Duitsland worstelt met dat eeuwige schuldgevoel

Posted on December 8, 2023 by admin

In Berlijn is de geschiedenis van het nationaal-socialisme overal zichtbaar en tastbaar. In sommige straten lijken hele trottoirs geplaveid met ‘Stolpersteine’ die herinneren aan de Joodse families die er woonden tot ze werden gedeporteerd. ’s Winters kun je in de sauna aan de Plötzensee om er vervolgens een ijzige duik in te nemen; aan de overzijde staat nog het gebouw met de vleeshaken aan het plafond waaraan politieke gevangen werden opgehangen. ’s Zomers kun je zwemmen aan het strand aan de Wannsee, met uitzicht op het huis van de gelijknamige conferentie op de andere oever, waar de nazi’s in 1942 besloten de Europese Joden op een zo efficiënt mogelijke wijze te vermoorden.

Die geschiedenis is in Berlijn niet alleen een kwestie van steen en dode bomen. Ook in 2023 speelt ze nog een sleutelrol in veel politieke besluiten. Van links tot rechts op het politieke spectrum beargumenteren ministers en Bondsdagleden hun standpunten verwijzend naar de Duitse misdaden. Dat was al zo in eerdere debatten over de oorlogen in Kosovo en Irak. Maar na de aanval van Hamas op Israël op 7 oktober lijkt de herinnering aan Holocaust de toetssteen voor elk buitenlandbesluit van nu. ‘Nie wieder ist jetzt’, klinkt het overal.

De woorden zijn geprojecteerd op de Brandenburger Tor, ze hangen op A4’tjes achter de ramen van particulieren en op grote posters bij partijkantoren en culturele instellingen. Deze zondag is er onder dat motto een grote demonstratie in Berlijn. Maar wat die woorden precies betekenen en wat er in de huidige context ‘nie wieder’ mag gebeuren, is niet zo eenduidig.

‘Nie wieder ist jetzt’, klinkt het overal

SPD-ondervoorzitter Kevin Kühnert lichtte de Duitse positie als volgt toe op tv-zender ZDF: „Als we de belofte van ‘nie wieder’ serieus nemen, dat we dus nooit meer toelaten dat Joods leven wordt uitgewist, dan geldt dat niet alleen voor ons territorium, maar ook voor Israël.” Duitsland, aldus kanselier Olaf Scholz (SPD) „staat in voor de veiligheid van Israël”. Concreet heeft dat niet veel om het lijf, maar de uitdrukking moet laten zien dat Duitsland onwrikbaar aan Israëls kant staat.

Die positie is niet onomstreden. De rechten van de Palestijnen worden als gevolg van het Duitse schuldgevoel minder waard dan die van Israëlische burgers, oordelen critici. „Free Palestine from German guilt”, scandeerden pro-Palestijnse demonstranten de afgelopen weken.

Vooral internationale critici vinden de uitleg dat ‘nie wieder’ zou betekenen dat nooit en nergens meer Joden mogen worden vervolgd, een te simpele en een te provinciaalse, Duitse interpretatie. ‘Nie wieder’ zou moeten inhouden dat nergens en nooit meer mensen om hun religie of etniciteit mogen worden vervolgd – en dat zou nu dus bij uitstek gelden voor de Gazanen.

De simpele, eerste interpretatie komt volgens filosoof Judith Butler voort uit angst en schuldgevoel: „Veel Duitsers denken dat de onvoorwaardelijke steun voor Israël het definitieve bewijs is dat ze zelf niet antisemitisch zijn”, aldus Butler in weekblad Die Zeit. Vanwege de vijandige reacties op haar standpunten wil Butler voorlopig niet in Duitsland optreden.

Steeds verder verleden

Maar wat in te brengen tegen dat schuldgevoel? Deborah Hartmann is directeur van het museum Huis van de Wannsee-conferentie. Beneden is de ruimte waar vijftien hoge nazi’s op 20 januari 1942 bij het ontbijt besloten om het uitmoorden van de Joden, die in Oost-Europa al massaal werden vermoord, verder te professionaliseren. Boven zit Hartmann in haar kantoor, met uitzicht over het meer en de weelderige tuin.

Voor veel Duitse bezoekers, zegt Hartmann, is een bezoek aan het museum een onaangename confrontatie met het daderperspectief. „Wie wil hier nou iets mee te maken hebben?”, zegt Hartmann. „Helemaal omdat de tentoonstelling niet alleen gaat over de vijftien hoge nazi-functionarissen, maar benadrukt dat het systeem niet had gefunctioneerd zonder miljoenen burgers die meededen.”

