Het standaardbeeld van de PVV-kiezer – boos, niet hoogopgeleid, man, wit, ouder en eerder volks Limburgs dan kosmopolitisch Randstedelijk – is woensdag aan gruzelementen geslagen. De 2,4 miljoen kiezers die de partij aan haar recordoverwinning van 37 zetels hielpen, laten zich niet eenvoudig vangen in die enkele karakteristieken. Uit nieuw onderzoek van Ipsos blijkt dat de PVV vergeleken met de andere partijen de meeste jongere kiezers aan zich wist te binden: 17 procent in de leeftijdsgroep 18-34 jaar stemde op Wilders’ partij. Bij de vorige verkiezingen was dat nog 7 procent. Van de hoger opgeleiden stemde 10 procent op de PVV – in absolute aantallen hebben er dus méér hoger opgeleiden op PVV gestemd dan op D66. De partij won op het platteland, maar ook in de stad. De man/vrouw-verhouding is 53 tegenover 47. Bij concurrent VVD is die 60/40. En de PVV weet ook steeds beter substantiële groepen met een migrantenachtergrond te vinden.
Een nadere kennismaking met het PVV-electoraat anno 2023, aan de hand van drie nieuwe kiezerstypes én een vertrouwde.
1. Kiesmaagden
In café Klein Berlijn, nabij station Apeldoorn, rondt een groep collega’s deze donderdag net de lunch af. Vanzelfsprekend zijn ook de Tweede Kamerverkiezingen onderwerp van gesprek. „Onze oudste zoon”, vertelt een vrouw, „heeft het met alles over ons. Maar nu zei hij ineens: ik ga PVV stemmen. Die zag ik niet aankomen.”
Maar, vertelde haar zoon haar, „iedereen” in zijn omgeving zou op Wilders stemmen.
Aan de andere zijde van het spoor, bij mbo Aventus, vertellen veel studenten afgelopen woensdag PVV te hebben gestemd. „PVV, FVD en VVD kwamen bij mij uit de stemwijzer”, vertelt techniekstudent Luuk Zwiers (18). „Maar Baudet vond ik te gek in zijn uitspraken. Die doet het leuk in een YouTube-filmpje, maar daar wilde ik niet op stemmen. Wilders staat goed in zijn standpunten, is duidelijk, maar is wel politiek-correct in hoe hij zich uitdrukt.” Wat hem aanspreekt? „Dat Nederland bij hem éérst komt.” Hij krijgt bijval van zijn vriend Kwint Rab, eveneens 18. „Het wordt weleens tijd dat het migratiebeleid wordt aangescherpt. We willen straks ook het huis uit, een eigen huurwoning krijgen. Dat is nu zo goed als onmogelijk.”
Dat Wilders bij deze jonge kiezers als „politiek-correct” geldt, laat zien dat zogeheten ‘kiesmaagden’, een Nederlands synoniem voor first-time voters, Wilders en zijn partij beoordelen zonder de voorkennis van zeventien jaar PVV. Toen anti-islamfilm Fitna (2008) onder islamitische medeburgers tot grote beroering leidde, waren zij nog peuters . De reputatie van Wilders als stokebrand van het ‘nepparlement’ kennen ze alleen van horen zeggen.
Wat opvalt is bovendien de rol die stemwijzers spelen bij jonge kiezers die hun zorgen over betaalbare woningen, inflatie en hun studiefinanciering stevig lieten meetellen bij het invullen van deze keuzehulpen. Ook bij een drietal vriendinnen die voor de ingang van de school staat te kletsen, wees de stemwijzer duidelijk PVV aan. Een van hen zegt desondanks niet op de PVV, maar op Denk te hebben gestemd. „Ik ben in Nederland geboren, maar van Turkse komaf.”
Dat vrijwel het hele schoolplein uit PVV-kiezers lijkt te bestaan: ze begrijpt het, „qua standpunten”. Maar het beangstigt haar ook. „Hij heeft het wel over mijn geloof, mijn afkomst, over wie ik ben. Daar vrees ik wel voor.”
Toch tonen niet alle Nederlanders met een migratieachtergrond zich zo bevreesd.
2. Nieuwe generatie moslims
Mehmet Çavuş is 21 jaar en zit in het eerste jaar van een MBO-opleiding voor bejaardenzorg in Deventer. Zijn moeder is in Nederland geboren, zijn vader in Turkije. Naar de moskee gaat hij minder vaak dan vroeger, eens per week.
Hij stemde in 2021 voor het eerst op de PVV, midden in coronatijd. „Wilders verzette zich in die tijd van lockdowns als een van de weinigen tegen dat gecommandeer van de overheid. Hij wilde dat we onze vrijheid hielden. Baudet deed dat ook, maar die nam ik niet serieus.”
Nu ging Çavuş’ stem niet automatisch opnieuw naar Wilders. „Ik heb wat dingen op internet gelezen, een stemwijzer ingevuld, naar een paar verkiezingsdebatten gekeken.” Hij twijfelde tussen Pieter Omtzigt en Geert Wilders. Çavuş schoof op naar de PVV tijdens het bekijken van het SBS6-debat. „Ik vond dat Wilders gelijk had, bijvoorbeeld toen hij tegen Frans Timmermans zei dat hij 15.000 euro wachtgeld krijgt, terwijl een mevrouw in die uitzending vertelde dat ze niet eens haar eigen risico kon betalen.” Mede daardoor werd het woensdag toch weer Wilders voor Çavuş.
