Het was een opvallend beeld; het bonte tentenkamp dat in augustus was opgetuigd voor het hooggerechtshof middenin de stad Buenos Aires. Hier voerde een groep inheemse gemeenschappen actie voor de bescherming van hun historische land in de provincie Jujuy. Sommigen van hen kwamen hier aan na een protestmars van bijna 2.000 kilometer. In Jujuy zelf – dat ligt in de zogenaamde ‘lithiumdriehoek’ op de grens tussen Chili, Bolivia en Argentinië – waren tegelijkertijd felle protesten. De aanleiding was een nieuwe wet die lokale gemeenschappen het recht op hun land zou ontzeggen, om zo lithiummijnbouw mogelijk te maken.
Ondertussen zijn wij in Nederland hard bezig onze benzineauto’s te vervangen voor elektrische om onze CO2-uitstoot terug te brengen – een keiharde noodzaak voor het halen van de klimaatdoelen. Vanaf 2035 mogen er in de EU alleen nog maar elektrische auto’s verkocht worden. En tegelijkertijd wringt hier de schoen: elektrische auto’s veroorzaken dan wel geen directe CO2-uitstoot, maar hebben wel degelijk gevolgen voor het milieu. In dit geval gaat dat vooral over grondstoffen zoals het metaal lithium, gebruikt in batterijen.
Door de stijgende vraag naar elektrische auto’s stijgt de wereldwijde vraag naar lithium enorm. Naar sommige schattingen met wel zo’n 750 procent. En laat nou meer dan de helft van de wereldwijde voorraad lithium in de kwetsbare natuurgebieden van Chili, Argentinië en Bolivia liggen. Geen wonder dat dit tot grote zorgen leidt bij de lokale bevolking.
Want lithiumwinning is omstreden: net als met alle mijnbouw is de impact ervan op de lokale omgeving enorm. De productie van een kilo lithium uit de zoutvlakten van Argentinië kost honderden tot duizenden liters water, op plekken waar water uiterst schaars is. Dit gaat ten koste van landbouw en drinkwater. En tegenstrijdig genoeg gaan tegelijk ecosystemen verloren die juist CO2 opvangen en omzetten in zuurstof, wat zo de klimaatcrisis alleen maar verergert.
Geen Tesla’s
Het is ook oneerlijk. De negatieve gevolgen van de mijnbouw worden gedragen door gemeenschappen zoals in Jujuy, maar zelf profiteren zij er niet van. Hen zal je niet in Tesla’s zien rondrijden. In plaats hiervan ontstaan er in deze gebieden ‘opofferingszones’, waar kaalgeslagen en uitgeputte landschappen alleen nog bestaan voor de export van grondstoffen voor onze nieuwe, zogenaamd duurzamere wereld.
De energietransitie betekent in alle opzichten een verschuiving van denken en doen. Het is een systeemverandering. Zo ook voor de manier waarop we ons verplaatsen. De oplossing voor onze klimaat- en milieuproblemen is niet om ons hele wagenpark te vervangen met elektrische SUV’s. Want over het algemeen geldt: hoe groter en zwaarder de auto, hoe groter de accu’s en hoe meer lithium er nodig is. En dat terwijl de gemiddelde auto in de Europese Unie in twintig jaar 250 kilo (bijna 20 procent) zwaarder is geworden.
We zullen het dus moeten doen met minder auto’s, kleinere auto’s en meer openbaar vervoer. En de wegen vooruit zijn er. Want uit onderzoek van The Climate and Community Project blijkt dat als we kleinere auto’s gaan produceren en investeren in betere deelsystemen en OV, we de vraag naar lithium in de toekomst tot 66 procent kunnen verminderen.
Enige mijnbouw zal nodig blijven, maar duurzame mijnbouw is een mythe. Ook voor onze elektrische auto’s – net als voor die op benzine en diesel – wordt een prijs betaald, helaas vaak uit ons zicht. Laten wij, en het volgende kabinet, de energietransitie aangrijpen om ook een transitie te maken in hoe we van hier tot in Argentinië over ons vervoer denken.
