Tilburg
‘Hoe dom is Nederland”, zegt Corry van den Dries (77). „Hoe kun je stemmen op iemand die de islam wil afschaffen? Dat kan toch nooit. Schei toch uit. Dat is vragen om moeilijkheden, dat is vragen om aanslagen.”
Veel gesprekken in het café van het Elisabeth-Tweedesteden Ziekenhuis in Tilburg gaan op de ochtend na de verkiezingen natuurlijk over de verbazingwekkend grote overwinning van de PVV. De reacties variëren van bezorgdheid over de toekomst van Nederland en scepsis over de bestuurskracht van de PVV tot begrip en opluchting dat Nederland heeft durven kiezen voor een partij die ‘de waarheid’ zegt, vooral over migranten. „De ideeën van Wilders uit het verleden zijn iets om bang voor te zijn”, zegt Henry Richardson (57), ict-medewerker van het ziekenhuis. Hij heeft Antilliaanse roots. „Ik ben een geboren Nederlander maar voor de gewone Hollander blijf ik een buitenlander.” Hij hoopt dat Wilders’ „milde toon” lang aanhoudt.
Natuurlijk is het de vraag of de overwinning van de PVV daadwerkelijk zal leiden tot radicaal ander beleid. „Ik denk niet dat de soep zo heet wordt gegeten als ze wordt opgediend”, zegt Stephan Plomp (59) uit Tilburg, marketing manager bij „een groot petrochemisch bedrijf”. Hij heeft zelf op NSC van Pieter Omtzigt gestemd. „Ik ben heel nieuwsgierig welke kant het nu op gaat. Maar omdat we een rechtsstaat zijn en er toch een coalitie moet worden gevormd, hoeven we niet bang te zijn dat extreemrechtse ideeën echt beleid worden. We komen toch in het midden uit.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2023/11/23161514/data108414010-30e78a.jpg)
De stem op Wilders is een proteststem geweest, denken de meeste bezoekers van het ziekenhuis. „Er is lang niet naar de mensen geluisterd. Kiezers willen dat er gezond tegenwicht komt”, aldus Plomp.
De andere partijen hebben het vooral bij de jongeren verbruid, analyseert een anesthestie-assistent, Gert Ekkelkamp, uit Oisterwijk. „Mijn zoon en al zijn vrienden hebben op Wilders gestemd. Ze protesteren tegen het huidige beleid. Mijn zoon heeft geen enkel zicht op een woning.” Zelf heeft hij VVD gestemd, „om te voorkomen dat we als land naar links zouden gaan”. Daar komt bij dat het optreden van lijsttrekker Frans Timmermans van GroenLinks-PvdA hem tegen staat. „Hij probeert mensen te raken door empathisch of boos of verdrietig te doen. Het is een toneelstukje. Bij mij heeft dat een averechts effect.” Ook hij is niet bang voor extreemrechtse politiek. „Wilders weet donders goed dat hij water bij de wijn moet doen.” Uit de Europese Unie stappen? „Dat is niet bespreekbaar, dat kan gewoon niet.”
‘We hebben het minder goed dan mijn ouders’
En ja, er zijn genoeg bezoekers die het ronduit eens zijn met de PVV. Zoals Sevgi Yldiz (29), net als haar moeder geboren en getogen in Nederland, werkzaam in de gehandicaptenzorg, en in verwachting van haar tweede kind. Haar grootvader kwam als gastarbeider naar Nederland. Ze heeft Forum voor Democratie gestemd maar is het „voor tachtig procent” eens met de standpunten van Wilders. „Ik stem rechts. Nederland is een klein en overbevolkt land. Er moet een lijn worden getrokken in het asielbeleid.”
Nederland telt te veel mensen om iedereen een behoorlijk leven te kunnen garanderen, vindt ze. „Mensen wonen tot hun dertigste nog thuis. Als het zo doorgaat, komt mijn kind nooit aan een woning.” En alles wordt duurder. „Mijn vader kon met één inkomen een huis betalen en een auto en een vakantie en andere leuke dingen met het gezin doen. Mijn man en ik werken allebei, maar we moeten heel goed uitkijken hoe we het allemaal aanpakken, met een tweede kindje op komst. Het is bizar, maar we hebben het eigenlijk minder goed dan mijn ouders.”
