Toen de verkiezingscampagne nog maar net op gang was gekomen, eind oktober, was de facilitaire dienst van de Tweede Kamer al hard aan het werk om de eerste stap ná de verkiezingen van 22 november voor te bereiden. Alle glazen deuren en ramen werden afgeplakt die leiden naar de vleugel waar de onderhandelingen voor de vorming van een nieuw kabinet gaan plaatsvinden. Die zijn niet langer in de Stadhouderskamer op het oude Binnenhof of in het Gouvernement aan het Plein, maar in de veel minder statige ‘Koffiekamer’ van het Max van der Stoelkwartier in het nieuwe Kamergebouw aan de Bezuidenhoutseweg. De grotere vergaderingen zullen in de belendende Max van der Stoelzaal plaatsvinden.
Komende vrijdagochtend komen de lijsttrekkers van alle verkozen partijen daar voor het eerst bijeen na de spectaculaire uitslag van de verkiezingen van woensdag. Deze donderdag spreken de nieuwe fracties al over de overhoop gehaalde politieke verhoudingen en de consequenties daarvan voor het nieuwe landbestuur. Met de radicaal-rechtse PVV van Geert Wilders als verreweg de grootste partij ligt er een hoogst ingewikkelde puzzel om een werkbaar meerderheidskabinet te gaan formeren. De bijeenkomst met de nieuwe fractieleiders, op uitnodiging van scheidend Kamervoorzitter Vera Bergkamp, heeft maar één doel: het aanwijzen van een verkenner om de eerste fase van de kabinetsformatie te begeleiden.
Nieuwe politieke verhoudingen
De verkenner heeft vervolgens maar één taak: in een of meerdere gespreksrondes met de nieuw verkozen fractievoorzitters inventariseren welke coalitiemogelijkheden zij voor zich zien. De partijleiders kijken daarbij vooral naar de nieuwe politieke verhoudingen in de Tweede Kamer – en de al bestaande in de Eerste Kamer. En ze spreken uit of ze voor zichzelf een rol aan tafel zien, en met wie, of juist niet. „Ons past bescheidenheid”, zullen de verliezende partijleiders roepen. En: „Wilders is aan zet.”
Over werkbare en kansrijke combinaties zal de verkenner vervolgens advies uitbrengen aan de Kamer in nieuwe samenstelling – dus pas na 6 december als de nieuwe Kamerleden worden geïnstalleerd. Volgens voormalig VVD-minister Henk Kamp, zelf verkenner en informateur in 2012, is de opdracht van een verkenner heel beknopt: „De verkenner moet alleen nagaan welke informateur met welke opdracht met kans van slagen aan het werk kan gaan.” Want pas na het advies van de verkenner kan een informateur worden benoemd, die de inhoudelijke onderhandelingen tussen potentiële regeringspartners zal begeleiden.
De nieuwe locatie in de tijdelijke huisvesting van het parlement is niet de enige verandering die de Kamer voor de kabinetsformatie heeft bedacht. De vorige, van maart 2021, was slecht bevallen. Dat was de formatie die eindeloos duurde en waarbij met name in de beginfase van alles misging. De beruchte gespreksnotitie (‘Pieter Omtzigt, functie elders’) van een van de twee verkenners, die via een oplettende fotograaf was uitgelekt, leidde tot een diepe vertrouwenscrisis tussen de onderhandelende partijen. Demissionair premier Rutte overleefde het ‘1 april-debat’ dat erop volgde maar ternauwernood.
Koning niet terug
Dat moet dit keer anders, vindt de Tweede Kamer. Er kwam een adviesrapport en een debat. Maar erg revolutionair zijn de veranderingen nog niet. Zo keert de koning als staatshoofd boven de partijen niet terug om het formatieproces te begeleiden. Wel nam de Kamer vorige maand een motie aan die ervoor pleit om niet twee maar één verkenner aan te wijzen. Dit op voordracht van de grootste partij – in dit geval de PVV dus – maar wel „op basis van zo breed mogelijk draagvlak” bij de andere fractievoorzitters. Daarbij dient de nieuwe verkenner nadrukkelijk op enige afstand te staan van „de dagelijkse politiek” – dus niet, zoals in 2021 een zittende minister of senator. Opmerkelijk is dat de PVV een van de fracties was die eind oktober tegen deze motie heeft gestemd, die door D66 en GroenLinks-PvdA was ingediend. De partij van Wilders deed ook niet mee aan het debat erover.
En nu mag Wilders dus de verkenner bedenken. In eigen PVV-kring is de spoeling dun aan gelouterde bestuurders die ervaring met formatieprocessen hebben, laat staan dat ze overweg kunnen met andere partijleiders. Het is daarom niet ondenkbaar dat Wilders aan ervaren VVD’ers denkt, met een rechts profiel en met wie hij als gedoogpartner al samenwerkte tijdens Rutte I. Henk Kamp? Fred Teeven? Deze twee voormalige bewindslieden willen er niet op ingaan. Teeven, die eerder dit jaar al verkenner was in de provincie Zuid-Holland, suggereert zelf nog een andere partijgenoot, de Limburger Frans Weekers, oud-staatssecretaris van Financiën. „Geert en Frans kennelijk elkaar persoonlijk ook heel goed.”
