IJslandse vulkaanuitbarsting voltrekt zich in slow motion

Niemand weet wanneer, waar precies en óf het zal gebeuren, maar IJsland heeft zich schrap gezet voor een vulkaanuitbarsting op het zuidwestelijke schiereiland Reykjanes. De afgelopen dagen maten seismologen duizenden aardbevingen in de regio: een voorbode voor opwellend magma diep uit de aarde. Vulkanologen vermoeden dat het magma binnen enkele uren of dagen uit de grond kan vloeien, waaronder in het vissersdorpje Grindavík waarbij huizen bedolven kunnen worden. Of in zee, wat kan leiden tot explosies van stoom en vulkanisch as met mogelijk hinder voor luchtverkeer.

De IJslandse weerdienst waarschuwde dat het risico van een vulkaanuitbarsting „in de nabije toekomst aanzienlijk is”. Autoriteiten riepen vrijdag de noodtoestand uit en de vulkanische dienst van IJsland heeft zaterdag uit voorzorg Grindavík ontruimd.

De 3.500 inwoners van het dorp moesten in de vroege ochtend hun huizen verlaten terwijl de grond trilde. De meesten van hen konden terecht bij familie of vrienden in andere plekken op IJsland. Enkelen tientallen inwoners verblijven in evacuatiecentra. De aardbevingen zorgden al voor grote schade in het dorpje, waaronder diepe scheuren in de grond. Donderdag al waren de aardtrillingen aanleiding tot de sluiting van het nabijgelegen, toeristische Blue Lagoon Spa.

„IJsland is wel gewend aan vulkaanuitbarstingen”, zegt vulkaandeskundige en universitair hoofddocent Janne Koornneef van de Vrije Universiteit Amsterdam. „Maar meestal vinden deze veilig plaats, vér van bevolkte gebieden.”

Mantelpluim

Het land met minder dan 400.000 inwoners heeft dertig actieve vulkanen. Een vulkaan is een plek waar heet magma, gesmolten gesteente, vanuit de diepte opwelt en uit het aardoppervlak vloeit. Op IJsland gebeurt dat relatief vaak door een combinatie van platentektoniek en de aanwezigheid van een zogeheten mantelpluim. „IJsland ligt op een grens waar twee aardplaten langzaam uit elkaar drijven”, zegt Koornneef. „Vanuit die breuklijn kan magma omhoog komen uit de diepte. Daarnaast ligt diep onder IJsland een mantelpluim: een enorme bel heet gesteente die omhoog beweegt. Onderweg smelt het gesteente en zo wordt extra magma onder de grond geproduceerd.”

Seismologen waarschuwen dat een ondergrondse magmaspleet van zo’n vijftien kilometer lang door de regio onder de grond bij onder meer Grindavík loopt. In zo’n spleet wordt magma aangeleverd dat omhoog kan kruipen. Waar seismologen de diepte van het magma woensdag nog op vijf kilometer schatten, zit het vermoedelijk inmiddels minder dan een kilometer diep. Het bewegende en stollende magma veroorzaakt trillingen in bestaand gesteente boven de spleet. Aan de oppervlakte is dat te voelen als een reeks aardbevingen.

Wat gebeurt er nu? Is het een kwestie van afwachten tot het magma uit de aardoppervlakte stroomt? „Of dat inderdaad gebeurt, hangt af van de hoeveelheid magma die wordt aangevoerd vanuit de ondergrondse spleet”, zegt Koornneef. „Maar we kunnen niet zien hoeveel magma onder de grond stroomt. Als de hoeveelheid magma klein is, zal het stollen in de korst en niet verder opwellen. Dan gebeurt er niets. Maar als er veel magma omhoog komt, zal het het aardoppervlak bereiken en uit de grond vloeien. Dat kan op iedere plek boven de magmaspleet gebeuren.”

Als dat onder Grindavík gebeurt, zal het magma als fonteinen uit de grond sproeien of uit scheuren vloeien. Huizen kunnen dan bedolven worden onder lava (zodra magma uit de grond is, heet het lava).

Explosie

„We zien ook dat de ondergrondse magmaspleet doorloopt tot in zee. Als magma daar doorbreekt, kan dat gepaard gaan met hevige explosies. Als heet magma in aanraking komt met het koude water, zet het uit door het temperatuurverschil en daarbij komen gassen vrij. Dan kan een ontploffing ontstaan waarbij veel stoom en vulkanisch as de lucht in wordt gespuwd.”

Iets soortgelijks gebeurde in 2010. Toen lag water in de vorm van ijs op de zuidelijke vulkaan Eyjafjallajökull toen die uitbarstte. Het vliegverkeer in heel Noord- en West-Europa werd enkele dagen stilgelegd door het vulkaanas in de lucht. Zo’n 100.000 vluchten werden geschrapt, wereldwijd strandden tien miljoen reizigers. „Maar zo heftig als in 2010 zal het nu niet worden”, zegt Koornneef. „Onder meer omdat de samenstelling van het magma nu anders is.”

De hoeveelheid aardschokken is na het weekend afgenomen, maar dat betekent niet dat de vulkaan niet gaat uitbarsten, benadrukt Koornneef. „Waarom dat zo is weten we niet, maar vaak zien we juist vlak voor de uitbarsting een afname in seismische activiteit.”

Vulkaanuitbarstingen zijn überhaupt complex, zegt Koornneef. „Opvallend is dat het schiereiland Reykjanes acht eeuwen lang inactief was, tot 2021 toen een spleetvulkaan uitbarstte bij het Geldingadalir-dal. Sindsdien zijn al drie keer uitbarstingen geweest in de regio, die relatief veilig verliepen. En nu verwachten we dus een vierde uitbarsting. We weten wel wát er gebeurt bij een vulkaanuitbarsting, maar we weten niet wáárom de ene keer genoeg magma omhoog komt om een uitbarsting te veroorzaken en dan weer eeuwen niet. Komt dat door veranderingen in samenstelling van gesteende, of in ondergrondse temperatuur? Zodra de vulkaan in Reykjanes uitbarst, vertrek ik in ieder geval naar IJsland om dat te onderzoeken in het gestolde lava.”