Ronduit „gelijk” heeft Geert Wilders als het gaat om „de buitenlanders”, vindt ook Viviane Stabel-Huysmans (74) achter een kopje koffie. De van oorsprong Belgische vrouw, gepensioneerd medewerker van defensie, vindt het hoog tijd voor maatregelen. „Het is toch niet normaal wat er allemaal in Nederland gebeurt?” De weduwe heeft 50Plus gestemd omdat Wilders „niet mijn type” is. Maar verder herkent ze zich goed in diens standpunten. Ze woont in een buurt met een aantal Syrische vluchtelingen in Alphen. „Deze mensen krijgen een totaal gerenoveerd huis en kinderbijslag en ziekengeld en wie moet dat allemaal betalen? Wij. Ik ben het kotsmoe.” Moskeeën in Nederland? Weg ermee. „Als wij naar hun land gaan, denkt u dat wij daar dan kerken mogen zetten? ”
Door
Rotterdam
Echt verbaasd over de verkiezingsuitslag waren ze niet, de zes docenten burgerschap van ROC Albeda in Rotterdam die op donderdagochtend bij elkaar zitten om te praten over de verkiezingsuitslag. „Wilders is salonfähig geworden”, zegt Greet Eling (56). „Dat is niet iets wat in de afgelopen twee weken is gebeurd, dat zie je al een aantal jaren.”
De zes docenten werken op verschillende locaties van deze mbo-school en zijn voor dit gesprek naar de hoofdlocatie gekomen. Naast burgerschap geven ze vaak nog een ander vak, zoals Nederlands, maatschappijleer of recht en ethiek.
Onder mbo-studenten is de PVV-leider populair, bleek eerder deze week bij de scholierenverkiezingen. Bij het Albeda zien ze dat ook, al kwam bij een eigen peiling Denk als grootste uit de bus. Toen Ali Savas (43) in de laatste dagen voor de verkiezingen de voorspelde winst van Wilders besprak, zeiden studenten: „Het is misschien wel goed als hij gaat winnen. Dan moet hij echt een land besturen in plaats van roepen op Twitter.”
Ook studenten met een migratieachtergrond voelen zich aangetrokken tot de PVV, merken de docenten in de klas. Niet als het gaat over Wilders’ denkbeelden over de islam, maar wel als hij het heeft over migratie, koopkracht en zorg. Vergis je niet, zeggen de docenten, veel van onze studenten zijn hier opgegroeid, die willen wat iedere Nederlander wil. Ebru Sürücü (52): „Die denken ook: wij krijgen later geen woning. Ze voelen zich achtergesteld door de komst van de ander.” Savas: „Vaak is het: waarom mogen Oekraïners wel naar binnen?”
Wakker met een verdrietig gevoel
Renée Audier (36) ziet er ook een positieve kant in. „Mensen voelen zich nu echt Nederlander. En dat zijn ze ook.” Toch werd ze vanochtend wakker met „een beetje verdrietig gevoel” over „dat polariserende in de samenleving”. Andere docenten knikken bevestigend. Karlijn van der Reest (34) geeft les aan statushouders. „Daar merkte ik de afgelopen weken best wel wat stress bij. Die vroegen aan mij: mevrouw, wat gaat er gebeuren?”
Ze verwachten niet dat de verkiezingsuitslag veel onrust in de klassen zal veroorzaken. Ruben Roggeband (29): „Studenten weten ook wel dat we in een democratisch land wonen en dat niet één iemand het voor het zeggen heeft. Ze weten wel dat ze niet morgen op het vliegveld staan om uitgezet te worden.”
De docenten hebben de afgelopen weken veel aandacht besteed aan de verkiezingen in hun lessen. Ze lieten verschillende stemwijzers zien op het digiboard. Savas: „Dan is de stelling: het eigen risico moet afgeschaft worden. De helft van de klas wist niet eens wat het eigen risico is. Sta je ineens het zorgverzekeringsstelsel uit te leggen.” Van der Reest: „Studenten denken dat politiek niet over hen gaat. Ik probeer het te hebben over dingen die dicht bij hun belevingswereld liggen. Over de stagevergoeding en de reiskostenvergoeding die ze niet krijgen.”