Jonge, niet-Joodse bezoekers, zegt Hartmann, zijn vaak een stuk onbevangener. „De meesten weten niet wat de eigen voorouders precies deden ten tijde van het nationaalsocialisme. Of het zijn jongeren met een migratieachtergrond. Ze hebben meer afstand, en dat heeft ook een positieve kant. Ze hebben minder gevoeligheden en kunnen zich vrijer met het materiaal bezighouden.”

Voor jonge Duitsers mag de Holocaust tot een steeds verder verleden behoren, voor een iets oudere generatie is het juist een verworvenheid hoe de Holocaust nu wordt herinnerd en herdacht. Dat was geenszins vanzelfsprekend. „Kort na de oorlog schreef [de gerenommeerde historicus, red.] Friedrich Meinecke Die deutsche Katastrophe, maar met die catastrofe werd de Duitse nederlaag bedoeld”, zegt historicus Sebastian Conrad van de Freie Universität Berlijn. Pas in de loop van de jaren tachtig, zegt Conrad, werd het herdenken van de Shoah gemeengoed. Dat uitte zich ook in de bouw van het Holocaust-monument in Berlijn, dat werd voltooid in 2005. „De herinnering aan het nationaal-socialisme, die zich eerst op allerlei andere aspecten richtte, concentreerde zich steeds meer op de Holocaust”, aldus Conrad. „Zozeer, dat andere Duitse misdaden uit die tijd amper meer een rol speelden.”

Steunbetuiging voor Palestijnen in Berlijn, 18 november.

Conrad wijst op de miljoenen slachtoffers die de Duitsers in Oost-Europa maakten. „Bijvoorbeeld bij het beleg van Leningrad, met meer dan een miljoen doden. Een ongelofelijke oorlogsmisdaad – maar de meeste Duitsers weten er niks vanaf. De focus op de Holocaust is natuurlijk gerechtvaardigd, maar de herinnering aan misdaden is altijd selectief.”

Volgens critici, van wie de Amerikaanse historicus Timothy Snyder een van de prominentste is, heeft die onwetendheid over het door Duitsland aangerichte bloedbad in Oost-Europa ook lang het Duitse buitenlandbeleid verkeerd gevormd.

Begin 2021 rechtvaardigde Bondspresident Frank-Walter Steinmeier (SPD) de aanleg van de gaspijpleiding Nord Stream 2 bijvoorbeeld met verwijzing naar de 20 miljoen doden die in de Sovjet-Unie vielen, waardoor Duitsland de plicht zou hebben de banden met Rusland goed te houden – terwijl Oekraïne, Polen en de Baltische Staten, juist ook slachtoffer van de nazi’s, hevig protesteerden tegen de aanleg van de pijpleiding. In januari van 2022 vroeg Oe-kraïne Duitsland om wapens – minister van Buitenlandse Zaken Annalena Baerbock (Groenen) wees die aanvraag toen van de hand „vanwege” de Duitse geschiedenis.

„Natuurlijk kun je net zo goed andersom redeneren”, zegt Conrad. „De meeste slachtoffers in de Tweede Wereldoorlog vielen in Wit-Rusland of Oekraïne, dus kun je ook zeggen dat Duitsland de morele plicht heeft Oekraïne bij te staan.” Dat doet Duitsland nu ook. Na decennia waarin de les uit de oorlog leek te zijn dat Duitsland zich niet in gewapende conflicten mocht mengen en, ondanks de grote wapenindustrie, als het ware met de handen gebonden moest toekijken, is die houding na de inval van Rusland opvallend snel afgeschud. Conrad: „Het refereren aan de geschiedenis verleent de schijn van objectiviteit. Maar natuurlijk zijn het allemaal politieke beslissingen.”

Menselijke waardigheid

Kan het ‘nie wieder’ dan ook meteen overboord? In november publiceerde filosoof Jürgen Habermas, 94 jaar oud en in de jaren tachtig een belangrijke stem in het erkennen van de Duitse misdaden, samen met drie andere (jongere) academici een korte stellingname waarin de auteurs benadrukken dat de Bondsrepubliek zich na de oorlog heeft verplicht tot het beschermen van „menselijke waardigheid”. In het licht van het nationaal-socialisme, echter, zijn „Joodse levens en het bestaansrecht van Israël in het bijzonder te beschermen”.

