Populistische rechtsradicalen als Geert Wilders gedijen goed in amusementsprogrammas’s op tv, stelt politicologe Léonie de Jonge van de Rijksuniversiteit Groningen. De Jonge, die onderzoekt doet naar de relatie tussen media en radicaalrechts, bespreekt vijf tv-momenten van PVV-leider Geert Wilders die belangrijk waren voor zijn zege.
1. Jeugdjournaal: Wilders met kittens (9 nov, NPO3)
Bij het Jeugdjournaal was Wilders te zien in een dierenasiel met jonge katjes. Hij fluistert lieve woordjes in hun oren. „Méér kittens, minder moslims” vatte de tv-recensent van NRC samen. Het item werd breed gedeeld. Later keerde Wilders terug in het programma voor het verkiezingsdebat. De Jonge: „Wilders komt graag bij het Jeugdjournaal, hij is erg goed met kinderen. Je ziet dat hij zich veel makkelijker beweegt dan de anderen. Hier zie je dat amusement en populisme elkaar goed liggen. Met kittens en kinderen kun je je extremistisch imago afzwakken, dat gebeurt vaker.” De Jonge wijst op de Cute Kitten Theory die verklaart waarom online activisten amusementsplatforms als Instagram en TikTok verkiezen voor het verspreiden van hun berichten. Tussen twee kattenfilmpjes komt die boodschap beter aan. Dat gaat volgens De Jonge ook op voor amusement op televisie.
2. Nieuwsuur: Wilders laat islamhaat vallen (14 nov, NPO2)
PVV-leider Geert Wilders ging nooit naar Nieuwsuur, een programma dat bekend staat om de scherpe ondervraging. Maar deze campagne maakt hij een uitzondering. In het programma presenteerde hij zich als de ‘milde’ staatsman Wilders die zijn ideologische veren tijdelijk liet vallen: „Islam zal nooit uit ons DNA gaan, maar de prioriteit ligt nu duidelijk bij andere zaken als het gaat om de komende regeerperiode.”
Deze Wilders leek ver verwijderd van de felle oppositieleider die islamhaat juist de kern maakte van zijn eerdere campagnes, waardoor andere partijen zich van hem afkeerden. Het idee van „Milders” sloeg breed aan in de nieuwsmedia. Léonie de Jonge: „Die tournure begon eigenlijk al op 18 augustus, toen VVD-leider Dilan Yesilgöz zei dat ze niet tegen samenwerking met de PVV was. Wilders zag meteen kansen. We moeten niet vergeten dat Wilders een zeer ervaren, zeer slimme politicus is. Hij speelt het ontzettend goed.”
Wilders stond op 16 september al in De Telegraaf met zijn nieuwe boodschap van matiging en meeregeren. Maar het proces van normalisering was volgens De Jonge al veel langer bezig. „Natuurlijk hebben de media een rol gespeeld in het normaliseren van Wilders. Maar je moet niet vergeten, hij zit er al heel lang, is al vaak tweede of derde partij geweest. Dat werkt allemaal door in de normalisering. En sinds Wilders rechts werd ingehaald door Baudet, leek hij al automatisch gematigder.”
3. Vandaag Inside: lachen met Wilders (15 nov, SBS6)
Vandaag Inside wordt wel eens over het hoofd gezien, maar is vaak het best bekeken programma na het Achtuurjournaal. Johan Derksen en zijn mannen zijn openlijk op de hand van de eregast. De kroegtafelsfeer past hem goed. Wilders lacht vrolijk mee om de grove grappen. Zelfs om de suggestie dat zijn achttien bewakers seks zouden hebben met zijn echtgenote – een verwijzing naar een eerder schandaal van partijgenoot Dion Graus.
