Hoe speculaas ruikt, de Waddenzee, of het huis van je oma: wat doet geur met ons?

Posted on November 17, 2023 by admin

Wie snuift niet even extra diep aan lavendel, parfum, de sering in volle bloei, het vochtige herfstbos? En deinst juist achteruit bij de geur van rotte eieren en bedorven vis? Het is niet voor niets dat aan het van zichzelf reukloze aardgas bewust een vleugje ethylmercaptaan wordt toegevoegd, waarmee die typische ‘gaslucht’ ontstaat: de neus waarschuwt ons voor gevaar.

Ons reukvermogen is zo vanzelfsprekend dat we er meestal niet eens bij stilstaan. Maar toen kwam corona. De onverwachte uitval van de neus viel de meeste mensen zwaar. Juist in die coronatijd verspreidden onderzoekers van het Meertens Instituut en Odeuropa (een ‘Europees geurerfgoedpoject’) onder de Nederlandse bevolking een vragenlijst over geur. Mogelijk droeg dat bij aan de hoge respons. Zo’n 1.850 mensen beantwoordden vragen als: hoe rook het bij uw grootouders, welke geur is significant voor Nederland, heeft u ‘geurwenswoorden’? De antwoorden zijn verwerkt in de net verschenen Neuswijzer – Geuratlas van de Lage Landen, een lijvig boek samengesteld door een grote verzameling auteurs. Het boek behandelt zo’n beetje alle onderwerpen rond neus en geur, en het resultaat is een interessante, uitgebreide verzameling weetjes, opgebouwd uit wetenschappelijke kennis en dus de bijdragen van ‘burgerwetenschappers’ – zoals de auteurs de respondenten noemen.

Als typisch Nederlandse geuren bestempelen ze bijvoorbeeld – en niet onverwacht – kaas, haring en poffertjes. Ook speculaas, drop en pindakaas scoorden hoog, net als spruitjes en stamppot – karakteristiek Nederlandse eetwaren kortom die passen „bij onze eetcultuur”, zoals een respondent schreef. Maar, stellen de auteurs van Neuswijzer streng: „Stroopwafels, bloembollen, kaas: het zijn toeristische geuren, vermarkte producten van de BV Nederland.” Bovendien: draait het hier werkelijk om ‘geur-erfgoed’, of eerder om Hollandse symbolen? Zoals de auteurs opmerken: „Wat is dan precies die aromatische ervaring van pindakaas of hagelslag?”

Een tweede ‘geurgroep’ die veel respondenten noemden, betreft water. Kon moeilijk anders, schrijven de auteurs: „Nederland waterland dampt tot ons via vele waterwegen: grachten, sloten, plassen, vennen, beken, kanalen, meren, slufters, kreken, slinken, kwelders, en vooral: de zee.” De auteurs hadden verwacht dat de kwalificatie ‘muf’ het vaakst zou worden genoemd, maar dat bleek niet het geval: respondenten zijn zeer positief over de lucht van Nederlands water. Vooral de zeelucht zien zij als uniek. De Noordzee ruikt volgens velen „vissig” – in tegenstelling tot de zee in andere landen. Nog lyrischer is men over de „ziltige slikgeur” van de Waddenzee, een „uniek geurgebied”. Neuswijzer beschrijft hoe die geur precies tot stand komt – een ingewikkelde formule van moleculen, bromofenolen en zoutkristallen. En „zeewier-sekshormonen” niet te vergeten: die „maken het zeeparfum compleet”. De typische zilte zeelucht van Noord- en Waddenzee zou heel gezond zijn omdat het stress vermindert, denken onderzoekers. Het zou zelfs longkanker kunnen vertragen.

Typisch Nederlands ook: de geuren van de intensieve veehouderij, ammoniak („vreselijk”, zegt een respondent), mest, gierdampen – geuren die „onze neuzen plagen”. Maar nog neusonvriendelijker is de „odeurterreur” van stad en industrie: uitlaatgassen, fabrieksdampen, asfalt en putlucht. Sommige respondenten ervaren ze letterlijk als adembenemend.

Mensen blijken te treuren om het verdwijnen van de geur van snijbloemen. Die worden vooral gekweekt „voor het oog”: een bloem moet er vooral spic en span uitzien, geen ziektes krijgen en lang houdbaar zijn, en bij veel „doorgekweekte” snijbloemen is de geur vrijwel compleet verdwenen. „Zo verschrikkelijk jammer”, schreef een respondent, die wijst op het „genot” van het betreden van een kamer met geurige bloemen. Dit fenomeen verklaart, schrijven de auteurs, dat op veel huiselijke taferelen op zeventiende-eeuwse schilderijen bloemenvazen in het raam en hangende boeketten te zien zijn: „Een sterke manier om de lucht te verfrissen en de miasma’s van buiten (stinkende grachten!) tegen te houden”.