Duitsland is dus voor mensenrechten, maar voor de één een beetje meer dan voor de ander, klonk het al gauw van critici. In The Guardian publiceerde een groep intellectuelen, onder wie filosoof Amia Srinivasan, een reactie waarin de auteurs schrijven „erg bezorgd” te zijn over de woorden van Habermas en co. In de oproep voor „menselijke waardigheid”, aldus de auteurs, worden „Palestijnse burgers in Gaza” niet meegerekend, evenmin als „moslims in Duitsland, die met toenemende islamofobie te maken hebben”. „Solidariteit”, vervolgen de schrijvers, „betekent dat het principe van menselijke waardigheid voor álle mensen geldt.”

Geconfronteerd met een dergelijke oproep in een talkshow, antwoordde vicekanselier en minister van Economische Zaken Robert Habeck (Groenen) dat die „sterke morele positie” als „representant [van Duitsland]” niet zíjn „conclusie” kan zijn. „Een Duits politicus kan niet zeggen dat Israël geen recht heeft om zich te verdedigen of om Hamas te vernietigen”, aldus Habeck. De positie van Duitsland, kortom, is particulier, en pretendeert ook niet universeel te zijn.

Gevolg van het overtuigde Israël-standpunt is dat er in Duitsland weinig ruimte bestaat voor pro-Palestijnse standpunten, of zelfs maar stemmen die de humanitaire ramp in Gaza aankaarten. De Duits-Palestijnse journalist Alena Jabarine schreef deze week in de Süddeutsche Zeitung dat de Palestijnse identiteit in Duitsland uit de openbaarheid wordt verbannen: Palestijnse stemmen worden niet gehoord, een Palestijnse film werd niet uitgezonden, Palestijnse sjaals werden na 7 oktober op scholen verboden. Ook kritiek op de Israëlische politiek wordt in Duitsland al snel verdacht gemaakt met het stempel „antisemitisch”.

Volgens Omer Bartov, een Israëlische hoogleraar Holocaust- en genocidestudies aan de Amerikaanse Brown University, is dat beleid nadrukkelijk door Israël ingegeven. „De Israëlische politiek heeft heel doelbewust Europese landen ervan geprobeerd te overtuigen dat kritiek op de Israëlische regering antisemitisch is. Duitsland is daar in meegegaan.”

Bartov, die begin november met het oog op Gaza in The New York Times schreef dat de geschiedenis leert dat „we moeten waarschuwen voor een mogelijke genocide voordat die gebeurt, in plaats van haar veroordelen als die heeft plaatsgevonden”, zegt nu: „Als je de term ‘antisemitisme’ gebruikt om onverdedigbaar beleid van Israël te vergoelijken, dan misbruik je antisemitisme en de nagedachtenis van de Holocaust.” Bovendien, zegt Bartov, wordt de Duitse ‘herdenkingscultuur’ steeds meer een manier om Duitsers met een migratieachtergrond, voor wie de Holocaust niet het enige historische referentiepunt is, buiten te sluiten.

Volgens Bartov zal dat probleem vanzelf worden opgelost, als een jongere generatie opgroeit die steeds meer afstand voelt tot de Duitse misdaden. Toch heeft Bartov ook sympathie voor Duitse politici die nu nog vasthouden aan de herdenkingscultuur die zo op de Shoah is gericht. „Ik denk dat het een oprechte houding is van een generatie politici die nog de plicht voelt verantwoording af te leggen over het verleden. Natuurlijk zou het ondenkbaar zijn dat politici zeggen: ‘zand erover’, zoals in de jaren vijftig nog de teneur was. De houding komt voort uit plichtsbesef, maar ook uit de reële angst dat extreemrechts, die allang af wil van de Duitse schuld, uiteindelijk de overhand krijgt. In Duitsland is bovendien het besef nog heel groot, veel groter dan bijvoorbeeld in de VS, dat dingen plotseling kunnen kantelen. Dat een virulent antisemitisme plotseling de kop op kan steken.”

Lees ook
‘Vergeet die andere Duitse misdaden niet’

Leeslijst

Uitstoot hier, effecten elders – zijn landen verplicht rekening te houden met de rest van de wereld?

admin
November 24, 2024
0

In Den Haag kan het mondiale klimaatbeleid de komende tijd een impuls krijgen die het sinds het Klimaatakkoord van Parijs (2015) niet meer heeft gehad. Twee weken lang luisteren de rechters van het Internationaal Gerechtshof (ICJ) naar tientallen vertegenwoordigers van landen en internationale organisaties, met als doel een oordeel te vellen over de verplichtingen van staten om gevaarlijke klimaatverandering te voorkomen.

1. Wat staat er in deze zaak op het spel?

Op initiatief van Vanuatu, een kleine eilandengroep in de Stille Oceaan ten oosten van Australië, buigen de rechters zich over twee fundamentele vragen. De belangrijkste luidt, simpel gezegd: welke verplichtingen hebben staten volgens het internationaal recht om het klimaatsysteem en het milieu te beschermen, ten behoeve van (andere) staten en toekomstige generaties?