Het is al weer bijna veertig jaar geleden dat Evert van Benthem de eerste van zijn twee Elfstedentochtzeges behaalde. Toen miljoenen Nederlanders op een doordeweekse wedstrijddag aan de televisie gekluisterd zaten of (op kantoor, in winkels) stonden te kijken. De kleine schaatser uit Sint Jansklooster was na zijn dubbelslag in 1985 en 1986 een volksheld, een nationaal knuffeldier, met zijn pretoogjes en blozende wangen. Busladingen vol bewonderaars reden langs zijn boerderij in de Kop van Overijssel, het land van turfstekers, rietdekkers en kleine boeren zoals de familie Van Benthem.
Groot was de schok toen hij zo’n tien jaar later emigratieplannen smeedde. Murw gebeukt door de melkquota en andere Brusselse regelgeving die het boeren er niet leuker op maakten. In 2000 verhuisde hij met vrouw en hun drie zonen naar Canada. Een kwart eeuw later blijkt er van heimwee geen sprake. Evert (65) en Jannette (62) zijn in hun tweede vaderland dolgelukkig. Van de drie boerenbedrijven worden er twee bestierd door hun oudste zoons – de jongste is kapper in Calgary. Ze hebben acht kleinkinderen van wie de meesten ijshockeyen, de nationale sport in Canada.
‘Superjong en smoorverliefd’
Evert! heet de biografie die Ron Couwenhoven schreef over de Van Bentems. De oud-Telegraafjournalist volgde de marathonschaatser in de jaren tachtig en negentig op de voet en hield in de Canadese jaren ook contact met hen. Hij was volgens de familie de aangewezen persoon om hun succesverhaal op te tekenen. De kleinkinderen kenden de Nederlandse jaren van hun (groot)ouders alleen van krantenknipsels, dus moest er een boek komen. Jannette is co-auteur, schrijft Couwenhoven in zijn voorwoord. Evert vertelt even vlot en ongepolijst als hij schaatste.
We lezen over zijn passie voor koeien en schaatsen. Zijn kalverliefde Jannette („We waren superjong en smoorverliefd”), die hem op het ijs eten (krentenbollen, gevulde koeken) en drinken (lege flessen shampoo gevuld met water) aanreikt – en op de boerderij helpt melken. Evert: „In onze bedstee was het zo gezellig dat op Eerste Kerstdag 1983 onze zoon Rolf is geboren.”
In doorkomstplaats Kimswerd leidt Van Benthem de kopgroep in 1985. Een stuk uit zijn rechterschaats is afgebroken maar daar heeft de latere winnaar geen weet van. „Als ik had geweten dat mijn ijzer was beschadigd, was ik mentaal geknakt.” Foto Leo Vogelzang
Ruim een jaar later staat het leven van de Van Benthems op zijn kop (Jannette: „In welke film waren we beland?”), als hij de dertiende Elfstedentocht wint, bijna een schaats-generatie na de helletocht van Reinier Paping in 1963. In 1985 dooide het. Over de hindernissen onderweg zegt hij: „Ik kon door het vele hardlopen klûnen als de beste, hoewel ik het nog nooit had gedaan.” En: „Als ik had geweten dat mijn ijzer was beschadigd, was ik mentaal geknakt.”
Op de Bonkevaart in Leeuwarden wordt hij gefeliciteerd door premier Lubbers, commissaris van de koningin Wiegel (in driedelig pak) en -koningin Beatrix, die een jaar later meer oog heeft voor haar onder pseudoniem (W.A. van Buren) meerijdende zoon en kroonprins. In 1985 waarschuwt de koninging de winnaar nog: „U moet goed op uw stempelkaart passen, Evert.”
Wat volgt is een volksfeest: eerst de huldiging in de Frieslandhal, daarna een heldenontvangst in Sint Jansklooster. De tractor is versierd, koeien dragen roodwitblauwe linten. De dorpsgenoten zijn zo trots op de local hero, dat ze vreemdelingen maar wat graag naar de boerderij leiden. „Ik was doodverlegen van alle aandacht”, zegt Evert.
