De EU redde het bankwezen op Cyprus – en leverde het uit aan Russen

Op het moment dat Poetins troepen in februari 2022 de grens van Oekraïne oversteken, op weg naar Kyiv, zijn Russische oligarchen druk bezig hun geld veilig te stellen. Onder hen Alexei Mordasjov, een staalmagnaat en een van de rijkste oligarchen van Rusland. De dag nadat Europa hem sancties heeft opgelegd, weet hij nog 1,4 miljard dollar aan investeringen over te dragen aan de moeder van zijn kinderen. Via Cyprus, een land dat lid is van de Europese Unie.

Ook Roman Abramovitsj, vertrouweling van Poetin en eigenaar van voetbalclub Chelsea, verplaatst een dag na de invasie nog 8 miljoen dollar van Cyprus naar de Britse Maagdeneilanden.

Een groep Russische oligarchen verplaatst in de weken na de Russische invasie 100 miljoen dollar via Cyprus. Ze zijn allen lid van een bevoorrecht clubje. De ‘Kliek van de uitverkoren elite’, noemt de Britse overheid hen, omdat ze Poetin zouden steunen in zijn oorlog tegen Oekraïne.

Economisch gezien was de zet succesvol, maar in termen van het verminderen van de Russische beïnvloeding was het een ramp

Alexander Apostolides bankhistoricus

Dit blijkt uit Cyprus Confidential, een internationaal onderzoeksproject naar 3,6 miljoen gelekte documenten van zes financieeladvieskantoren op Cyprus. Het project is geleid door het internationale journalistencollectief ICIJ en het Duitse onderzoeksplatform Paper Trail Media. Uit een analyse van die gegevens blijkt dat 96 Russen die nu op sanctielijsten staan, klant waren bij deze zes Cypriotische dienstverleners. Zij waren vaak al klant voordat de sancties van kracht werden.

Verschillende kantoren blijven ook na de sancties zaken regelen voor de oligarchen die klant bij hen zijn. Een prominente Cypriotische adviseur, Demetris Ioannides, wordt er door de Britse autoriteiten van beschuldigd „doelbewust gesanctioneerde Russische oligarchen te hebben geholpen met het verstoppen van hun bezittingen”. Hij werkte onder anderen voor Roman Abramovitsj en voor Konstantin Malofejev, propagandist van het Kremlin. En het Cypriotische advieskantoor Abacus Ltd. hielp volgens de Britse National Crime Agency de Russische miljardair Pjotr Aven om sancties te ontwijken, blijkt uit rechtbankstukken die in handen zijn van het internationale journalistencollectief.

Cyprus heeft zich voor Russisch geld de laatste decennia ontwikkeld tot dé toegangspoort tot Europa. Het is een lidstaat van de Europese Unie, heeft historisch een sterke band met Rusland, heeft de euro als betaalmiddel, staat onder toezicht van de Europese Centrale Bank en is tegelijkertijd een belastingparadijs met soepele regelgeving.

Cyprus maakte er een verdienmodel van om Russisch geld veilig naar het Westen te sluizen. De financiële dienstverlening floreerde. De snel uitdijende bedrijfstak van bankiers, fiscalisten, trustmaatschappijen, accountants en advocaten raakte diep verweven met de politieke top van de EU-lidstaat. De nationale banktoezichthouder op Cyprus ontpopte zich als beschermer van Russische belangen.

En de man die de laatste tien jaar president van Cyprus was, had zelf een advocatenkantoor opgezet dat in opspraak raakte door zaakjes te regelen voor vennootschappen die van grootschalige witwaspraktijken werden beschuldigd.

Cyprus kende een beleid van ‘gouden visa’ waarmee rijken via Cyprus een Europees paspoort konden bemachtigen als zij geld investeerden in het Grieks-Turkse eiland. 2.869 Russische miljonairs wisten een Europees paspoort te verkrijgen door samen 7 miljard dollar te parkeren bij de lokale banken van het eilandje met z’n 1,2 miljoen inwoners – voordat dit in 2020 uitmondde in een Europees schandaal.

Hoe kon EU-lidstaat Cyprus, onder het oog van de Europese Centrale Bank, uitgroeien tot zo’n belangrijk toevluchtsoord voor Russisch geld? Hoe kon het dat autoriteiten dit lieten gebeuren? Veel blijkt terug te voeren op de Cypriotische eurocrisis van 2013. De manier waarop Europa die crisis afwendde, speelde een cruciale rol in de ontwikkeling van Cyprus tot toevluchtsoord voor Russisch geld.

