Grozny, 25 februari. Een aanzienlijke groep gemaskerde mannen heeft zich verzameld op het grote plein van de Tsjetsjeense hoofdstad. ‘Achmat sila!’ Achmat is macht!, klinkt het uit duizenden kelen. Hun stemmen echoën tegen de muren van de reusachtige ‘Hart van Tsjetsjenië’-moskee. Vanaf een podium spreekt een gedrongen, in camouflagekleding gehulde man met een rode baard hen toe.
Het is de 46-jarige Tsjetsjeense leider Ramzan Kadyrov. Zijn raspende stem schalt over het plein. „Tsjetsjeense strijders zullen vechten op de gevaarlijkste plekken in Oekraïne, zij zullen dienen in naam van Achmat Kadyrov. Allah is groot! Achmat is macht!” De mannen op het plein herhalen de slogan, een eerbetoon aan Achmat Kadyrov, de eerste president van Tsjetsjenië en de vader van Ramzan. De kreet zal de Oekraïeners nog lang achtervolgen.
Met zijn optredens verwerft Kadyrov jr. zich dit jaar de reputatie van een de belangrijkste oorlogshitsers van het Kremlin. Een stokebrand die er niet voor terugdeinst om de belabberde prestaties van het Russische leger via zijn drukbezochte Telegram-kanaal te bekritiseren en die daarmee weg lijkt te komen. Wie is deze zelfverklaard ‘voetsoldaat’ van Poetin? Een bloeddorstige despoot of een loyale propagandist? Waar vecht hij voor en hoe ver reiken zijn ambities?
Achmat Kadyrov kwam in 1951 in Kazachstan ter wereld, na Stalins deportatie van de Tsjetsjenen naar Centraal-Azië. Als twintiger keerde hij terug naar het geboortedorp van zijn voorvaderen, Tsentaroi bij de Dagestaanse grens. Hij kreeg er twee dochters en twee zoons. Ramzan (1976) is de jongste. Hij gaat naar de dorpsschool, leert paardrijden en boksen en bekwaamt zich, volgens biografen, in de „krijgskunde van het Tsjetsjeense bergvolk”.
Dan valt de Sovjet-Unie en breken in de hele regio oorlogen uit. Jeltsin stuurt zijn troepen naar het opstandige Tsjetsjenië, waar de separatistische leider Dzjochar Doedajev de onafhankelijkheid uitroept. Zij aan zij met Doedajev strijden vader en zoon Kadyrov tegen de Russen. „Er zijn één miljoen Tsjetsjenen en 150 miljoen Russen. Als iedere Tsjetsjeen 150 Russen doodt, dan zullen wij winnen” – een uitspraak die Achmat nog lang achtervolgt.
Zijn vader is de eerste ‘president’
Na het aantreden van Vladimir Poetin in 2000 wisselen de Kadyrovs van kant, mede vanwege de dreiging door fundamentalisten die hun macht betwisten. De kersverse Russische president is aan de macht gekomen met de belofte de „terroristen tot op de plee na te jagen”. Achmat wint al snel Poetins vertrouwen, en deze laat zijn Russische troepen opnieuw optrekken tegen de separatistische Tsjetsjenen. In een bloedige oorlog worden tientallen Tsjetsjeense dorpen en steden in de as gelegd. Naar schatting van mensenrechtenorganisaties komen zo’n 50.000 burgers om in het geweld.
In 2003 benoemt Poetin Achmat Kadyrov tot eerste ‘president’ van Tsjetsjenië. Als lid van diens elitecorps worden de jonge Ramzan en zijn drie jaar oudere broer Zelimchan nauw betrokken bij hun vaders politieke zaken. Waar zijn oudere broer Zelimchan bekend staat als een agressieve nietsnut, is Ramzan zijn vaders steun en toeverlaat. De energieke, sportieve jongen is al snel de baas van de meest gevreesde militie van de Kaukasus, de kadyrovtsy.
Een jaar later slaat het noodlot toe. Tijdens de viering van de Dag van de Overwinning in het stadion van Grozny wordt het lichaam van Achmat door een landmijn uiteengereten. Achtentwintig is Ramzan als hij zijn vader ten grave draagt. Enkele weken later sterft ook zijn broer. De officiële doodsoorzaak luidt een hartaanval, maar volgens insiders was het zijn wilde levensstijl die hem de kop heeft gekost.
Na de dood van zijn vader krijgt Kadyrov hoge veiligheidsposten in het kabinet van diens opvolger, Aloe Alchanov. Al snel wordt hij vicepremier. Een hevige machtsstrijd volgt, die door Kadyrov wordt gewonnen. Onder de indruk van de rücksichtsloze methodes van de jonge Tsjetsjeen maakt Poetin hem in 2007 president. Kadyrov is dan dertig, hij wordt de jongste regionale leider van Rusland.