De tweede vraag gaat over de juridische consequenties van eventuele verplichtingen voor landen die ernstige schade hebben veroorzaakt, door de uitstoot van broeikasgassen en door het nalaten die uitstoot te reduceren. Daarbij gaat het speciaal over de gevolgen van de opwarming voor kwetsbare landen, zoals kleine eilandstaatjes. Er is ook expliciet gevraagd naar verplichtingen van landen jegens bevolkingsgroepen en individuen, nu en in de toekomst.

Het antwoord van het ICJ is een advies, het heeft geen bindende werking. Maar volgens de meeste rechtsgeleerden zal een uitspraak van het hoogste juridische orgaan van de Verenigde Naties doorwerken in landen, in onderhandelingen over mondiaal klimaatbeleid, en in de vele rechtszaken van individuen en organisaties die schade lijden door de opwarming van de planeet.

Voor Vanuatu, dat nauwelijks een meter boven de zeespiegel uitkomt en zich heel moeilijk kan beschermen tegen de stijging ervan, is dit van existentieel belang. Het eilandstaatje heeft nauwelijks bijgedragen aan de opwarming, maar voelt wel als een van de eerste landen de verregaande gevolgen.

2. Waarom buigt het Internationaal Gerechtshof zich nu over deze kwestie?

In 2019 begon een groep rechtenstudenten van de University of the South Pacific een campagne om „het grootste mondiale probleem, klimaatverandering, voor het hoogste rechtsorgaan van de wereld te brengen”. De regering van Vanuatu sloot zich aan bij dit initiatief en diende in 2021 een resolutie in bij de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties waarin om een antwoord van het ICJ op de twee bovengenoemde kwesties werd gevraagd.

Vanuatu wist steun voor de resolutie te krijgen van uiteindelijk 132 landen. Daarnaast spraken wereldwijd zo’n 1.500 organisaties zich uit voor de rechtszaak. Volgens internationaal jurist Margaretha Wewerinke-Singh, hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam en de Universiteit van Fiji, toont de enorme steun voor de zaak „de collectieve wens om [klimaatverandering] aan te pakken in overeenstemming met de vastgestelde juridische normen en principes van rechtvaardigheid”. Daarnaast laat het zien dat er grote behoefte is aan meer juridische onderbouwing van internationaal klimaatbeleid.

Op 29 maart vorig jaar werd de resolutie unaniem aangenomen door de Algemene Vergadering van de VN en is het hof begonnen met de voorbereiding. De belangstelling voor de hoorzittingen, die maandag beginnen, blijkt heel groot. Maar liefst 98 landen en twaalf internationale organisaties kunnen hun verhaal doen gedurende tien zittingsdagen. Op de laatste twee dagen is tijd gereserveerd voor organisaties uiteenlopend van het Pacific Islands Forum Fisheries Agency tot de organisatie van olie-exporterende landen (OPEC) en de Wereldgezondheidsorganisatie.

Vanuatu hoopt dat de rechters van het ICJ in de loop van volgend jaar met hun oordeel komen.

3. Wat kan de uitspraak betekenen voor de verantwoordelijkheid voor klimaatschade?

Volgens Wewerinke-Singh, die deel uitmaakt van het adviesteam van Vanuatu, kan de uitspraak „een keerpunt in de mondiale strijd voor klimaatrechtvaardigheid” zijn.

Joie Chowdhury, advocaat bij het Amerikaanse Center for International Environmental Law (CIEL), zegt dat de uitspraak, „een steviger basis” kan leggen „onder multilaterale oplossingen” (lees: de druk opvoeren bij klimaatonderhandelingen). In een webinar zei zij deze zomer dat hiermee „landen in het mondiale Zuiden, kleine eilandstaten en kwetsbare ontwikkelingslanden extra juridische instrumenten krijgen om hun onderhandelingspositie te versterken”.

Hoogleraar internationaal recht André Nollkaemper noemde vorige week in NRC een oordeel „heel belangrijk”. Landen hebben weliswaar allerlei beloftes gedaan om de uitstoot van broeikasgassen te reduceren, en ze geven vaak ook financiële steun aan kwetsbare landen, maar in feite ontbreekt een internationaal rechterlijke onderbouwing.

