dood is, zijn gedachte nog voortleeft in de Spaanse samenleving en binnen handbereik is. „Net als een koel blikje cola.” De Franco Foundation sleepte Merino voor de rechter, maar hoewel de rechtbank tot twee keer toe oordeelde dat het kunstwerk niet strafbaar is, koos Merino voor zelfcensuur. „Omdat de Franco Foundation uit is op aandacht die ze niet verdienen.” De gekoelde Franco staart naar het naakt opgehangen lijk van Saddam Hoessein in een tank vol met gas, gemaakt door de Tsjechische David Černý.
De kunst in Museu de l’Art Prohibit zorgt voor ongemak, shockeert, maar laat ook zien dat een kunstwerk verschillende reacties kan uitlokken op verschillende plaatsen in de wereld. Neem bijvoorbeeld het kustwerk van een vrouwentorso als boksbal. Rodrigo: „Wat wij hier geaccepteerde kunst vinden, is elders aanstootgevend”.
