N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Jaartaal 2023 In tijden van polarisatie plaatst ook woordkeuze ontwikkelingen en gebeurtenissen direct in een bepaalde hoek. Want wie spreekt over wokewashing en regenboogdwang heeft daar doorgaans weinig mee op. En ook graaiflatie en treitertaks zijn niet bedoeld als compliment.
AI
De afkorting van het jaar is zonder enige twijfel AI. Niemand kan nog overzien wat Artificial Intelligence voor de wereld gaat betekenen – de scenario’s lopen uiteen van zegen tot ramp. Zeker is dat de afkorting, meestal geschreven zonder puntjes, in 2023 vaker werd gebruikt dan ooit tevoren. Ook in allerlei woordcombinaties, van AI-Act tot AI-zwendel. Als afkorting heeft AI het duidelijk gewonnen van KI (‘Kunstmatige Intelligentie’). Over hoe je AI uitspreekt is nog wel een strijd gaande: E-AAI versus A-IE. Bij jongeren lijkt de Engelse versie aan de winnende hand. Vergelijk kill switch.
Biohacking
Sommige mensen zijn ervan overtuigd dat het leven maakbaar is. Zij noemen zich biohackers en zij gebruiken supplementen en andere middelen om hun gezondheid, prestaties of het algemeen welzijn te optimaliseren. Op basis van metingen met draagbare apparaten passen zij bijvoorbeeld voeding en slaappatronen aan. Het neologisme biohacking kreeg vleugels door de tv-serie The Biohack Project. Niet iedereen was overtuigd van de betrouwbaarheid van de toegepaste methodes. Kop boven een opiniestuk in NRC: „The Biohack Project promoot je reinste flauwekul.”
Dutchplainen
Een woord met toekomst. Definitie: iets op een bevoogdende of een tikje neerbuigende wijze uitleggen vanuit Nederlands perspectief. Het gaat om een nieuwe loot aan een stam die steeds vruchtbaarder lijkt te worden. Enkele eerdere vruchten: mansplainen en whitesplainen. Sander Schimmelpenninck gebruikte Dutchplainen dit jaar in zijn column in de Volkskrant, waardoor het extra aandacht kreeg. Op sociale media wordt het al iets langer gebruikt. Je zegt hiermee kortweg: zo doen wij Nederlanders dit (vul maar in) dus.
Graaiflatie
De prijzen van grondstoffen, productiemiddelen en arbeid zijn het afgelopen jaar verder gestegen. Op jacht naar meer winst gebruiken sommige ondernemingen dit als excuus om hun prijzen bovenmatig te laten stijgen. In navolging van het Engelse greedflation noemen we dit graaiflatie. Dit woord maakte opgang door een rapport van de FNV over de enorme scheefgroei tussen aandeelhouders en werknemers. Hier en daar ook hebzucht-inflatie genoemd, maar graaiflatie is duidelijk aan de winnende hand. In de competitie van uitgeverij Van Dale is het verkozen tot Woord van het jaar 2023.
Hallucineren
Dingen waarnemen die er in werkelijkheid niet zijn wordt al sinds het begin van de negentiende eeuw hallucineren genoemd. Het kan daarbij gaan om dingen zien, voelen of horen. Dankzij AI en chatbots is er nu een nieuwe betekenis van hallucineren in opkomst: onbetrouwbare antwoorden produceren. Chatbots verzinnen namelijk geregeld zelf antwoorden, bijvoorbeeld door plukjes informatie samen te voegen. Ze zijn dan aan het hallucineren of fabuleren. Vooralsnog is dit een „onopgelost onderzoeksprobleem”, zo verklaarde iemand van Google Deepmind onlangs. Voor docenten is dit opletten geblazen. Gelukkig is er een andere, heldere indicatie dat leerlingen of studenten een tekst hebben geschreven met behulp van bijvoorbeeld ChatGPT: foutloos Nederlands, goed gestructureerd. Dan weet je al hoe laat het is.