Wat ze zelf hebben gestemd houden de docenten liever voor zich. Savas vertelt dat hij hier gisteren nog een gesprek over had met een collega. „Zij vroeg: Ali, vertel jij aan de studenten op welke partij je gaat stemmen? Ik zei: nee, ik doe dat niet. Zij deed dat wel. Maar zij geeft geen burgerschapsles. Ik praat met studenten over controversiële onderwerpen, ik kan dat niet zeggen.” Audier vindt dat álle docenten zich neutraal zouden moeten opstellen, niet alleen burgerschapsdocenten. „Ik vind dat iedere student zich in iedere les veilig moet voelen.”
Door
Wageningen
Een kluitje jonge mensen staat, voor het grootste deel zwijgend, te wachten bij een geel bushokje voor het treinstation in Ede. Zo meteen stopt hier bus 303 naar de Wageningse universiteitscampus. Twee jonge vrouwen zijn in gesprek. Hun stemmen zijn vol ongeloof.
„Ik zag eerst dat de PVV de grootste was, en toen die 35 zetels…”
„Waar komen al die stemmers vandáán?”
De bus rijdt voor, de stroom studenten stapt in, en op de universiteitscampus vervolgen ze hun weg. Een groot deel loopt het kolossale gebouw ‘het Forum’ binnen. Hier kan je (alleen in zelf meegebrachte bekers) koffie krijgen.
Drie studenten landschapsarchitectuur en ruimtelijke planning zitten rond een wit tafeltje op plastic stoelen. Anne van der Velde (22) heeft dikke ogen. Vannacht hielp ze met stemmen tellen in een Wagenings stembureau, en nu hebben ze ook nog eens een tentamen. Het gesprek gaat toch over de verkiezingsuitslag. „Bullshit”, zegt Eline Meijer (23), naast haar, voorzichtig. „We zijn het niet helemáál eens met de uitslag, zal ik maar zeggen.”
Meijer en Van der Velde hebben GroenLinks-PvdA gestemd. Hun studiegenoot Rachelle Pruim (23) stemde ChristenUnie. „Omdat ik het belangrijk vind dat christelijke normen en waarden in de politiek vertegenwoordigd zijn.”
„We zitten hier in Wageningen echt in een progressieve bubbel”, zegt Van der Velde. „Bij het stembureau waar ik hielp, werd de PVV na GroenLinks-PvdA toch de grootste.” De student schrok. „Ik had het niet verwacht. Misschien is dat naïef.” Meijer vult aan. „Ik had ook niet verwacht dat Nederland zó racistisch is.” Ze lachen een beetje.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2023/11/23161513/data108414233-9e7fe9.jpg)
‘Migratie is groter dan asiel’
Hebben de mensen die op de PVV stemmen, zich wel ingelezen? Stemmen zij écht bewust, vragen de studenten zich af. „Misschien hopen wij ergens van niet”, zegt Pruim. „Mensen stemmen misschien op de PVV omdat ze die buitenlanders niet meer willen. Maar migratie is groter dan asielzoekers. Het zijn mensen die hier werken, studenten. Ik bedoel dus: kunnen mensen die complexiteit van het probleem vatten? Dat kan ik zelf ook niet helemaal. Maar je kunt je er wel in verdiepen.”
Het zegt wel iets als een vijfde van de Nederlanders op de PVV heeft gestemd, denkt het groepje. „Nu moeten ze dat geluid ook maar laten horen in de regering”, zegt Van der Velde. „Ik ben benieuwd wat voor gevolgen het heeft voor met name duurzaamheidsmaatregelen, en asielopvang. In onze opleiding komt klimaat veel aan bod.” Meijer: „En dat uitsluiten van mensen…Ik ben het totaal niet eens met Wilders die zegt dat dé Nederlander belangrijk is, wie is dé Nederlander?” “Ja”, beaamt de rest.
Studiegenoot Rikke (28) komt aangelopen, ze stemde BIJ1 en sliep vannacht slecht. Ze wil niet met haar achternaam in de krant. „Het voelt een beetje alsof ik mijn stem door de plee heb gespoeld”, zegt ze. „Ik denk dat heel veel mensen in Nederland zich nu buitengesloten voelen.”
Hebben de studenten zorgen? Niet per se om de PVV zelf. Want er zijn EU-afspraken en mensenrechten waar de PVV zich aan moet houden, denken ze. „Maar ik maak wel zorgen over Nederland”, zegt Meijer.