Geur kan herinneringen van soms tientallen jaren geleden spontaan tot leven roepen

Zwallig en walgachtig

Voor taalliefhebbers is dit boek smullen. Het aantal synoniemen en bewoordingen rond neus en ruiken blijkt gigantisch. ‘Pisachtig’, ‘walgachtig’, ‘verschaald’, ‘stinkerig’, ‘kwalmend’, ‘zwallig’: het is slechts een greep uit de bijvoeglijke naamwoorden ter uitdrukking van de geur van verrotting en bederf. Toch blijkt het in de praktijk opvallend lastig een geur in woorden te vangen, bleek ook uit de ingevulde vragenlijsten van de respondenten. Het blijft vaak bij een associatief omschrijven van wat vaaglijk aan de geur doet denken. De in het boek opgenomen lange lijst ‘geurwoorden’ kan daar wellicht verbetering in aanbrengen, schrijven de auteurs: „Gebruik ze om je geurtaalschat te verrijken.”

Een van dé onderscheidende kenmerken van geur is dat ze herinneringen van soms tientallen jaren geleden spontaan tot leven kunnen roepen. Dat maakt geuren voor veel mensen dierbaar, zelfs al ruiken ze niet per se lekker. Dat is vaak regio gebonden: in de Zaanstreek willen velen niet dat de toch behoorlijk penetrante cacaogeur die je daar kunt ruiken, zou verdwijnen. Fabrieken worden – onder meer door milieuregels – steeds beter in het ‘binnenhouden’ van de geuren die vrijkomen in het productieproces, maar daar hopen dus lang niet alle omwonenden op. Een geur die de tijd vasthoudt.

Het is slechts een van de redenen dat de auteurs een warm pleidooi houden voor een ‘geurmuseum’ in Nederland: het bewaren van geuren voor het nageslacht, al is het dan op een heel andere plek. Alleen al het kunnen opsnuiven van die ene specifieke geur kan iemand even terugbrengen in de tijd van weleer, zoals het een goed museum betaamt. In het boek zien we alvast een fraai ontwerp voor dat ‘museum voor geurerfgoed’, dat je onwillekeurig naar je neus doet grijpen.

Bitterzoet, bijtend en hoopvol: Nick Cave is na donkere jaren dichterbij zijn fans dan ooit

admin
September 27, 2024
0

„Mijn verjaardag”, herhaalt de zanger Nick Cave met een frons. Nadat hem eerder al een pluchen kikker was toegespeeld, een verwijzing naar de song ‘Frog’, feliciteert een fan vooraan hem alsnog met zijn verjaardag – de in Australië geboren Cave werd onlangs 67 jaar. „Concentreer je”, briest die echter, aan de rand van het podium. Moet hij hier echt iedereen bij de les houden? Hij dóét niet aan verjaardagen. „Daarvoor ben ik te oud.” Zijn verjaardag? Meer een survive-dag, gnuift de zanger. „Wees stil en luister hiernaar”, is zijn gebod. Waarna hij op minimale pianonoten aan de theatrale vertelling van ‘Conversion’ begint, een van zijn nieuwe songs over transformatie en een spiritueel ontwaken.

Een diepe connectie wil Nick Cave voelen met zijn toehoorders. Het is tweeënhalf uur zijn ontbrandingsmotor en voor minder gaat het niet. Zeker niet aan het begin van zijn Europese tournee – hij doet Amsterdam aan voor twee shows. En ook al is zijn nieuwe Wild God, een verrukkelijk hoopvol, soul en gospel ademend album er nog maar net. De show bevat dus veel nieuwe songs die voor het eerst live klinken. Focus! Moet hij het nog eens zeggen?

Levensvreugde

‘JOY’ lezen we nu. Levensvreugde voelen. Kan het ooit nog zonder die ‘maar’, die adembenemende stomp in je maag die ogenblikkelijk herinnert aan de wanhoop, verdriet en alles waardoor een mens heen moet gaan na het afschuwelijk tragische verlies van een kind? Laat staan van twee, zoals Cave overkwam. Niets is meer hetzelfde, alles is veranderd. Maar Nick Cave, getormenteerde gentleman van het zware gemoed, literaire liedjesschrijver vol bijtende spot en dromer van gitzwarte sprookjes, is na donkere jaren dichterbij zijn fans dan ooit.

**Nick Cave** in de Ziggo Dome. Foto Andreas Terlaak

Soms letterlijk vallend op hun uitgestoken handen spuugt hij in Amsterdam demonen in de bek. Bitterzoet, getergd, aaibaar is hij, maar ook de kwetsbare ziel die aan zijn vleugel de dood enigszins kan omarmen. Of in elk geval, weet te accepteren met een lichtere en – nog erger – gelukkige kijk op de wereld. En het leven daarna, richting „the kingdom in the sky”. Al is zijn God allang geen betrouwbare gids meer.