Hittefit
Wie tien jaar geleden had gezegd dat het in Nederland ooit boven de veertig graden kon worden, zou voor gek zijn verklaard. Inmiddels beginnen we aan dergelijke tropische uitschieters te wennen. Om ze goed te doorstaan moet je hittefit zijn: fysiek voorbereid op een hittegolf of op een periode van relatief hoge buitentemperaturen. „Tropisch weekend: zo word je hittefit”, kopte de NOS begin juni. Je opsluiten in een donkere kamer is geen goed idee, verklaarde een fysioloog. Beter rustig buiten wandelen, dan went je lichaam aan de warmte.
(In)fluencer
Zoveel is duidelijk: het werkwoord beïnvloeden heeft z’n langste tijd gehad. Wie nu via sociale media adviezen geeft of reclame maakt, al dan niet openlijk, doet aan influencing. En heet dus een influencer. Geregeld sneuvelen de eerste twee letters van dit woord, afhankelijk van wat eraan vast wordt geplakt. Dit jaar zagen we de opkomst van – hoe kan het ook anders – de AI-influencer. Daarnaast timmerden de sportfluencer en finfluencer aan de weg. In totaal zijn er al ruim honderd van dergelijke samenstellingen opgetekend, van astrologie-influencer tot zwerfafval-influencer. Soms willen die influencers de wereld beter maken, maar geregeld fluencen ze vooral uit eigenbelang.
Kill switch
Computers zijn slimmer dan mensen. Zeker sinds E-AAI. Enerzijds fantastisch, anderzijds gevaarlijk. Want wat als AI-systemen zich tegen de mens keren? Bijvoorbeeld als drastische maatregel tegen klimaatverandering? Dan hebben we een kill switch nodig. Een fysieke knop waarmee AI-systemen altijd kunnen worden uitgeschakeld. Men spreekt in dit verband ook van een massaschakelaar. Hoe een en ander afloopt is al vaak voorspeld in sciencefictionfilms en -thrillers. Niet best, aldus zogenoemde AI-doomers.
Obesitasversluiering
Ooit kwamen er in jeugdboeken dikke kinderen voor. Bijvoorbeeld in de boeken van Roald Dahl. Maar het label ‘dik’ wordt inmiddels ervaren als discriminerend en stigmatiserend. En dus werd het geschrapt. Niet in de echte wereld, waarin overgewicht onder kinderen juist toeneemt, alleen uit sommige jeugdboeken. In een column in Trouw noemde Ton den Boon, hoofdredacteur van de Dikke Van Dale, dit obesitasversluiering. Bij Dahl werden overigens niet alleen de kinderen dunner. Een „fat little brown mouse” werd vermagerd tot „het bruine muisje”. Diervriendelijk, want ook muizen worden niet graag ‘dik’ genoemd.
Regenboogdwang
Klik op de website van DENK op het tabblad ‘Onze standpunten’ en je krijgt momenteel als melding: „404. Oops! Something went wrong.” In aanloop naar de verkiezingen verspreidde DENK een poster over iets dat in hun ogen misgaat in de Nederlandse maatschappij. Een bezorgde moeder en een angstig kind kijken naar een overdaad aan regenboogvlaggen in de openbare ruimte. „Zullen we weer gewoon doen?”, vraagt de moeder. DENK blijkt bevreesd voor wat zij regenboogdwang noemen. Een overdaad aan LHBTI-activisme in onder meer het onderwijs. Voetballers mogen niet gedwongen worden om de zogenoemde Onelove-band te dragen, voegde lijsttrekker Stephan van Baarle hier in een vraaggesprek aan toe.
Shadow banning
Sociale media brengen een eigen jargon met zich mee. In 2023 was er het nodige te doen over shadow banning, mede in verband met de oorlog in Gaza. „Shadow banning: de schimmige manier waarop sociale media het bereik van vooral pro-Palestijnse berichten beperken”, kopte NRC. Het gaat om technische ingrepen waarmee sociale media het bereik van berichten en accounts beperken, zonder de verzenders daarover te informeren. Instagram is er bijvoorbeeld van beschuldigd pro-Palestijnse content niet of nauwelijks zichtbaar te maken. Niet te verwarren met shadow banking, een neologisme uit 2008 voor transacties bij banken waarbij niemand kan achterhalen wie wat van en aan wie leent.