Door
Almere
Prominent achter de bar hangt tussen twee klompen een briefje van honderd gulden met daarop de beeltenis van Geert Wilders. Het briefje hangt er al jaren, weet de uitbater van café The Sting in het winkelcentrum van Almere Haven. Maar of nu ook de gulden terugkomt?
„Als alles dan ook 2,2 keer zo goedkoop wordt…”, klinkt aan de bar.
„Hij is wel voor een Nexit!”
Ach ja. Het belangrijkste, daarover zijn de handvol cafébezoekers van deze bruine kroeg het deze ochtend eens, is dat de grenzen dichtgaan. „potdicht”, zegt Nancy (34), aan de koffie. Daarom was ze donderdagmorgen ook zo blij met zijn verkiezingswinst. Zowat heel Flevoland kleurde blauw. En de rest van het land doet mee.
Nancy heeft nooit anders gestemd dan PVV. Net als zo’n beetje iedereen die ze kent. Maar nooit kreeg Wilders een kans. En misschien ook wel begrijpelijk, zeggen ze hier, hij deed nogal eens stevige uitspraken. Maar nu zijn toon iets milder is – „burgerlijk correct, haha” – vinden ze het hoog tijd voor verandering. „Eindelijk staat het land op. Dat is nu wel duidelijk.”
„Hee Dennis! Pilsje?”
„Nu ik er tóch ben.” Dennis (50) legt zijn sleutelbos op de bar. Hij heeft niet gestemd. Nog nooit. Net als Jaap (79), eveneens aan de pils. En ‘ome’ Herman, achter de fruitautomaat, stemde SP. Maar allemaal zijn ze blij dat de PVV zo groot is geworden. En allemaal hebben ze daarvoor hun redenen.
Wat heeft Dennis, afgekeurd stratenmaker, in de maand nou te besteden? „In de supermarkt kijk ik altijd naar beneden.” De A-merken op ooghoogte zijn niet aan hem besteed. En Herman en Jaap hebben dan wel een pensioentje, na jarenlange dienst bij de vuilnisophaal en de papierfabriek, maar het leven is zó duur geworden. En waar kun je nu nog wonen? En allemaal weten ze waardoor het komt: migratie.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2023/11/23161516/data108413964-845f35.jpg)
Ondernemers stoppen ermee
„Kijk eens om je heen”, zegt Nancy. „Dit is toch geen centrum meer?” Vroeger was Almere Haven gezellig. Je had Knabbel en Babbel, twee snackbarretjes, en in The Sting kwamen de mensen al om zes uur ‘s ochtends voor een koffie – „soms een jenevertje erbij”. En nu zitten er „vijftig kappers en telefoonzaken” en houdt elke ondernemer het na een paar jaar voor gezien.
Zijzelf ook. Nancy had hier een eigen zaak. De Primera. Maar na twee gewapende overvallen, twee pogingen en twee inbraken heeft ze de zaak in 2020 failliet moeten laten gaan. En ze is niet het enige slachtoffer. Café The Sting moest in mei dit jaar drie maanden dicht vanwege een schietpartij voor de deur – „de rekeningen liepen door”. Harry van de telefoonwinkel is overvallen. En vorige week nog de sigarenboer – „die van de fietsenwinkel ging erachteraan”. De ondernemers zijn volgens Nancy allemaal slachtoffer van een criminele jeugdgroep die rondhangt in de buurt. „Jongere kerels uit andere landen.”
En je wilt niet weten hoe vaak Nancy bij de gemeente heeft aangeklopt in een poging het winkelcentrum te redden. Ze deed een aanvraag voor cameratoezicht, meer handhaving, lagere huren. Maar ze voelde zich nooit gehoord. „‘Hou je hoofd omhoog’, zei de burgemeester. Ja, híj heeft makkelijk lullen.”
Kan het land nóg slechter dan waar het nu staat, vragen de cafébezoekers zich af. Maar ze zijn ook realistisch. Krijgt de PVV straks de kans een coalitie te smeden? En gaat de partij het dan waarmaken? „Geert zal het nu moeten laten zien.”
Door
Lees ook
Wilders mag een verkenner aanwijzen, het begin van een hoogst ingewikkelde puzzel