4. Welke politieke gevolgen kan de uitspraak hebben?

Volgens Nollkaemper kan het bijna niet anders dan dat de rechters zullen concluderen dat landen alles in het werk moeten stellen om schade in andere landen te voorkomen. En dat landen die in het verleden veel broeikasgassen hebben uitgestoten en dat nog steeds doen – dat wil zeggen: rijke, geïndustrialiseerde landen – „verplicht zijn bij te dragen aan rechtsherstel” en aan het herstellen van de schade die andere landen lijden – in de praktijk: vooral ontwikkelingslanden.

Voor kleine eilandstaten gaat het bij de vragen die in Den Haag voorliggen uiteindelijk om hun voortbestaan. Vanuatu’s minister van Klimaatverandering, Ralph Regenvanu, hoopt dat het vonnis de stemmen van de meest kwetsbare groepen zal versterken. Op de speciale website van Vanuatu over de zaak staat: „Zonder snelle en verstrekkende maatregelen zullen laaggelegen atolstaten zoals Vanuatu naar verwachting halverwege de eeuw onbewoonbaar worden, waardoor het voortbestaan van hun cultuur, hun staat en hun soevereiniteit in gevaar komt.”

‘Ik dacht dat ze seks wilde’, is geen excuus meer in Zuid-Afrika, dat een ‘pandemie’ van seksueel geweld kent

admin
November 24, 2024
0

Een jonge vrouw gehuld in een sober roze shirt en met een kort kapsel, steekt haar stevig gespalkte onderarm uit. S. zit op haar kamer in een opvang voor mishandelde vrouwen van de Nationale Opvang Beweging (NSMSA) in de Zuid-Afrikaanse provincie Gauteng. „Doet het nog pijn?”, vraagt Lisha Stevens, het hoofd van NSMSA aan de 27-jarige vrouw uit Soweto. „Bij sommige bewegingen wel, bijvoorbeeld als ik mijn baby optil”, vertrouwt S. haar toe.

Twee maanden geleden is ze door haar vriend met een ijzeren staaf geslagen, waardoor haar ellepijp is gebroken. Haar vriend misbruikte S. stelselmatig. Maar de laatste keer was de afranseling door haar partner, een evenementenopbouwer die met een alcoholverslaving kampt, wreder dan ooit tevoren, vertelt ze. „Hij heeft me ontzettend hard geslagen, eerst met een stoel en daarna met die ijzeren staaf. Toen heeft hij me zo lang gewurgd dat ik bijna bewusteloos raakte. Ik dacht dat hij me zou vermoorden,” zegt S. Haar naam wordt hier uit veiligheidsoverwegingen niet genoemd.

Sinds ze uit het ziekenhuis is ontslagen, zit ze samen met haar acht maanden oude zoontje ondergedoken in deze opvang in een buitenwijk van Soweto, met zo’n 1,3 miljoen inwoners de grootste township van Zuid-Afrika. Alleen haar zus, die haar hier naartoe gebracht heeft, weet dat ze hier woont.

Straffeloosheid

Deze maandag is het Internationale dag voor de beëindiging van geweld tegen vrouwen, de aftrap van een campagne, die belangrijk is voor zowel de regering als maatschappelijke organisaties om de acceptatie van seksueel geweld te doorbreken.

Zuid-Afrika kent een van de hoogste cijfers van seksueel geweld tegen vrouwen ter wereld. Verkrachting, huiselijk geweld en femicide zijn een plaag voor de samenleving, waar ook president Cyril Ramaphosa aan refereerde in zijn laatste State of the Union, zijn belangrijkste jaarlijkse toespraak. Het staatshoofd noemde daarin seksueel geweld in Zuid-Afrika een „pandemie” en beloofde 20 miljard rand (omgerekend zo’n 1 miljard euro) voor de bestrijding ervan.

Eerdere pogingen om via overheidsbeleid iets aan het seksueel geweld te doen – zoals een nationaal plan in 2020 – zijn nog niet succesvol gebleken.

S. met haar zoontje in de gemeenschappelijke ruimte van een opvang voor mishandelde vrouwen in Gauteng.

Eén op de zestien vrouwen heeft in 2022 fysiek en seksueel geweld ondervonden, zo blijkt uit een vorige week verschenen studie van onderzoeksinstituut Human Sciences Research Council (HSRC). 36 procent van de volwassen vrouwen in Zuid-Afrika is op enig moment in hun leven slachtoffer geweest van fysiek en seksueel geweld. Bijna een kwart van de vrouwen is in hun leven fysiek mishandeld door hun partner.

Bovendien ontkomen daders van seksuele misdrijven in verreweg de meeste gevallen aan een veroordeling. De politie registreerde tussen 2022 en 2023 meer dan 43.000 verkrachtingszaken. In diezelfde twaalf maanden werden slechts 519 verdachten voor verkrachting veroordeeld.