Lege pinautomaten

Woede heerst in de straten van de Cypriotische havenstad Limassol. De pinapparaten zijn leeg in maart 2013, bankkantoren hebben noodgedwongen hun deuren gesloten. Spontane protesten ontstaan, veelvuldig klinkt de naam van een Nederlander.

Minister Jeroen Dijsselbloem (Financiën, PvdA) maakt naam als voorzitter van de Eurogroep, een overleg van de ministers van Financiën van de eurolanden. Zijn reddingsplan voor het bankwezen op Cyprus stuit op veel kritiek.

De Cypriotische banken staan op instorten omdat ze te veel hebben belegd in Grieks schuldpapier en riskante vastgoedleningen. De financiële instellingen dreigen als dominostenen om te vallen en het land in een faillissement te storten. In de jaren ervoor is zoveel Russisch geld de banken ingestroomd dat het nu meer dan de helft van het Cypriotische bruto binnenlands product zou kosten om de banken te redden. Dat kan het kleine eiland niet ophoesten. Cyprus kan niet anders dan steun vragen bij de Europese Centrale Bank, de Europese Commissie en het Internationaal Monetair Fonds.

Hervormingen doorvoeren op Cyprus blijkt niet eenvoudig. Dijsselbloem pendelt en palavert. Hij probeert de Europese belastingbetaler te ontzien. Hij wil voorkomen dat rijke spaarders de lusten hebben van hoge bankrentes op Cyprus, terwijl de overheid – en dus de belastingbetaler – zou moeten opdraaien voor de lasten nu het misgaat.

Zijn eerste moeizaam uitonderhandelde Europese steunpakket voor Cyprus treft zowel spaarders, groot en klein, als aandeelhouders en kredietverschaffers van Cypriotische banken. Zij zouden allemaal hun spaargeld verliezen om de banken te redden.

Maar met dat plan haalt Dijsselbloem zich de woede van Russische klanten op de hals. Die zijn laaiend dat ze hun spaargeld dreigen kwijt te raken. Zij hebben miljarden op Cyprus geparkeerd, bijvoorbeeld bij RCB, voorheen de Russian Commercial Bank. De bank is berucht om haar innige banden met het Kremlin.

De Russische president Poetin keert zich publiekelijk tegen Dijsselbloem. „Oneerlijk, onprofessioneel en gevaarlijk”, zegt zijn woordvoerder tijdens een persconferentie over het reddingsplan van de Nederlander.

Een tandje erbij

Econoom Sweder van Wijnbergen vindt juist dat Dijsselbloem best een tandje mag bijschakelen. „De Cypriotische rol in het internationale zwartgeldcircuit heeft een banksysteem opgeleverd van IJslandse proporties”, schrijft hij in NRC Handelsblad, wijzend op een balanstotaal dat het negenvoudige bedraagt van de omvang van de economie. „Waarom moet Jan Modaal uit Nederland Russische belastingontduikers uit de wind houden?”

Het omstreden EU-plan sneuvelt in het parlement van Cyprus. Volksvertegenwoordigers keuren het af onder grote druk van Moskou, verklapt Marios Garoyian, voormalig woordvoerder van de Cypriotische Kamermeerderheid een jaar later aan de Cyprus Mail. Het Kremlin waarschuwde dat „als we aan RCB zouden komen, we een reactie zouden zien die we nog nooit eerder hadden gezien”, zei hij in een gesprek met die lokale krant. „De boodschap was voor ons glashelder.”

Volgens Makarios Drousiotis, toenmalig assistent van president Anastasiades, was die zelf verantwoordelijk voor het floppen van de afspraken met de Eurogroep. „Anastasiades werkte samen met de Russen om de overeenkomst te torpederen die hij zelf met de Eurogroep had gemaakt”, zegt hij tegen Paper Trail Media. „Hij had een verborgen agenda.”

Uiteindelijk accepteert het nieuwe kabinet onder leiding van Anastasiades in maart 2013 een nieuw steunpakket, waarbij RCB en de veelal Russische spaarders worden ontzien. Om de overheidsuitgaven te beperken, wordt een noodregime afgekondigd waarbij grote spaartegoeden bij de Bank of Cyprus automatisch worden omgezet in aandelen van deze grootste bank van het land.

Het stemt Dijsselbloem tevreden: aandeelhouders en rijke spaarders die risicoloos veel rente ontvangen, moeten eerst meebetalen aan het redden van de banken „voordat er naar publiek geld of andere publieke steun wordt gekeken”, zegt hij in een interview met de Financial Times.