Stevig bijverdienen
Een jaar later wint hij weer en is hij intussen gewend aan de sterrenstatus. Hij gaat stevig bijverdienen aan tv-reclames en sponsorcontracten. Unox van de worsten, Calvé van de pindakaas en SNS Bank van de slogan ‘groot geworden door klein te blijven’, die niet toevallig ook op de kopman van toepassing was. Op de boerderij openen ze een kaaswinkel. „Evert: De Benthemmer kaas had geen tijd om oud te worden”, zo populair was het bijproduct van de veeteelt.
Van Benthem in december 1985 op zijn boerderij in Sint Jansklooster, tien maanden na zijn eerste en twee maanden voor zijn tweede Elfstedentochtzege.Foto Leo Vogelzang
Toen ze ook nog glühwein – verbasterd tot kluunwijn – gingen verkopen, kwamen de eerste protesten. Sport en alcohol gingen niet samen, luidde een anonieme klacht. Evert: „Daar ging ons paradepaardje. We hebben tienduizend flessen moeten vernietigen.” Nadat ze vervolgens ook nog btw moesten gaan betalen over de kaas, stond hun besluit vast. Wegwezen, op naar Canada. „Ze gingen niet over één nacht ijs”, schrijft Couwenhoven in Telegraaf-stijl.
In de provincie Alberta, twee uur rijden van Calgary en op een steenworp afstand van de Rocky Mountains, heeft de boerenfamilie meer ruimte en minder last van regelgeving. Ze krijgen nog vaak bezoek van oud-schaaters en van jongeren die op de Olympic Oval wedstrijden rijden. Zelf maken ze elke winter een meertje bij hun huis sneeuwvrij, om te ijshockeyen vooral.
Heimwee hebben ze alleen naar een volgende Elfstedentocht. Van Benthem is al 48 jaar lid van de Vereniging -Friesche Elfsteden en heeft zijn drie zoons ook lid gemaakt. In de laatste editie in 1997, gewonnen door Henk Angenent, reed Van Benthem „als toerist” mee, overal toegejuicht en toegezongen.
Nooit op vakantie in januari
In de koude winter van 2012 hadden ze hun koffers al gepakt en vervanging op de boerderijen geregeld, maar bleek het Friese ijs uiteindelijk niet overal dik genoeg; er kwam ook dat jaar geen Elfstedenocht. Toch blijven ze hopen. In januari en februari boekt de hele familie al decennialang geen vakantie, want stel dat de Friese ijsmeesters zeggen: ‘It giet oan’!
Mocht het er bij zijn leven en welzijn nooit meer van komen, dan heeft hij pech gehad. „Als ik doodga doe ik dat met een lach op mijn gezicht”, laat Evert van Benthem optekenen in een heerlijke biografie.
Woensdag 13 november was de dag dat Venlo de grote winnaar werd van het Nationaal Kampioenschap Tegelwippen. Er klonk verbaasd gegiechel in de studio toen presentator Sybrand Niessen met die mededeling de uitzending van Tijd voor MAX opende. „Grappig”, mompelde co-host Martine van Os tevreden. „Tegelwippen.” Het scherm vulde zich met foto’s van mensen die in tuintjes neerknielden. Sommigen waren met schepjes in de weer, anderen hielden triomfantelijk met beide handen een tegel hoog in de lucht, alsof het het hoofd was van het versteningsmonster dat ze zojuist hadden afgeslacht.
Een recordaantal gemeenten had dit jaar aan het NK meegedaan. „In totaal maakten meer dan vijf miljoen tegels plaats voor gras. Dat is een goede ontwikkeling”, verduidelijkte Niessen vlug, voor het geval de kijker het tegelwippen zou interpreteren als alarmerend onbeschaamd vandalisme. Tegels vervangen door groen (Niessen: „bloemperken en bomen enzo”) kan een middel zijn in de strijd tegen wateroverlast, en een groenere leefomgeving heeft een positieve invloed op de mentale gezondheid van buurtbewoners. In Venlo gaat men gelukkige tijden tegemoet, want daar hadden deelnemers liefst 414.395 tegels verwijderd. Als prijs kregen ze een gouden tegel uitgereikt (dat leek me dan weer contraproductief).