Baanbrekende uitspraak

Maar er gloort een sprankje hoop. ‘The Embrace Project’, een maatschappelijke organisatie die seksueel geweld bestrijdt, heeft samen met een slachtoffer van seksueel geweld een belangrijke rechtszaak gewonnen. Eind september van dit jaar oordeelde het hooggerechtshof van Johannesburg dat verdachten „subjectieve instemming” niet meer als geldige verdediging kunnen gebruiken, omdat dit in strijd is met de grondwet. Volgens het hof schendt dit het recht van het slachtoffer op onder andere gelijkheid, menselijke waardigheid, privacy en lichamelijke integriteit.

„Dit betekent dat de verdachte in een verkrachtingszaak moet bewijzen dat de vrouw instemde met seks om zich vrij te pleiten en niet langer simpelweg kan zeggen: ‘ik dacht dat ze seks wilde’,” verduidelijkt Lee-Anne Germanos Manuel, jurist en mede-oprichter van The Embrace Project.

Voordat het zover is, moet het Constitutionele Hof, de hoogste rechtbank in Zuid-Afrika, er nog over beslissen. Indien dat hof de uitspraak van het hooggerechtshof in stand houdt, zal dat enorme impact hebben, verwacht Germanos Manuel. „De verdediging van ‘subjectieve instemming’ door verdachten is één van de belangrijkste redenen waarom het ons justitieapparaat nauwelijks lukt om daders te veroordelen.”

„Kijk naar de zaak van het slachtoffer dat samen met ons deze zaak heeft aangespannen. De rechter heeft vastgesteld dat er geen instemming was voor seks en geloofde niet dat de verdachte daadwerkelijk dacht dat het slachtoffer instemming had gegeven. Toch heeft de rechter hem vrijgesproken, omdat er onvoldoende bewijs was om de claim van de verdachte te weerleggen.”

Genormaliseerd

Vlak na de uitspraak snijdt de populaire televisiesoap Skeem Saam het onderwerp van seksuele instemming aan. Een rechtbank veroordeelt een van de hoofdpersonages, Toby, voor de verkrachting van een vrouw, met wie hij eerst innig gezoend heeft. Hij zegt dat hij instemming had voor de seks, zij ontkent.

Veel Zuid-Afrikanen groeien op in een gezin waar de vader zijn vrouw mishandelt en denken dus dat het zo hoort

Lisha Stevens
Opvang Beweging

De uitzending veroorzaakte een storm van reacties op sociale media. Sommige berichten juichen de keuze van de Skeem Saam-makers toe, maar de meerderheid – nagenoeg allemaal mannen – reageert als door een wesp gestoken. Opmerkingen als „ze wilde juist dat hij haar verkrachtte”, „als een vrouw een valse verkrachtingsbeschuldiging doet, is de man nu de klos” en „vrouwen zullen mannen massaal afpersen” gonsden rond op X.

Lisha Stevens, provinciaal hoofd van de Nationale Opvangbeweging in Gauteng, inspecteert de spalk aan de onderarm van S.

Een groot probleem volgens onderzoeksinstituut HSRC is de houding van mannen. Zo zou 85 procent vinden dat vrouwen te gemakkelijk een aanklacht van mishandeling door een man kunnen indienen. Bijna 10 procent van de mannen schuift de schuld op de vrouw af wanneer een man haar verkracht.

Doordat seksueel geweld volledig genormaliseerd is in de Zuid-Afrikaanse samenleving is het moeilijk te bestrijden, legt Lisha Stevens van NSMSA uit. „In deze cultuur wordt het van mannen verwacht dat ze dominant zijn. Veel Zuid-Afrikanen groeien op in een gezin waar de vader zijn vrouw mishandelt en denken dus dat het zo hoort.”

Kennisplatform Safer Spaces plaatst dit macho-gedrag in de sociale context. Hoge werkloosheid en inkomensongelijkheid zouden toxische mannelijkheid versterken. Daarnaast liet de gewelddadige geschiedenis van kolonialisme en het apartheidsverleden veel huishoudens achter zonder vaderfiguren, waardoor het risico op agressie en emotionele instabiliteit groter werd. Ook onderwijs, media en sociale druk versterken traditionele rolpatronen, aldus het platform.

Volgens Stevens praten familieleden vaak op het slachtoffer in om geen aangifte te doen en bij haar gewelddadige partner te blijven. „Daarnaast zijn veel slachtoffers van huiselijk geweld financieel afhankelijk van de dader, wat deze enorme macht geeft.”

