Simon Schama: ‘Zodra Israël terugslaat verdwijnt de sympathie’

Een shiva, maar dan al drie weken lang. Op 7 oktober 2023 veranderde alles voor Simon Schama. Sinds de eerste berichten over de terreurdaden van Hamas zijn huis in de staat New York bereikten, denkt de Britse historicus aan weinig anders meer. „Een shiva is bij Joden de periode van zeven dagen rouw die volgt op een begrafenis. Bij mij duurt die rouw nog steeds voort, omdat wat er op die dag gebeurde zo gruwelijk is.”

Schama volgt sindsdien al het nieuws over de gevolgen van de aanslagen – ook als dat uit Nederland komt. Hij beheerst de taal, dus begreep wat er gezegd werd in het Kamerdebat van deze week over de oorlog tussen Israël en Hamas. Stephan van Baarle (Denk) gebruikte daar de leus ‘From the river to the sea, Palestine will be free’ en Schama zag de afwijzende reactie daarop van Kamervoorzitter Vera Bergkamp. „Ik vond dat ze dat goed deed. Je kon aan haar gezicht merken dat ze geraakt was door die slogan. Terecht, want het is een oproep tot genocide.”

Schama is misschien wel de bekendste historicus ter wereld, die met zijn boeken en documentaires aan miljoenen mensen verhalen over het verleden heeft verteld waarin het individu steeds centraal staat. Door de ogen van mannen en vrouwen die lang geleden leefden, schildert hij een beeld van hun tijd.

Zijn meest recente grote project – twee boeken en een tv-serie – belichtte op deze manier de geschiedenis van het Joodse volk tot het jaar 1900. „Er komt nog een derde deel, over afgelopen anderhalve eeuw. Dat had ik voor later op de planning staan, maar door wat er gebeurd is in Israël ben ik ben onmiddellijk gaan schrijven. Dit kan geen moment meer wachten.”

Schama spreekt via Zoom vanuit zijn tuin, op een bankje in de zon. „Ik houd niet van de winter, dus pak ik nu elke zonnestraal mee.” Tijdens het interview wisselt zijn toon van vertwijfeld tot strijdlustig. Hij maakt van zijn hart geen moordkuil, net zoals op sociale media de afgelopen weken.

Hoe heeft u ‘7 oktober’ beleefd: als mens, of ook meteen als historicus?

„Die twee zijn eigenlijk onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het Joodse geloof is de enige religie met een expliciet gebod om te herdenken. Dat gebeurt tijdens de Sederavond met Pesach. Je wilt niet gevangen blijven in tragische herinneringen, maar het is deel van je dna als Jood.

„Toen de wreedheid van de aanvallen van Hamas duidelijk werd, opende dat diepe wonden in het geheugen. Wie bezig is met de Joodse geschiedenis draagt altijd gedachten met zich mee over bloedbaden zoals tijdens de kruistochten, of tijdens de Russische Revolutie en de daaropvolgende burgeroorlog. Het littekenweefsel dat zulke gebeurtenissen hebben achtergelaten, is nu weer opengescheurd.

„Lange tijd hebben we gedacht dat de Holocaust, de Shoah, de honger naar de massamoord op Joden gestild had. Maar dat is dus duidelijk niet het geval. De details over wat er gebeurd is in Israël zijn zo verschrikkelijk gruwelijk. Alleen het doden van mensen was kennelijk te eenvoudig en simpel voor de daders. Ze wilden hun slachtoffers echt heel erg pijn doen, met een theatrale vorm van marteling.”

Israël slaat hard terug sinds deze aanslagen, met bombardementen op Gaza waarbij veel burgerslachtoffers vallen. Dat leidde op veel plekken in de westerse wereld tot demonstraties waar steun aan de Palestijnen werd betuigd. Soortgelijke demonstraties vóór Israël waren er beduidend minder.

„De schrijfster Dara Horn heeft het mooi gezegd in haar boek People Love Dead Jews. Zolang Joden slachtoffers zijn, kunnen mensen daar prima mee omgaan. Maar zodra we terugslaan, verdwijnt die sympathie razendsnel.

„Misschien ligt dat ook wel aan onszelf. Misschien hebben we niet goed uitgelegd wat de Joodse geschiedenis behelst. Tijdens die demonstraties wordt geroepen dat Israël een koloniale staat is. Dan vraag ik me toch af waar mensen denken dat het Hebreeuws vandaan komt, uit Polen ofzo? Er is een ongebroken band met Palestina die duizenden jaren oud is. De stichting van de Joodse staat lijkt in niets op het Europese imperialisme.”

Israël koloniaal? De stichting van de Joodse staat lijkt in niets op het Europese imperialisme

Waarom denkt u dat de publieke sympathie voor de Palestijnse zaak zo veel sterker is, ook op de topuniversiteiten waar u gedoceerd heeft?

„Omdat mensen zich willen identificeren met de groep die beschouwd wordt als de onderdrukten. Het idee bestaat dat Joden wit zijn en dat ze daarom noodzakelijkerwijs de onderdrukkers zijn. Dat komt door een Europees en Angelsaksisch schuldgevoel dat zich op deze wijze manifesteert. Het is een gemakkelijke manier voor geprivilegieerde mensen uit de middenklasse om zich te identificeren met de onderdrukten.

„Het zal voor hen vast een verrassing zijn dat er 800.000 Joden uit de Arabische wereld zijn verdreven, na een vreselijke pogrom in 1941 in Irak. En het zal ook een verrassing zijn dat zo’n 200.000 Joden in Israël zwart of bruin zijn.”

Wat vindt u van de roep om de aanslagen van Hamas ‘in context te plaatsen’?