Mohammed boven de grondwet
Poetin geeft zijn jonge protégé de vrije hand om zijn imperium te bouwen, in ruil voor stabiliteit en een halt aan de vele terreuraanslagen waarmee Tsjetsjeense rebellen in Rusland angst zaaien. Mede door toedoen van de Russische politie lopen de terreuracties uit op bloedbaden, zoals de schoolgijzeling in Beslan in 2004.
Al gauw blijkt dat Kadyrov zich weinig aantrekt van de Russische grondwet, maar zich laat leiden door de profeet Mohammed en door de aloude Tsjetsjeense clanstructuren. Rond zijn vader Achmat Kadyrov creëert hij een persoonlijkheidscultus.
Vanaf 2009 laat Kadyrov het kapotgeschoten Grozny volbouwen met imposante wolkenkrabbers, glanzende moskeeën, parken en monumenten voor zijn vader. Terwijl hij arme Tsjetsjenen inprent om sober te leven, laat hij voor zijn eigen vermaak Amerikaanse acteurs en popsterren invliegen. Buitenlandse topsporters worden aangetrokken, onder wie voetbalcoach Ruud Gullit, die de lokale voetbalclub Terek naar de eerste divisie moet loodsen.
In ruil voor stabiliteit en een halt aan de vele terreuraanslagen waarmee Tsjetsjeense rebellen in Rusland angst zaaien, krijgt Kadyrov de vrije hand om zijn imperium te bouwen.
Terwijl Poetin bij iedere verkiezing in de kleine bergrepubliek ruim 90 procent van de stemmen haalt, gaat het met de mensenrechten in Tsjetsjenië steil bergafwaarts. Zoals de KGB ten tijde van de Sovjet-Unie dissidenten ’s nachts van hun bed lichtte, zo vrezen Tsjetsjeense gezinnen nu de nachtelijke huiszoekingen door Kadyrovs veiligheidsdiensten. Mensenrechtenorganisaties slaan alarm over massale verdwijningen, martelingen en executies.
Tsjetsjeense vrouwen dienen zich voortaan te onderwerpen aan ‘islamitische’ wetten. Gedwongen huwelijken, eerwraak en polygamie zijn in opmars. Zelf hebben Kadyrov en zijn echtgenote Medni twaalf kinderen, volgens onderzoek van journalisten zou hij het gezin hebben uitgebreid met een tweede vrouw.
In 2017 bericht de Russische krant Novaja Gazeta over een golf van arrestaties, martelingen en moorden op Tsjetsjeense homomannen. Kadyrov ontkent de berichten maar half. „Zulke mensen hebben wij niet. En als ze er zijn, neem ze maar mee [naar het buitenland]. Het zijn duivels, geen mensen”, grijnst hij in een tv-interview met HBO Sports.
Martelingen en moorden
Tsjetsjenië, 21 september. Terwijl Poetins ‘gedeeltelijke’ mobilisatie een schokgolf door Rusland jaagt, gaat in de Kaukasus de boodschap van een anonieme Tsjetsjeense vrouw viraal op de sociale media. „Als wij onze zoons niet beschermen, dan worden ze gedood of verminkt. Mijn hulpkreet is aan jullie gericht. Ze zullen onze geliefden komen halen. Laat onze lichamen lijken worden, in plaats van dat wij onze zoons moeten begraven.”
Op dat moment zaaien een paar duizend Tsjetsjeense troepen al zeven maanden dood en verderf in Oekraïne. Maar hoewel Kadyrov online pocht over hun ‘heldendaden’, blijken veel van de gedeelde video’s, waarin gemaskerde Tsjetsjenen Oekraïense dorpen rond Kiev bestormen, in scène gezet. Ondanks vermeende oorlogsmisdaden en hun reputatie van wrede moordmachines is de Tsjetsjeense inzet op het slagveld volgens Oekraïense journalisten relatief beperkt. „Ze worden tiktokkers genoemd, publiceren video’s van zichzelf met gebleekte tanden en rijden rond in dure auto’s”, schrijft het Oekraïense onderzoeksplatform Slidstvo in maart. Begin oktober verklaarde Kadyrov zijn drie minderjarige zoons – Achmat (16), Eli (15) en Adam (14) – onder begeleiding van hun oudste zus naar Oekraïne te sturen. ‘Ze zijn vastbesloten zich in de strijd te werpen’, schreef Kadyrov op zijn Telegram-kanaal.