Laksheid politie

Stevens zie hoe de aanpak van daders en bescherming van slachtoffers ook bij de politie ondermaats is. Onderzoek van het Civiele Secretariaat voor de Politiedienst (CSPS) onderschrijft dit probleem. Het overheidsorgaan, dat toezicht houdt op de politie, rapporteerde vorige maand aan het parlement dat in 2023 geen enkel politiebureau in het land voldoet aan de standaarden die in de Wet op huiselijk geweld zijn beschreven. Agenten weigeren onder andere aanklachten te registreren, zijn laks in de uitvoering van gebiedsverboden en lopen hopeloos achter met de afhandeling van zaken. Bovendien stelt CSPS vast dat agenten vaak zelf overtreders zijn. In de onderzoeksperiode van vijf maanden werden 232 agenten beschuldigd van huiselijk geweld.

We verzuipen in plastic. Durft de wereld te zeggen: genoeg is genoeg?

admin
November 22, 2024
0

Het is teruggevonden in moedermelk, in honingbijen, in hondentestikels, in appels, in het diepste van de oceaan, in wolken en in versgevallen sneeuw op Antartica. Plastic is een wondermiddel en een vloek. Na de biodiversiteitstop en de klimaattop start maandag een laatste belangrijke milieutop, een die het slotakkoord moet worden van onderhandelingen die sinds 2022 lopen. Op een VN-top in Zuid-Korea willen landen een juridisch bindend akkoord sluiten tegen plastic vervuiling.

Boven die onderhandelingen hangt één belangrijke vraag. Gaan landen afspreken dat ze minder plastic zullen produceren? Studies laten zien dat plasticvervuiling fundamenteel aanpakken niet kan zonder de losgeslagen productie ervan in te perken. Maar het politieke klimaat is er niet naar, en voorstander Verenigde Staten nam afgelopen week toch nog afstand van zo’n productieplafond.

Plastic is niet nieuw, maar de explosie van plastic om ons heen wel. Sinds 1950 is de productie ervan meer dan vertweehonderdvoudigd. De productie groeit bovendien steeds harder. Vooral in China, maar ook in andere Aziatische landen en de Verenigde Staten verrezen de afgelopen jaren nieuwe fabriekskolossen die de plastic productie verder omhoogstuwen.

Met die productie kwam ook meer vervuiling. De uitstoot van microplastics in het milieu wordt momenteel geschat op tussen de 10 en 40 miljoen ton per jaar, een hoeveelheid die tegen 2040 zou kunnen zijn verdubbeld, staat in een studie gepubliceerd in Science. Microplastics zijn in ons water gevonden, in ons eten – zoals zout, suiker, honing, bier en thee – in ons bloed en organen. Wetenschappers zien steeds meer aanwijzingen voor negatieve gezondheidseffecten.

Tegen 2050 ‚zwemmen’ er mogelijk meer stukken plastic in de zee dan vissen, berekenden onderzoekers

Duidelijk is dat het zeeleven al lijdt onder plastic. Zo werd in de buik van één aangespoelde walvis in Spanje 29 kilo plastic gevonden: tassen, netten, zelfs een jerrycan. Vermoedelijk was al dat plastic het dier fataal geworden. Tegen 2050 ‘zwemmen’ er mogelijk meer stukken plastic in zee dan vissen, berekenden onderzoekers. Om te illustreren hoe hard het gaat: bij tellingen van The Ocean Cleanup in de Stille Oceaan bleek dat het aantal gevonden plastics in slechts een kleine zeven jaar tijd was vervijfvoudigd.

Het plasticprobleem valt niet te ontkennen, en daarom startten 175 landen in 2022 onderhandelingen met de bedoeling eind dit jaar tot een akkoord te komen. Het zou een juridisch bindend instrument moeten worden tegen plastic vervuiling. Dat pakket maatregelen zou moeten gelden voor de „hele levenscyclus” van plastics; dit werd expres zo geformuleerd zodat het de deur openzet om ook de productie van plastic aan te pakken.

EU voortrekkersrol

Bij het pleiten voor een productieplafond pakt de Europese Unie een voortrekkersrol. Maar hoeveel heeft het continent eigenlijk nog te zeggen over plastic productie? Het marktaandeel van plasticfabrieken in Europa nam af van 28 procent in 2006 naar 12 procent vorig jaar. Plastic uit Azië en de VS, gemaakt met goedkoop schaliegas of (Russische) olie, zorgt er al jaren voor dat de Europese plasticproducenten worden weggeconcurreerd. De Europese productie daalde alleen al vorig jaar met 8 procent. Onbedoeld is die Europese productiebeperking er dus al.