Alleen, het onbedoelde gevolg is dat rijke Russen ineens de belangrijkste aandeelhouders worden van de grootste bank van Cyprus. „Economisch gezien was het succesvol, maar in termen van het verminderen van de Russische beïnvloeding was het een ramp”, zegt bankhistoricus Alexander Apostolides van Cambridge University tegen Paper Trail Media.

Oud-minister Dijsselbloem laat in een reactie weten dat Russische belangen ook begin 2013 de Cypriotische bankensector al domineerden. „De Russische investeerders en depositohouders hebben heel veel geld verloren in de Cypriotische bankencrisis”, luidt zijn verdediging van het reddingsplan. En zijn reactie op de uitspraak van bankhistoricus Apostolides: „De ‘bankhistoricus’ moet zijn eigen mening maar onderbouwen.”

Het Kremlin controleert

In plaats van de banken te hervormen, kiest de Cypriotische regering – die nog altijd onder druk staat van de Russen – er na de reddingsoperatie voor de onafhankelijke positie van de eigen centrale bank te ondergraven. Centralebankpresident Panicos Demetriades wordt zwaar aangevallen, hij ontvangt zelfs doodsbedreigingen.

Nieuwe wetgeving damt zijn macht in en het eilandbestuur parachuteert twee overheidsfunctionarissen in het bestuur. „Dit is aanleiding tot bezorgdheid over de mate waarin de onafhankelijke positie van de heer Demetriades wordt gerespecteerd”, waarschuwt Mario Draghi, de hoogste baas van de Europese Centrale Bank. Hij roept Brussel publiekelijk op „alle mogelijke stappen” te ondernemen om de onafhankelijkheid van de Cypriotische centrale bank te waarborgen. Desondanks zet Cyprus zijn omstreden wetgeving door.

Centralebankpresident Demetriades komt verder onder druk. In september 2013 krijgt hij een telefoontje van president Anastasiades. In zijn memoires, die hij in 2017 optekende, schrijft Demetriades dat het gesprek vriendelijk begint – totdat de president hem onder druk zet over de aanstaande bestuursbenoeming van de Bank of Cyprus. Die bank is in september 2013 na het Europese reddingsplan in handen gekomen van Russische oligarchen. Zij hebben nu de macht een nieuw bestuur te kiezen.

Anastasiades eist dat de toezichthouder de voorkeurskandidaten van de nieuwe Russische aandeelhouders steunt: zes Russen onder wie iemand die met Poetin in Sint-Petersburg voor de KGB werkte, de geheime dienst van de Sovjet-Unie. Die moet vice-voorzitter van de raad van commissarissen worden.

„Ik hoop dat je de voorgestelde kandidaten niet zal afwijzen”, zegt de president volgens Demetriades. De bankpresident protesteert, tot woede van Anastasiades. „Kijk uit, want ik zal me publiekelijk uitspreken over jou!”, briest hij volgens Demetriades. „Ik zal niet stoppen. Niemand wint van mij.”

Demetriades ziet zich gedwongen te vertrekken. Hij biedt zijn ontslag aan in maart 2014. Een maand later valt Rusland de Krim binnen.

Oud-president Anastasiades schrijft deze maand in een brief aan het ICIJ dat de beschuldigingen „volstrekt afwijken van de realiteit en zijn gebaseerd op doelbewuste, kwaadaardige informatie die is verspreid door de voormalig president van de Centrale Bank van Cyprus of op passages uit zijn boek.”

Een paspoort graag

Ondertussen kan de Russische invloed binnen Cypriotische banken blijven groeien. Het nieuwe bestuur van de Bank of Cyprus bevat nu zes Russen, onder wie Vladimir Strzjalkovski, de voormalige KGB-collega van Poetin. De grootste aandeelhouder van de bank is een Panamees brievenbusbedrijf dat onder controle staat van Viktor Vekselberg, een Russische oligarch die sinds 2018 op een Amerikaanse sanctielijst staat.

Twee bestuurders van RCB komen in 2014 op bezoek bij Constantinos Petrides, topadviseur van de president van Cyprus en de latere minister van Financiën. De bankiers zijn er niet om geldzaken te bespreken. Ze zetten de naaste adviseur van de president onder druk om een Cypriotisch paspoort voor een Russische burger te regelen, zo blijkt uit een intern regeringsonderzoek. De Rus staat op de EU-sanctielijst, die zojuist is uitgebreid na de inval van de Krim.