Zijn tragiek komt aan, maar het voert niet meer de boventoon. Klein en „een beetje sad” is ‘O Children’ over hoe zijn kinderen vroeger speelden. Solo aan de piano beneemt ‘I Need You’ de adem („Just breathe, just breathe” – het is onverdraaglijk). Maar ‘Joy’ stijgt met koorzang formidabel boven alle pijn op.

Steengoed keert de sfeer richting de vintage Cave met gebalde vuist. Vergelding! Waanzin! Verdoemenis! Hij is de rusteloze verteller. Voel die onderhuidse spanning in ‘Tupelo’. ‘From Her to Eternity’ is een gissende en borrelende highlight met een bijtende Cave. Natuurlijk, het spooky verhaal van ‘Red Right Hand’ vol kerkbellen. Beukend ook: ‘The Mercy Seat’ (1988), zijn epos over de elektrische stoel met talloze bijbelse verwijzingen.

Ze dreunen na, terwijl Cave rusteloos in maatpak zijn catwalk af draaft, de ogen vlammend in het lange gezicht. Terwijl album Wild God gemaakt blijkt voor het podium, is Cave knap boven zijn rouw uitgestegen.

Opinie | Een helm is net als regenjas of oordoppen: gewoon nuttig

admin
September 27, 2024
0

Als ik af en toe naar een dansevenement ga, doe ik oordopjes in. Misschien zien ze er niet per se aantrekkelijk uit, maar ik wil mijn gehoor beschermen. De muziek is hard, en na vijf minuten merk je niet eens meer dat je ze draagt. Ik heb er verder geen enkele emotie bij: het zijn simpelweg oordopjes.

Dus ik was verrast door hoeveel emoties er in Nederland leven rondom helmen. Op een steiger, op de fiets, op een bouwterrein… Het dragen van een helm wordt niet alleen als overbodig gezien; mensen worden soms zelfs boos als iemand anders er wél voor kiest. Vrijheid, democratie en zelfbeschikking lijken nauw verbonden te zijn met het niet dragen van een helm.

Toen ik hierover in Engeland schreef, werd ik met veel onbegrip geconfronteerd. „Helmet hair is better than concrete head”, schreef een lezer van The Sunday Times. Mijn schoonmoeder sprak over „the rift between the supposed free spirits and sane folk who recognize the seriousness of avoidable brain damage”, de kloof tussen de zogenoemde vrije geesten en de verstandige mensen die de ernst van vermijdbare hersenschade inzien.

Simpelweg beschermend

Toen ik van Londen, Edinburgh en Melbourne naar Amsterdam verhuisde, droeg ik altijd een helm op de fiets. In Engeland, Schotland en Australië is dat normaal, en vaak zelfs verplicht. Ook hierover voel ik weinig emotie. Een helm is simpelweg een stukje hoofdbescherming – licht, tegenwoordig ook comfortabel, je vergeet snel dat je ‘m op hebt. Het kan vervelend zijn als je hem thuislaat of als hij nat is (net als je zadel), maar mijn gevoelens over mijn helm zijn vergelijkbaar met die over mijn regenjas: nuttig onder bepaalde omstandigheden, verder niets bijzonders. Nothing to see here.

Uitgescholden worden

Is het vreemd dat een overheid hierover regels maakt? Niet echt. Wanneer iemand, vooral een jong persoon, hoofdletsel oploopt door een ongeluk, dragen wij als samenleving uiteindelijk de zorgkosten en missen we een productieve werknemer.

Wat wél vreemd is, is de sociale druk om géén helm te dragen. Nog vreemder is dat je vaak wordt uitgescholden als je er wél voor kiest, in dit zogenaamd vrije land. Ik ga toch ook niet schelden als de ander géén helm draagt: gun mij, alsjeblieft, dezelfde beleefdheid.

Regels zijn regels. Grappig genoeg is een rood licht niet alleen decoratie!

Natuurlijk is helmgebruik maar een deel van het verhaal. Het verkeer moet veiliger worden, en dat vereist investeringen in infrastructuur, het terugdringen van autogebruik waar mogelijk, meer ruimte voor fietsers en voetgangers en socialere gedragsnormen voor iedereen. Regels zijn regels. Grappig genoeg is een rood licht niet alleen decoratie! We hebben die regels samen bedacht, dus het zou normaal zijn als iedereen zich eraan houdt. Zo niet, dan moet handhaving plaatsvinden.

De fietsburgemeester van Amsterdam vatte het goed samen: het verkeer is een plek van sociale interactie, en een langzamere stad kan ook een mooiere stad zijn.