Hoe groot is het oorlogsenthousiasme van de Tsjetsjenen werkelijk? Volgens de Russische journalist Jelena Milasjina, die voor Novaja Gazeta al jaren over Tsjetsjenië schrijft, kampt Kadyrov al maanden met een gebrek aan manschappen. In september schreef Milasjina, die Rusland in januari ontvluchtte na bedreigingen van Kadyrov, een lang essay waarin ze concludeert: „Hij is alles behalve een havik.”
Volgens Milasjina zou een flink deel van de paar duizend Tsjetsjeense soldaten die aanvankelijk naar Oekraïne afreisden, al in het voorjaar huiswaarts zijn gekeerd. De Tsjetsjeense gelederen zouden sindsdien vooral uit etnische Russen bestaan, die „vanuit heel Rusland afkomen op de [Tsjetsjeense, militaire] pr-campagne, de verlaagde aanmeldingseisen en Kadyrovs beloftes hen goed materieel te leveren.”
Zo slagen de Tsjetsjeense autoriteiten er volgens haar in om wekelijks tweehonderd soldaten naar Oekraïne te sturen, terwijl hun leider tegelijkertijd zijn eigen mensen uit de wind houdt. „Kadyrov heeft zich erg ingespannen om voor zijn eigen mensen [in Oekraïne] relatief veilige omstandigheden te creëren. Daartoe maakt hij gebruik van zijn autoriteit in de Russische federale structuren en houdt hij zich van dag tot dag bezig met de situatie aan het front.”
Compromissen en offers
Reikt Kadyrovs invloed ook tot in Moskou zelf? De afgelopen weken uitte hij schijnbaar ongehinderd steeds vaker kritiek op het verloop van de Russische campagne, en in bijzonder op het functioneren van Poetins defensieminister Sergej Sjoigoe. Hij krijgt onder meer lof van Jevgeni Prigozjin, de oprichter van het Russische private huurlingenleger Wagner, die op Telegram schrijft. „Zijn expressieve stijl is niet de mijne. Maar nu zeg ik: Ramzan, knapperd. Ga ervoor!”
Milasjina ziet in Kadyrov een man die een „complex spel speelt met Rusland. Een spel van compromissen en offers om Tsjetsjenië te beschermen”. In haar essay haalt ze Kadyrovs emotionele woorden aan die hij sprak op de dag van de mobilisatie, en waarin hij verklaarde dat Tsjetsjenen de mobilisatie niet hoeven te vrezen, omdat de kleine republiek zijn quota „al voor 254 procent heeft vervuld.”
„Ze zeggen tegen ons: jullie zijn duivels, jullie zijn met Poetin getrouwd! Jullie beschermen de Russische belangen en imperiale ambities. En wat dan nog? Ik zeg jullie wat ik niét wil: dat de vijand het Grozny zal vernietigen dat ik met eigen handen heb opgebouwd.”
Zijn wreedheid en onbehouwen optreden paart Ramzan Kadyrov kennelijk aan een geraffineerd machtsinstinct. Zolang hij zich nuttig maakt, lijkt Poetin Kadyrovs kritiek te tolereren. Maakt hij het te bont, dan zal hij worden teruggefloten.
„Kadyrovs uitspraken dienen altijd twee doelen. De hoogste Russische macht enerzijds, zonder welke hij weinig voorstelt, en het Tsjetsjeense volk anderzijds”, zei de mensenrechtenactivist en Tsjetsjenië-kenner Aleksandr Tsjerkasov onlangs in gesprek met Le Figaro. Volgens Tsjerkasov presenteert Kadyrov zich handig als „dienaar van de soeverein”, wiens instructies simpelweg door anderen slecht worden uitgevoerd. Die ‘anderen’ zijn Poetins defensieminister Sjoigoe, zijn FSB- en SVR-chefs Patroesjev en anderen uit Poetins inner circle, met wie de onbehouwen Kadyrov al jaren overhoop ligt. Zij kunnen vooralsnog weinig anders dan wachten tot Poetins protegé het onderspit delft.
Ook de Russische mensenrechtenactivist Svetlana Gannoesjkina, mede-oprichter van de Nobelprijswinnende mensenrechtenorganisatie Memorial, ziet in Kadyrovs kritiek nog geen directe aanval op Poetins imperium. „Kadyrov weet donders goed dat hij zonder Poetin niemand is”, zegt ze tegen NRC. „Net als Poetin is Kadyrov al sinds zijn jeugd getekend door complexen, en beiden kwamen ze heel plotseling in de spotlights terecht. Ze hebben veel gemeen.”
Op zijn 46ste verjaardag, een week nadat Kadyrov met tranen in de ogen de annexatie-bijeenkomst van de Donbas heeft bijgewoond, bevordert Poetin hem tot luitenant-generaal. Een teken dat de bromance tussen de grote en de kleine heerser nog niet ten einde is.