De EU vindt daarnaast niet alleen plastic producerende grootmachten zoals de VS en China tegenover zich. Ook oliebedrijven lobbyen actief tegen regels die de productie van plastic moeten beteugelen. „Een productieplafond gaat ons niet helpen wat betreft vervuiling en het milieu”, aldus Karen McKee, topvrouw bij oliegigant ExxonMobil tegen zakenkrant Financial Times in aanloop naar de top.

Oliereuzen zoals Saudi-Aramco, ExxonMobil en Shell investeerden samen vierhonderd miljard dollar in plasticfabrieken, zo berekende Forbes in 2020. „Soms vergeten we dat plastic gemaakt is van olie en gas”, zegt McCauley. „Nu er meer energie uit hernieuwbare bronnen komt vanwege de strijd tegen klimaatverandering, zetten olie- en gasbedrijven in op het opvoeren van de plasticproductie als plan B.”

Plastic wordt gezien als de grootste toekomstige groeimotor van de vraag naar olie. De vraag naar brandstof gaat door de opkomst van elektrische auto’s mogelijk pieken. Plastic is een levensverzekering voor fossiel.

Bij de vorige onderhandelingssessie in Canada in april waren er 196 lobbyisten van de fossiele en chemische industrie aanwezig. Meer dan de mensen die aanwezig waren namens delegaties van de Europese Unie.

Lang niet alle industrie is overigens tegenstander van een productieplafond. Bedrijven die plastic verwerken, zoals Coca-Cola en Unilever, hebben hier gezamenlijk juist voor gepleit. Een productieplafond zou goed zijn voor de recyclingindustrie, aldus een topman van Unilever tegen de Britse zakenkrant Financial Times.

Frappant genoeg is het ook de olie-industrie die recycling zegt te steunen, sterker nog: volgens critici hebben oliebedrijven de potentie van recycling jarenlang schromelijk overdreven. „Oliebedrijven houden ervan met de mythe van recycling te schermen als manier om het probleem van plastic vervuiling aan te pakken”, zegt McCauley. „Maar ze zitten ook weer niet te wachten op stevige afspraken over gerecycled plastic, want dat zorgt voor minder vraag naar fossiel plastic.”

Alleen al in Nederland gingen dit jaar vijf plasticrecyclers failliet

Recycling is in werkelijkheid weerbarstig. Wereldwijd wordt ongeveer 9 procent van het plastic gerecycled. In Europa wordt steeds mínder plastic gerecycled. En alleen al in Nederland gingen dit jaar vijf plasticrecyclers failliet.

Recyclers kunnen momenteel niet op tegen de lage prijzen van nieuw plastic, en het gemak ervan in het productieproces. Bedrijven die huisafval ophalen, schoonmaken, sorteren, en omsmelten naar gerecyclede plastic korrels, moeten concurreren met een totaal andere markt van goedkope fossiele plastics uit gigantische fabrieken in Azië en de VS. En de duurzame ambities van voedingsgiganten en verpakkingsbedrijven blijken niet groot genoeg om ook vast te houden aan gerecycled plastic als dat duurder is.

De problemen in de plastic-recyclingindustrie lijken sterk op die in de kledingindustrie. Tweederde van de nieuw verkochte kleding bestaat tegenwoordig (geheel of gedeeltelijk) uit plastic (denk aan namen als polyester, elastaan of acryl). Ook textielrecyclers (die van oude kleding nieuwe willen maken) kunnen niet op tegen fossiele goedkope materialen.

Mogelijk toch afspraken

Hoe groot de noodzaak volgens voorstanders ook, het lijkt politiek gezien volgende week niet uit te draaien op een juridisch afdwingbaar productieplafond. Over andere onderwerpen lijken de standpunten van landen minder ver uiteen te liggen. Zo zijn er plannen om afspraken te maken over beter beheer van plastic afval, meer recycling en mogelijk beter ontwerp van producten (waardoor recycling makkelijker is). Ook zouden er mogelijk afspraken gemaakt kunnen worden om vervuiling in oceanen door plastic vistouw te beperken.

De top in Zuid-Korea (trouwens zelf ook een grote plasticproducent) trekt veel minder aandacht – en regeringsleiders – dan de klimaattop van afgelopen weken. Wordt het plastic probleem misschien nog onderschat?

„Absoluut”, vindt McCauley. „Maar als er geen akkoord komt, accepteren we een toekomst waar mensen onnodig ziek worden door plastic vervuiling, een wereld waarin oceanen een plastic soep worden. Dit is een once in a lifetime kans en die mogen we niet verspillen.”