Voor mij was woensdag 13 november tot dat moment de dag geweest waarop ik af en aan naar de livestream keek van het debat in Den Haag over het geweld in Amsterdam van afgelopen week, tot ik zo mistroostig werd van de toon van de coalitiepartijen dat ik het opgaf en maar Tijd voor MAX aanzette. Een prima keus, voelde ik al vanaf de eerste minuut. En in de laatste minuut bleek je ook nog eens een T-shirt te kunnen winnen. Astrid Joosten, die tegenwoordig de wiskundequiz Onderaan de streep (BNNVARA) presenteert, had de jackpot meegenomen: een zwart T-shirt met een groot procentteken erop. Het bovenste bolletje was een blije smiley, het bolletje onderaan de streep keek juist beteuterd.
Een ontwerp van haar sidekick Tobi Kooiman, legde Joosten uit. Kooiman is wiskundige én cabaretier, en draagt iedere aflevering een zelfbedacht T-shirt. „Dan zeg ik: ‘Goh Tobi, wat heb je vandaag nou weer aan’”, zei Joosten. Voor dit T-shirt had Kooiman zich laten inspireren door een onderzoek naar geluk in Scandinavië, waaruit bleek dat daar het hoogste percentage gelukkige mensen woonde, maar ook het hoogste percentage mensen dat zelfmoord pleegt. Kooiman – „Hij denkt zo anders dan wij!” – had daar „zijn eigen uitleg” aan gegeven, zei Joosten. „Hij zegt: ‘Heel logisch, want als alle mensen die ongelukkig zijn zelfmoord plegen, houd je alleen gelukkige mensen over’.” „Oh, ha, op die fiets ja”, zei Van Os.
Vanuit de behandelstoel
Na die verrassend lugubere wending was het nog een tijdje zoeken naar een wat vrolijkere afsluiting van de tv-avond. Die kon je vinden in de nieuwe docuserie van Kelly-Qian van Binsbergen: Sexotisch (Omroep ZWART). Hoewel je het onderwerp van het programma (seksueel racisme) bepaald niet vrolijk kunt noemen, vliegt Van Binsbergen het project zo creatief en opgewekt aan dat het aanstekelijk werkt. Tijdens interviews over gevoelige thema’s wordt er ook geregeld gelachen. Sexotisch is educatief: stereotyperingen worden op creatieve manieren aangekaart, verklaard en onderuitgehaald. Nee, de vorm en lengte van genitaliën wordt niet etnisch bepaald (een idee dat wel leeft en wordt gevoed door de pornoindustrie). Van Binsbergen liet dat bevestigen door uroloog Piet Hoebeke naar haar vulva te laten kijken, en filmde hem vanuit de behandelstoel. „Er bestaat geen specifiek Aziatische vulva”, zei hij met zijn hoofd tussen haar benen. „Die ziet er gewoon… vulva uit.” Zo was woensdag 13 november ook een beetje de dag van Piet Hoebeke.
In het Van Gogh Museum in Amsterdam is vanaf deze donderdag het impressionistische schilderij Liggend meisje in het gras (1882) van Camille Pissarro te zien. Tegelijkertijd is een bijna gelijknamig boek gepresenteerd, Meisje in het gras. Dat boek vertelt de levensgeschiedenis van Jaap en Ellen van den Bergh, de Joodse eigenaars van het schilderij die zich in 1943 gedwongen zagen het te verkopen. Van de opbrengst betaalden ze de verzorging van hun twee dochtertjes in kinderpension De Viersprong in Driebergen, zelf waren ze in 1942 ondergedoken in Heemstede. Jaap en Ellen overleefden de oorlog, Rosemarie (1936-1944) en Marianne (1939-1944) werden verraden en zijn vermoord in Auschwitz.