Helm én mooi haar

En als je je echt zorgen maakt om ‘helmet hair’, is het dan misschien een idee om niet in een land te wonen waar het vaak hard waait en regent? En anders bedenkt een slimme Nederlandse ontwerper misschien wel een helm die helmethairproof is, en opvouwbaar. Het zou eigenlijk heel on-Nederlands zijn om zo’n grote marktkans te laten liggen in een land met 18 miljoen fietsers, van wie zo’n 90 procent geen helm draagt.

Vanochtend regende het cats and dogs. Na tien minuten op de fiets waren mijn knieën doorweekt. Maar onder mijn helm, toen ik op mijn werk aankwam, was mijn haar heerlijk droog.

Tv-recensie | Tedere toenadering tussen vader en zoon in adoptiefilm ‘Kind van de tijd’

admin
September 27, 2024
0

Tim van Wijk kijkt stuurs voor zich uit en geeft afgemeten antwoord. Achter zijn harde, afstandelijke houding zie je een afgrond van woede en wanhoop. Intrigerend is het wel om naar deze man te kijken, en hartverscheurend, en herkenbaar.

Wanneer een documentairemaker iets over zijn eigen gezin gaat maken, dan heeft hij personages die er misschien geen zin in hebben, maar die in ieder geval bereid zijn om het filmende gezinslid te helpen. Maar als het gezicht van Tim van Dijk in beeld komt, dan weet je: hier gaat zijn broer, regisseur Huibert van Wijk, een zware dobber aan hebben.

Tim (49) is geadopteerd uit Indonesië, had als kind driftbuien en andere gedragsproblemen. Zijn ouders konden het niet aan, gingen scheiden. Toen Tim op zijn veertiende zijn vader Lex probeerde te wurgen, werd hij uit huis geplaatst. Weer werd hij afgewezen.

Dit is een film over de zoon en de vader. Adoptie is wat hun samenbracht, adoptie is wat hun scheidt. De vader wilde in 1975 het goede doen door een kind uit de Derde Wereld te redden. De zoon vindt het een halve eeuw later greedy westers gedrag om een baby uit zijn cultuur te rukken en op te zadelen met zoveel pijn. De bewering dat adoptie in het belang van het kind is, maakt hem razend.

Tussendoor zien we de vader en de zoon samen een soort therapie doen met paspoppen die familieleden verbeelden, maar ook abstracties als „afwijzing”. Het gaat helemaal mis als de vader de pop Afwijzing weghaalt omdat hij dat niet zo voelt. Typisch Nederlands, vindt Tim dat, het verbloemen van het probleem. „Doofpot en stamppot.” Net toen ik dacht: dat komt nooit meer goed, komen vader en zoon onverwachts tot een voorzichtige, tedere toenadering. „Dan hebben we het al over stapjes, pap.”

Film over intimiteit

Maandag was er ook al een persoonlijke documentaire over adoptie op televisie. De Chinese Keizerin (NPO3) is onderdeel van Teledoc Campus, een serie korte, vaak persoonlijke documentaires van jonge makers. Ik noem het een documentaire over adoptie, maar zo ziet regisseur Jonnah Bron (30) dat niet. Voor haar is dit een film over intimiteit. Over gebrek aan contact tussen ouders en kind. Waarom voelt ze afstand tot haar ouders?

Omdat haar ouders gescheiden zijn, plaatst ze hen in een decor van twee aan elkaar geplakte huiskamers, met iedere ouder in zijn eigen helft. De echte gesprekken komen los als ze de ouders los van elkaar spreekt. Met haar vader terwijl ze voetbal kijken met het bord op schoot. Met haar moeder terwijl ze onder een dekentje op hun telefoon zitten. Geënsceneerd, maar naar het leven getekend. Althans, dat vindt Bron. Haar ouders vinden het kunstmatig. Ze vinden het sowieso jammer dat ze dit gesprek voor de camera in een decor moeten voeren. In plaats van gewoon thuis, onder elkaar.

De ouders zeggen dat Bron een opvliegend kind was die alles volgens haar wensen wilde. Ze noemden haar „de Chinese Keizerin”. Het afstandelijke contact – niet zomaar aanraken – was op haar verzoek. Volgens de moeder komt die moeite met intimiteit door Brons hechtingsproblematiek veroorzaakt door adoptie. De dochter wil er niet aan. Ze wil geen „clichématig” Aziatisch adoptiekind zijn. Ze wil zichzelf zijn. Niet geadopteerde kinderen hebben toch ook problemen met hun ouders? Jonnah en haar moeder hebben dus het omgekeerde van Tim en zijn vader.

Mooie eerste stap. Er valt nog veel te ontdekken voor Bron, als dochter, als filmmaker, en misschien ook wel als geadopteerde. Haar moeder besluit met: „Er is iets opengebroken en daarmee gaan we verder.”