Topadviseur Petrides weigert en de sfeer wordt onaangenaam. „Een van hen beschuldigde me er bijkans van een verrader te zijn en zo de betrekkingen tussen Cyprus en Rusland te schade, allemaal omdat ik iemand niet wilde naturaliseren”, vertelt de rechterhand van de president jaren later aan onderzoekers.

Om welke Rus het gaat en of de bankiers uiteindelijk hun zin kregen, is onduidelijk. Dat staat niet in het vertrouwelijke rapport dat via het onderzoekscollectief OCCRP in handen kwam van het ICIJ. Wel duidelijk is dat dit verzoek paste in het kader van het goudenvisaprogramma.

Witwassen

In november 2014 krijgt de Europese Centrale Bank een grotere rol in het toezicht op het Europese banksysteem – deels in antwoord op de uitwassen die de eurocrisis mede veroorzaakten. Met de invoering van het gemeenschappelijk toezichtsmechanisme wordt de ECB de directe toezichthouder van de Bank of Cyprus, RCB en andere grote Cypriotische banken. De ECB krijgt vanaf dat moment de bevoegdheid lokaal controles uit te voeren en bankvergunningen te verstrekken – en in te trekken. Een van de nieuwe verantwoordelijkheden van de ECB is te controleren of bankbestuurders en -commissarissen een goede reputatie hebben en geschikt zijn om een financiële instelling te leiden.

De nieuwe bevoegdheden van de ECB zijn enorm, maar kennen één belangrijke uitzondering: witwassen. Die bevoegdheid – waar centraal toezicht juist van toegevoegde waarde is omdat witwassen per definitie landsgrenzen overstijgt – wordt uit het gemeenschappelijk toezichtsmechanisme gelaten. Lidstaten vinden antiwitwastoezicht een inbreuk op hun nationale soevereiniteit en onderhandelaars zien witwassen niet als bedreiging voor het banksysteem.

Het toezicht op witwassen blijft daardoor in de handen van de Centrale Bank van Cyprus, die sterk onder invloed staat van Russische belangen. In 2016, wanneer meer dan honderd media de Panama Papers publiceren, blijkt de Cypriotische RCB een centrale rol te spelen in het wegsluizen van verdacht geld. Uit het onderzoek blijkt dat de bank meer dan 800 miljoen dollar zonder onderpand heeft uitgeleend aan een Caribische brievenbusfirma die het geld vervolgens verplaatst naar mensen uit de kring rondom Poetin, zoals cellist Sergej Roldoegin, peetoom van Poetins dochter Maria en bijgenaamd ‘Poetins portemonnee’.

Het Mueller-onderzoek in de Verenigde Staten naar Russische beïnvloeding van de Amerikaanse presidentsverkiezingen in 2016 legt bloot hoe de Bank of Cyprus hielp om geld van de Oekraïense oligarch Viktor Janoekovytsj door te sluizen naar Paul Manafort, die later voorzitter van Trumps campagneteam zou worden. Onderzoekscollectief OCCRP onthult in 2017 dat Hellenic Bank, de op een na grootste bank van Cyprus, 500 miljoen dollar ontving uit de zogeheten Russian Laundromat (‘witwasmachine’), een web van bedrijven en banken dat werd gebruikt om zo’n 20 miljard dollar ongezien Rusland uit te krijgen. De Bank of Cyprus en de Hellenic Bank staan allebei onder direct toezicht van de ECB.

In 2018 wordt de druk van de EU en de VS op Cyprus zo groot dat de Centrale Bank van Cyprus opdracht geeft alle bankrekeningen te sluiten van brievenbusbedrijven die geen legitieme activiteiten uitvoeren. Volgens de Cyprus Mail worden meer dan vijftigduizend bankrekeningen gesloten en duizenden nieuwe klanten geweigerd. De Bank of Cyprus bevriest de tegoeden van Viktor Vekselberg. De oligarch blijft nog wel de grootste aandeelhouder.

Voor Demetriades is het duidelijk: het reddingsplan voor de financiële sector heeft onvermoede gevolgen gehad. Door de bail-in die van spaarders aandeelhouders maakte, is de macht in handen van de nieuwe Russische eigenaren komen te liggen. „We kunnen erom lachen, maar het was een serieuze poging om de Russen eruit te krijgen”, zegt Demetriades. „Eind van het verhaal is dat we hun onze banken hebben gegeven.”