Meisje in het gras is geschreven op verzoek van Suzan van den Bergh, in 1947 geboren als jongste zusje van Rosemarie en Marianne – die zij dus nooit heeft gekend. En daarmee is het boek, in combinatie met de tijdelijke bruikleen van het schilderij door Kunsthalle Bremen aan het Van Gogh Museum, een bijzondere vorm van restitutie van oorlogskunst. De erfgename had het schilderij wel terug willen hebben, maar maakte juridisch weinig kans. Een andere oplossing – veilen en de opbrengst verdelen tussen erfgename en museum – zou het schilderij mogelijk uit het publieke domein halen, wat ook niemand wilde. De uitkomst: Suzan van den Bergh vroeg als genoegdoening dat het verhaal van haar familie zou worden uitgezocht en verteld. „Ik zie dit boek als een eerbetoon aan mijn vader en moeder en mijn zussen. Het is het kleine beetje leven dat ik Rosemarie en Marianne nog kan inblazen”, zegt ze daarover in het boek.
Aangifte
Hoe het zo is gelopen, wordt in Meisje in het gras onder anderen uit de doeken gedaan door kunsthistoricus Rudi Ekkart. Eerder was hij voorzitter van de commissie-Ekkart, die onderzoek deed naar in de Tweede Wereldoorlog geroofde kunst. In het hoofdstuk ‘Het terugvinden van de Pissarro’ lees je dat het allemaal begon in 2016, met de vondst van de aangifte die Jaap van den Bergh op 14 november 1945 deed van de gedwongen verkoop van Le Repos, paysanne couchée dans l’herbe, de Franstalige titel van het werk.
Suzan van den Bergh vroeg als genoegdoening dat het verhaal van haar familie zou worden uitgezocht en verteld
Die aangifte deed hij bij de in juni 1945 speciaal voor verdwenen kunstwerken opgerichte Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK). Uit de aangifte: ‘Vroeger behoorend tot collectie Southam Canada, en door mij, J. v.d. Bergh, van de Fa. Wisseling te Amsterdam gekocht. (…) Genoemd stuk heb ik gedwongen moeten verkoopen om aan contanten te komen om te bestaan. Ben 4 jaar ondergedoken geweest.’
Dat Van den Berghs aangifte pas boven water kwam in 2016, had te maken met de digitalisering (vanaf 2015) van het onderzoek naar ongeveer 15.000 aangiftes van kunstwerken waar nooit een spoor van terug was gevonden. In dit geval: de Pissarro waarmee Jaap en Ellen van den Bergh hun dochtertjes hoopten te redden, viel buiten de regels die indertijd werden gehanteerd door de SNK. Alleen kunst die uit Nederland was weggevoerd naar Duitsland, kwam in aanmerking voor restitutie. Van den Bergh had Liggend meisje in het gras in 1943 verkocht aan een ondernemer uit Heemstede, Dirk Lijnzaad, die het op zijn beurt had doorverkocht aan een zekere dr. Hugo Oelze, een Duitse jurist uit Bremen die tot zijn overlijden in 1967 in Amsterdam woonde.
De zusjes Marianne (l.) en Rosemarie (r.) van den Bergh, circa 1941, voordat ze werden verraden en in Auschwitz vermoord.
‘Betreffende het schilderij van Pissarro waarover U ons berichtte’, schreef de SNK in januari 1947 aan Jaap van den Bergh, ‘kan ik U thans mededeelen, dat dit stuk zich nog in Holland bevindt en wel als eigendom van den Heer Dr. Oelze, Heerengracht 623 te Amsterdam C. Daar het schilderij tijdens de bezetting niet naar Duitschland is geweest kan via de Stichting Nederlandsch Kunstbezit in deze zaak verder niets ondernomen worden.’ Hugo Oelze liet het schilderij bij zijn dood na aan de Kunsthalle in Bremen, zijn geboortestad. De Kunsthalle heeft later geprobeerd te achterhalen hoe Oelze aan het schilderij kwam, maar dat is niet gelukt.
