In Brazilië ging het net goed, maar dat de democratie standhoudt is geen vanzelfsprekendheid


Bestorming in Brasilia

Commentaar

De kunst van het verliezen: het is een wezenlijk, maar bedreigd onderdeel van de democratie. In Brazilië werd deze week opnieuw duidelijk wat er gebeurt als de meest basale democratische spelregels niet worden gerespecteerd of actief in twijfel worden getrokken. In hoofdstad Brasilia werden overheidsgebouwen bestormd en vernield door duizenden aanhangers van oud-president Bolsonaro die de uitslag van de in oktober gehouden verkiezingen niet accepteren. Het leek een bijna exacte kopie van de gebeurtenissen in Washington in 2021, toen aanhangers van Trump met grof geweld het Capitool bestormden en de daar op dat moment aanwezige politici urenlang voor hun leven moesten vrezen.


Bestormingen in Brasilia en Washington: overeenkomsten en verschillen

Latijns-Amerika heeft een geschiedenis van staatsgrepen en politiek geweld, en de verleiding is dan ook groot om het Braziliaanse drama in dat licht te bezien. Alsof dit nu eenmaal het lot is van een jonge democratie waar tot in 1985 nog sprake was van een dictatuur. Maar hoe verklaart dit dan het gebeurde in de VS, al sinds eind achttiende eeuw een democratie? Dit is geen regionaal fenomeen, voortkomend uit democratische onervarenheid. Het is een ziekte die elke democratie tegenwoordig in meer of mindere mate kan treffen, zodra er zelfs over simpele feiten en procedures geen overeenstemming meer is, onder invloed van giftige sociale media en leugenachtige politici.

Het goede nieuws is dat er in de Braziliaanse democratie vooralsnog volop krachten blijken te zijn die haar verdedigen. De rechtsstaat daar maakt zelfs een meer doortastende, zelfverzekerde indruk dan die in de VS. Toen Bolsonaro een rechtszaak tegen de uitslag liet aanspannen, maakte het Hooggerechtshof daar korte metten mee. De rechters verklaarden ook dat blijven procederen zonder een spatje bewijs zou leiden tot miljoenenboetes.

Het Braziliaanse leger viel niet uit zijn constitutionele rol, ondanks de smeekbedes van bolsonaristas om een staatsgreep. Media hielden het hoofd redelijk koel en lieten zich, anders dan sommige in de VS, niet meeslepen door deze of gene complottheorie. En op de bestorming zelf werd resoluut gereageerd: binnen de kortste keren zaten honderden oproerkraaiers vast (inmiddels al 1.500). Daags na de bestorming gingen overal in Brazilië mensen de straat op om te betogen tégen deze aanval op de democratie.


Lees ook: De Bolsonaristas dromen van een coup

Het toont nog maar eens aan dat instituties vallen of staan met de mensen door wie ze worden bevolkt. Ongelukken kunnen alleen voorkomen worden met moed, een pro-actieve houding en een minimum aan integriteit. De grens tussen het vrije woord en geweld lijkt duidelijk, maar er is een grijs gebied waarin ijdele en machtsbeluste politici met vuur spelen in de hoop dat ze zich vervolgens als nationale brandweerman kunnen profileren. In navolging van zijn grote voorbeeld Trump voedde Bolsonaro maandenlang het narratief van oneerlijk verlopen verkiezingen. Toen het geweld een feit was, kwam hij laat met een veroordeling ervan en die was ook nog eens halfbakken.

De vraag is of de nieuwe president Lula leiding kan geven aan de noodzakelijke collectieve herbezinning. Hoe lastig dit is bleek vorige week, opnieuw, in de VS, waar het pas na de grootst mogelijke moeite lukte om een voorzitter te kiezen voor het Huis van Afgevaardigden. Dagenlang lukte het een handjevol radicale Republikeinen om de politiek lam te leggen, alsof de tijd heeft stilgestaan sinds de Capitoolbestorming. Het is te hopen voor de Brazilianen dat de rechts-populistische koorts bij hen sneller zakt.