Voor Wilders is dit een thuiswedstrijd, zegt De Jonge. Ook dit is amusement en daarin gedijen populisten dus goed. Je krijgt geen kritische vragen en kunt je van je leukste of felste kant laten zien, wat populisten goed kunnen. De Jonge, die onderzoek deed naar de aanpak van de media van radicaal rechts in verschillende landen, wijst erop dat om die reden het Vlaams Belang lang niet welkom was in Belgische amusementsprogramma’s – al gebeurt dat inmiddels steeds vaker.
Op verkiezingsavond was er overigens sprake van enige introspectie bij Vandaag Inside. Moeten we onszelf dit aanrekenen?, vroeg presentator Wilfred Genee zich af. Hadden zij Wilders „op het schild gehesen”? Hierna maakten de stamgasten de mensen op de PVV-kieslijst belachelijk.
4. Het debat van Nederland: Wilders met PVV-fan Cindy (16 nov, SBS6)
Omdat Pieter Omtzigt (NSC) en Frans Timmermans (GroenLinks-PvdA) dat graag wilden, waren de eerste tv-debatten beschaafd kabbelend verlopen. Bij dit SBS-debat ging echter de vlam in de pan. De politici schreeuwden door elkaar heen en richtten hun pijlen op Timmermans. Gespreksleider Wilfred Genee probeerde geen orde te houden, maar joeg de ruzies juist aan.
Midden in de kakafonie grapte Omtzigt tegen Wilders: „Als het zo moet, ga ik met u samenwerken”. Waarop die om de tafel heen liep om hem de hand te schudden. Wilders‘ belangrijkste moment kwam toen de Zaanse PVV-aanhanger Cindy Slaper-Van der Werff de andere aanwezige politici bevroeg over het minimumloon en het eigen risico in de zorgverzekering. Wilders maakte er een aanval van op Timmermans en diens EU-wachtgeld.
Ook dit was weer een thuiswedstrijd, zegt De Jonge. „Wilders gedijt bij chaos. Hier zie je hoe ervaren hij is. Bij een populistische stijl horen ook ‘slechte manieren’, bijvoorbeeld door dingen te zeggen die niet ‘politiek correct’ zijn. Dat vinden de kiezers aantrekkelijk. Zo maakte Wilders wat lage grapjes over bijvoorbeeld het gewicht van Timmermans. Hier zie je ook het falen van de andere partijen. Wilders pakt alle thema’s – migratie, zorg, armoede – die zij links laat liggen.”
De Jonge wijst op een weeffout in tv-debatten: „De programma’s zetten graag uitersten tegenover elkaar, zoals Wilders en Timmermans, want dan krijg je vuurwerk. Maar ons politiek stelsel is niet gebouwd op tweestrijd. De zwevende kiezer heeft er niets aan. Die heeft meer aan een debat tussen twee partijen die dichter bij elkaar liggen.”
5. Hart van Nederland: peiling Maurice de Hond (18 nov, SBS6)
Opiniepeiler Maurice de Hond meldde in Hart van Nederland, vier dagen voor de verkiezingen dat volgens zijn peilingen PVV de grootste zou worden – een breuk met de eerdere peilingen. Volgens De Hond was het SBS-debat cruciaal hierin. Daarvóór waren de ontevreden, zwevende kiezers nog niet echt bediend. Bij SBS zei De Hond: „Het was wachten tot Wilders op tv verscheen, en dat is eigenlijk pas de afgelopen week gebeurd, waardoor de campagne echt is losgebarsten. Voor Wilders was het schieten in open doel.”
Volgens De Jonge is zo’n peiling geen prognose maar een momentopname, en die kan ze ook grote invloed hebben op de uitslag – een zichzelf vervullende profetie. „Dat is het bandwagon-effect, de neiging van kiezers om zich bij een potentiële winnaar aan te sluiten.” Klopte de prognose van De Hond? „Hij geeft geen inzicht in zijn methodologie en staan er geen foutmarges bij. Als een prognose uitkomt wordt hij ook niet meer bevraagd.”