Vergeefs
Wellicht dat Liggend meisje in het gras Jaap en Ellen van den Bergh in 1947 ook niet veel meer interesseerde, ze waren vooral bezig met de vergeefse zoektocht naar hun dochtertjes. In een opsporingsbericht dat ze hadden laten drukken kreeg Rosemarie, ‘roepnaam Itie’, als signalement: ‘Donkerblond haar, fel-blauwe oogen, iets lange rechte neus, boven voortanden iets naar binnen staand, hamerteentje, goed figuur, speelt piano.’ En Marianne, haar drie jaar jongere zusje: ‘Kastanje-bruin (rood) haar, blauwe oogen, boven voortanden iets naar binnen staand, hamerteentje, mooie handjes, dikker dan Itie.’
Poster met opsporingsbericht voor Rosemarie en Marianne van den Bergh, 1945-1946
Het leverde niks op, net zomin als de affiches ‘Bekanntmachung, 50.000 Mark Belohnung’ met daarop foto’s van twee schattige meisjes in zomerjurkjes met strikken in hun haar, die ze in het Duits, Nederlands, Engels en Russisch lieten verspreiden in Berlijn. Er waren berichten van ooggetuigen uit het kamp, maar daar weigerden ze geloof aan te hechten. Uiteindelijk is het overlijden van Rosemarie en Marianne van den Bergh in 1951 ingeschreven in de Nederlandse Staatscourant.
Maar helemaal vergeten waren Jaap en Ellen van den Bergh het schilderij niet. Uit het boek: „In de jaren zestig woonde ik met mijn moeder in Amsterdam. Op zeker moment moest ze naar het ziekenhuis, ze was erg ziek en we wisten niet of ze er ooit weer uit zou komen”, vertelt Suzan. „Vlak voor haar vertrek keek Ellen de kamer nog eens rond en praatten we over de kunst die er hing. Toen vertelde ze over een schilderij van een meisje, een werk dat er niet meer was omdat het door de oorlog uit hun bezit was geraakt.”
De totstandkoming van Meisje in het gras is betaald door Kunsthalle Bremen en de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. De auteurs hebben uitgebreid historisch onderzoek gedaan, ook hebben ze gepraat met familie, vrienden en nazaten van oude buren. Jaap van den Bergh kwam uit een welgestelde familie van textielhandelaren in Oss, ook Ellen Elias kwam uit een familie van ondernemers met Joodse wortels. „Jaap en Ellen waren schatten van mensen en ik was heel vertrouwd met ze; we noemden ze al snel oom en tante”, herinnert zich in het boek een toenmalige buurjongen. Hij heeft nog gespeeld met Rosemarie, die vier maanden van leeftijd met hem verschilde. „Rosemarie was heel leuk, ik weet nog dat ze vaak vlechten droeg. Tante Ellen zei soms voor de grap: jullie moeten later maar met elkaar trouwen.”
En, lees je ook, Jaap en Ellen van den Bergh hielden van kunst, Jaap was al voor de oorlog bevriend met Willem Sandberg, de latere directeur van het Stedelijk Museum. Ook na de oorlog hing hun huis vol kunst, oudere zowel als hedendaagse: Johannes Bosboom, Karel Appel, Raoul Dufy. In 1948 waren ze naar de VS geëmigreerd met hun in 1947 geboren dochter Suzan, ‘Het meisje dat alles goed moest maken’ heet het aan haar gewijde hoofdstuk. Maar dat lukte niet: het huwelijk hield geen stand, het verdriet was te groot.
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124403571-b24886.jpg|https://images.nrc.nl/yr7jFbiivkms9aTm_2izr3oWb8k=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124403571-b24886.jpg|https://images.nrc.nl/7NamkC6E5xGnVSPTzb8pZcoR_Qg=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124403571-b24886.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124403583-ad8de6.jpg|https://images.nrc.nl/01l-1fsLQERlPeqXPHyQjVmAOk8=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124403583-ad8de6.jpg|https://images.nrc.nl/zy2ntYOxbvFXA3DNc7asshtm0p0=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124403583-ad8de6.jpg)