„Ik wil dat woord nooit meer horen. Context is een belachelijk, leeg en zinloos woord. Het betekent alleen maar dat jij de grens wilt bepalen van wat er wel en niet toe doet in de geschiedenis. Sorry dat ik me zo opwind over een woord, maar ik haat het. Ik wil geen context: ik wil een gesprek, ik wil kennis.”

Aan die kennis ontbreekt het, volgens u?

„Ja, en daar ben ik zelf ook schuldig aan. Ik heb gedaan wat ik kon met mijn tv-serie en boeken over het Joodse verleden, maar het was kennelijk niet genoeg. Daarom ben ik ook onmiddellijk begonnen aan dat boek over de geschiedenis van het Jodendom in de twintigste en eenentwintigste eeuw.

„Ik wil me blijven inspannen. Ja, je moet huilen, je moet de Kaddisj [het Joodse gebed voor de doden] zeggen, je moet bij elkaar komen. Maar je hebt ook de taak om de geschiedenis beter uit te leggen.

„Het zou mooi zijn als de BBC mijn documentaire van tien jaar geleden opnieuw zou uitzenden, maar dat is op dit moment natuurlijk de heetste der hete aardappelen. Ik zie dat niet snel gebeuren.”

Heeft u het gevoel dat u in de steek gelaten bent door mensen die u dacht te kunnen vertrouwen, binnen de academische wereld en de media?

„Ja, en zo voelen veel Joden in het Westen zich, denk ik. We zijn geschrokken, vooral over de snelheid waarmee het leed van de slachtoffers van 7 oktober vergeten lijkt.

„In het Verenigd Koninkrijk is vorige week een open brief gepubliceerd die is ondertekend door tweeduizend acteurs, muzikanten en kunstenaars. Daarin spreken ze over Israëlische oorlogsmisdaden, zonder ook maar één regel te wijden aan wat Hamas gedaan heeft. Ik vond dat een daad van adembenemende morele onfatsoenlijkheid.

„Het moet toch mogelijk zijn om diep medeleven te voelen over wat onschuldige Palestijnen overkomt én vol afschuw te zijn over de daden van Hamas? Je kunt pro-Palestijns zijn én begrijpen hoe afgrijselijk 7 oktober was.

„Bij die ondertekenaars zaten ook vrienden van mij, of beter: mensen van wie ik dacht dat het mijn vrienden waren. Ik moet er nu niet meer aan denken om met hen in één ruimte verkeren, laat staan dat ik ze nog als vrienden kan beschouwen.”

Heeft u nog contact met ze gezocht om dat te zeggen?

„Nee. Ik wilde dat doen bij een of twee mensen om wie ik veel geef – en ik ga dat ook doen – maar in de hitte van het moment kon ik de juiste woorden niet vinden.”

Hoe moet het verder met Israël en de Palestijnen, na alles wat er de afgelopen weken gebeurd is?

„Ik ben al jaren betrokken bij projecten die Israëliërs en Palestijnen dichter bij elkaar moeten brengen. In Israël steun ik bijvoorbeeld de prachtige Hand in Hand-organisatie, die tien scholen runt waar in het Hebreeuws en Arabisch wordt lesgegeven. Ze hebben een bestuur dat half-Palestijns, half-Israëlisch is. Zij doen zulk prachtig werk, dat nu op het punt staat vernietigd te worden door de absolutisten aan beide zijden.

„Bij de Palestijnen is dat de groep die een Judenrein Palestina wil en bij de Joden zijn dat de mensen die een Judea en Samaria – de Westelijk Jordaanoever – willen zonder Arabieren. Zolang zij het voor het zeggen hebben, is vrede onmogelijk.

„Ik pleit al een halve eeuw voor een tweestatenoplossing en van de huidige regering in Israël verwacht ik helemaal niks. Het is onacceptabel dat het benarde lot van de Palestijnen al die tijd genegeerd is. Je hoort wel zeggen dat je midden in een oorlog niet van leider moet wisselen, maar premier Benjamin Netanyahu moet echt onmiddellijk weg. Het Verenigd Koninkrijk kon de Tweede Wereldoorlog winnen juist omdat Neville Chamberlain in 1940 vervangen werd door Winston Churchill.”

Het tweede deel van uw geschiedenis van de Joden, dat de periode tussen 1492 en 1900 behandelt, heeft als titel ‘Erbij horen’. Het gaat over de zoektocht naar een veilig thuis ergens op aarde. Israël lijkt die plek niet te zijn en ook elders op de wereld voelen Joden zich nu onveilig. Hoe ziet u dat?

„Die veiligheid moet er komen. Het alternatief is dat we op de een of andere manier verdwijnen, zodat we niet langer een probleem zijn. Wij willen volledig deel zijn van de gemeenschap waarin we leven, of dat nu in Israël, de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk of Nederland is. Mensen als de achttiende-eeuwse Duitse filosoof Moses Mendelssohn geloofden écht dat dit kon. En in Nederland is het ook gelukt, tot de nazi’s er een eind aan maakten.”

Voelt u zich er zich op dit moment bij horen?

„Dat is een goede vraag. Ik merk dat ik vooral onder Joodse vrienden wil zijn, of dat nu fysiek of online is. We willen ons niet opnieuw gettoïseren, maar dat samenzijn, het gevoel deel uit te maken van een grote familie, is nu heel belangrijk.

„Voor mij is het glas altijd halfvol, dus ik wil niet in deze fase blijven steken. Gelukkig zijn er dingen die mijn gedachten afleiden. Zo ben ik met directeur Martine Gosselink bezig met het opzetten van een tentoonstelling over vogels voor het Mauritshuis. Dat is echt een prachtig project. Als ik even weg wil uit de vallei van verdriet, dan denk ik aan die vogels.”