Stoelslaper
Recente vraag in NRC: „Zou ‘stoelslaper’ bij de Van Dale-jury kans maken op de titel Woord van het Jaar 2023?” Antwoord: nee, niet bij Van Dale, maar hier wel, want het is een woord dat oprukt. Korte geschiedenis ervan: voor het eerst opgetekend in 1932 en al eerder gebruikt in deze krant, namelijk in 1989: „De groep illegalen die in Nederland nooit een verblijfsvergunning zal krijgen, de zogenoemde stoelslapers, vindt […] geen onderdak meer in de kerk.” Nooit in Van Dale opgenomen, stoelslaper, maar dat zal er vast van komen, want Nederland krijgt de asielopvang maar niet op orde. En dus zullen we steeds vaker worden geconfronteerd met beschamende beelden van stoelslapers. Plus van bank- en parkslapers.
TikTokjustitie
TikTokadvertentie, TikTokbakker, TikTokcontent – je kunt een heel alfabet vullen met nieuwe samenstellingen met TikTok. Sommige mensen gebruiken deze app, waarmee je korte video’s kunt maken en delen, om verdachten van een misdrijf alvast aan de digitale schandpaal te nagelen. Dit wordt TikTokjustitie genoemd. Al in juni van dit jaar koos de Vlaamse Juristenvereniging TikTokjustitie tot het juridische woord van het jaar. Dit naar aanleiding van het proces over de dood van Sanda Dia. Deze twintigjarige student kwam om het leven als gevolg van fysieke mishandeling tijdens een ontgroening van een elitaire Leuvense studentenclub.
Treitertaks
De Rijksuniversiteit Groningen moet vanaf 1 januari aan de gemeente Groningen belasting betalen voor reclame die zichtbaar is vanaf de openbare weg. Dat geldt – wonderlijk genoeg – ook voor namen op gebouwen. Zoals de naam ‘Universiteitsbibliotheek’, kennelijk geïnterpreteerd als gratis leesreclame. Tegenstanders spreken in dit verband van treitertaks, zo meldde het Dagblad van het Noorden in oktober. Eerder dit jaar maakte treitertaks opgang in een andere betekenis, namelijk: extra belasting voor mensen met aanzienlijk hogere inkomens dan gemiddeld, als een vorm van progressieve belastingheffing. Ook dit stuitte op weerstand. Men sprak in dit verband ook van pestbelasting.
Wokewashing
Om mee te komen in deze tijd moet je woke zijn. Zeg maar: wakker en afgestemd op de huidige tijdgeest (m/v/x). Andere optie: net doen alsof je woke bent, bijvoorbeeld uit commerciële overwegingen. Dan doe je aan zogenoemde wokewashing, een woord dat terrein aan het winnen is. Voor wie dit overweegt: wees gul met woorden als inclusiviteit en diversiteit. En noteer stellig op sociale media in je bio: he/him, she/her of they/them. Wie dit verder wil uitdiepen: volg een cursus artwashing, greenwashing, pinkwashing, purposewashing of sportswashing.
X’en
Het kan u niet zijn ontgaan: eind 2022 kocht Elon Musk Twitter. Voor 44 miljard dollar. Om de naam halverwege 2023 te veranderen in X. Taalkundig effect: er zijn mensen die uit protest tegen Musk ingeburgerde woorden blijven gebruiken als tweet, tweeten, retweeten, twitteren en getwitterd. Begrijpelijkerwijs willen journalistieke media graag zo correct mogelijk verwijzen. En dus lezen we daar, tot vervelens toe: „op X, voorheen Twitter”. Ook probeert men van X een werkwoord te maken. Ik x, wij x’n, zij hebben ge’xt. Een observatie om te her-x’en of te re-x’en: X mag dan Musks lievelingsletter zijn, het is een waardeloze merknaam.