PVV-politici wijzen er geregeld op dat ook migranten op hun partij stemmen, ook die van Turkse en Marokkaanse afkomst. Kiezersonderzoek bevestigt dat. Maar het gaat in overgrote meerderheid om migranten van buiten de islamitische wereld, zoals Nederlanders van Aziatische komaf (India, China). Bij de veel kleinere groep kiezers van Turkse en (in mindere mate) Marokkaanse afkomst betreft het vooral de jonge, enigszins geseculariseerde tweede en derde generatie, zoals die van Çavuş. Daarnaast heeft de partij al langere tijd een substantiële aanhang onder Surinaamse Hindoestanen; bij hen, en bij Indische Hindoes, kan een anti-islamitisch sentiment een rol spelen. Meer nog is concurrentie op de arbeidsmarkt een bepalende factor, maar ook criminaliteit en verloederende buurten, zo blijkt uit onderzoek.
Natuurlijk heeft Wilders ook minpunten, zegt Çavuş, zoals diens harde afwijzing van de islam. „Maar ik geloof er niks van dat Wilders straks moskeeën gaat sluiten. Dat laten andere partijen echt niet gebeuren. Je krijgt burgeroorlog als hij dat zou doorzetten.” Veel van Çavuş’ vrienden zijn bang, besluit hij. „Ze zeggen tegen mij: als er straks iets met onze moskee gebeurt, dan is het jouw schuld. Belachelijk natuurlijk. Alsof mijn stem tussen die andere 2 miljoen kiezers iets zou uitmaken!”
3. Overstappers
Hij stemde meestal op de VVD, maar woensdag waagde hij dan toch de oversteek naar de PVV. De gepensioneerde Tiny van den Boogaard (70) uit het Brabantse Elsendorp overwoog PVV al langer, bijvoorbeeld vanwege de standpunten over immigratie en zorg. „Maar ik vond Wilders net iets te raar praten, over het nepparlement en zo.” Toen minister-president Rutte in juli zijn vertrek aankondigde, en Wilders ook wat minder „raar” ging doen, was de overstap een feit. Heel actief zal Van den Boogaard de naam van zijn nieuw gevonden liefde niet uitdragen, „maar als er mij naar gevraagd wordt, zeg ik het gewoon hoor”.
Ongeveer 15 procent van de PVV-kiezers, woensdag, was afkomstig van de VVD. Langere tijd opgekropte frustraties vonden een uitweg: over Europa dat het migratieprobleem niet oplost, over stijgende lasten, over het veranderend straatbeeld. Of, zoals één kiezer het samenvatte tegenover RTL: „Wie durft er in dit land nog een keppeltje te dragen in het openbaar?”
Wat ook een rol speelde bij de gepensioneerde Van den Boogaard: lange tijd was een stem op Wilders „een weggegooide stem”, zegt hij. „Want de andere partijen boycotten hem toch. Nu is de kans veel groter dat er een kabinet met de PVV komt en Wilders premier wordt. Zo goed als Rutte het deed, gaat Wilders het niet doen. Maar dat komt misschien nog wel.”
4. Oude getrouwen
Behalve nieuwe kiezersgroepen wist Wilders ook zijn kernelectoraat tot een stem te bewegen. Mensen als Paul Halbach (65) uit PVV-bolwerk Kerkrade. Hij stemde in 2017 voor het eerst op de partij, en het voelde toen al als een soort thuiskomen na een lange zoektocht sinds de moord op Pim Fortuyn in 2002. „Sindsdien was ik mijn vertrouwen in de politiek helemaal kwijtgeraakt, maar Wilders heeft me dat teruggeven”, zegt Halbach die sinds 2002 vaak niet stemde.
Hij voldoet aan alle vertrouwde kenmerken van de PVV-stemmer: een witte man, wat ouder (65), wonend op een flatje met enkel glas, sinds hij een tumor kreeg van de arbeidsmarkt af, en bezorgd over zijn bestaanszekerheid . „De meeste politici zijn acteurs, die met mooie woorden vooral proberen hun baantje te houden zoals meneer Rutte”, zegt hij. „Maar Wilders ziet ons staan, gaat voor ons door het vuur, en heeft al ongeveer zeventien jaar dezelfde boodschap. En in wat voor situatie, zo beveiligd als-ie moet worden. Dat lukt je toch allemaal nooit als je een acteur bent en eigenlijk niet gelooft in wat je zegt? Dan moet je het wel menen!”
Lucas Hartong (60) was erbij toen de PVV in 2006 werd opgericht. „Ik maakte de allereerste campagne mee.” De oud-LPF’er zag veel overeenkomsten tussen de standpunten van Pim Fortuyn en Geert Wilders, vooral waar het ging om hun islamkritiek. Van 2010 tot 2014 zat hij namens de PVV in het Europees Parlement, waar hij met ruzie vertrok. Hij was het niet eens met de samenwerking met FPÖ en Front National. Tot zijn spijt merkte Hartong daarna dat het PVV-verleden zijn bestuurlijke ambities in de weg zat. Hij solliciteerde meermaals als burgemeester, maar ontving telkens nul op rekest. „Ik heb mijn hele ziel in mijn werk als Europarlementariër gelegd, maar ervoer dat ik daar weinig voor terugkreeg.”
Het PVV-vuur bleef op een laag pitje doorbranden bij de theoloog die zo nu en dan voorgaat in een evangelische gemeente op Goeree-Overflakkee. De zege van afgelopen woensdag was iets waar hij „altijd op is blijven hopen”, maar wat hij niet meer verwacht had. En nu pleit hij voor een rechts kabinet. „Ik zei jaren geleden al eens tegen Omtzigt: Pieter, wat zou het mooi zijn als jij en Wilders samen iets voor het land kunnen doen. Nu komt dat scenario mogelijk uit.”
Als de PVV het kabinet ingaat is Hartong bereid de partij een nieuwe kans te geven. „Ik verwacht niet dat Wilders me belt voor een post in een kabinet”, zegt de oud-gediende. „Maar als hij belt, zeg ik geen nee.”
