‘De burger’ heeft weer gesproken. Het Sociaal en Cultureel Planbureau, de burgers tolk, gaf dinsdag door dat de burger niet blij is. In een speciale verkiezingseditie van het Continu Onderzoek Burgerperspectieven vielen dinsdag zijn grieven te lezen. Kort samengevat: alles gaat slecht, van de inkomensverdeling tot de woningmarkt en van het immigratiebeleid tot het functioneren van de politiek zelf.
Het lastige aan dit soort rapporten is dat ik overblijf met de vraag: burgertje, wat wil je nou eigenlijk? Je spreekt jezelf zo vaak tegen. Je wil meer investeringen in zorg, onderwijs, armoedebestrijding en de woningmarkt. Maar zijn er verkiezingen, dan winnen altijd weer de rechtse partijen, die liever bezuinigen op publieke voorzieningen. Misschien ligt het aan de opzet van het SCP-onderzoek, dat mensen uitnodigt al hun wensen te etaleren zonder oog voor de begroting. De uitkomst: burgers willen topservice tegen stuntprijzen. Het SCP vroeg ze weliswaar ook waarop er bezuinigd mocht worden, maar liet ze wegkomen met antwoorden als ontwikkelingssamenwerking, cultuur en asielopvang. Dat schiet niet erg op – het levert samen een fractie op van de zorgbegroting.
Uit het rapport blijkt nog een tegenstrijdigheid. Burgers willen dat politici meer naar ze luisteren, maar tegelijk verlangen ze „dat de politiek meer daadkracht toont en problemen niet op de lange baan schuift”. In NRC voegde onderzoeker Josje den Ridder toe: „Ze vinden dat politici problemen te laat doorhebben, later dan zijzelf.”
Luisteren politieke partijen inderdaad te weinig naar burgers? Juist de laatste decennia leken ze geobsedeerd door peilingen en focusgroepen, die de stemming onder burgers nauwgezet in beeld moesten brengen. Partijen lezen SCP-rapporten zoals dat van deze week „omdat het ze veel leert over wat Nederlanders bezighoudt”, aldus Lamyae Aharouay in NRC. Maar dit is de tegenstrijdigheid: ‘wat Nederlanders bezighoudt’ is niet per se hetzelfde als de ‘problemen’ in het land. Een probleem kan heel goed ontstaan in de dode hoek van de publieke opinie. De decennialange bezuinigingen op Defensie waren tot 2014, toen de MH17-ramp mensen wakker schudde, niet iets wat veel Nederlanders bezighield. Dat betekent niet dat ze geen probleem waren. Hetzelfde geldt voor het absurd strenge fraudebeleid: wat nu de Toeslagenaffaire heet, kon jarenlang bestaan zonder op te duiken in opinieonderzoek. En hét probleem van deze tijd, klimaatverandering, houdt de mensen pas bezig sinds hun vakantiebestemmingen in de fik vlogen.
Politici hebben denk ik juist te veel geluisterd naar wat mensen (niet) bezighield. Ze liepen achter de moodswings van de gemiddelde burger aan, met als gevolg dat ze allemaal hetzelfde zeiden en veel echte problemen veronachtzaamden. Zo lang de peilingburger niet mekkerde over defensiebezuinigingen, fraudebeleid en fossiele subsidies, hoefden politici die onderwerpen ook niet te agenderen. Pas wanneer een probleem zich in volle glorie openbaarde, en de publieke stemming omsloeg, hobbelden partijen er achteraan. Vandaar dat ze allemaal tegelijk van mening veranderden over defensie, de basisbeurs, fraudebeleid, begrotingsdiscipline, het minimumloon, klimaat en ga zo maar door.
Het is te prijzen aan het dinsdag gepresenteerde programma van Pieter Omtzigt dat hij er thema’s in agendeert waar werkelijk nul kiezers over beginnen in enquêtes, zoals hervorming van de ambtelijke dienst en de onafhankelijkheid van inspecties. En aan problemen die mensen wél bezighouden, zoals immigratie, verbindt hij concrete doelen. Het migratiesaldo van 50.000 als ‘richtgetal’ komt niet uit de lucht vallen: het was een van de toekomstscenario’s, het meest immigratievriendelijke zelfs, in een verkenning uit 2018 van Paul Scheffer. De ex-hoogleraar pleit al langer voor een langetermijnvisie op migratie, zodat het land niet overvallen wordt door een sterk toegenomen vraag naar woonruimte, zorg en onderwijs. Omtzigt probeert met zijn richtgetal het gesprek over immigratiebeperking verder te brengen dan de emotionele, onpraktische xenofobie waarin het de afgelopen jaren bleef steken.
Zal dit de burger dan wél blij maken? Het zal mij benieuwen: de publieke opinie is een teer vaasje. En „de volgende vertrouwensdip lijkt al in de maak”, aldus Josje den Ridder. Volgens het SCP lijden burgers onder een combinatie van laag vertrouwen in en hoge verwachtingen van de politiek. Helemaal klaar om opnieuw teleurgesteld te worden.
Floor Rusman ([email protected]) is redacteur van NRC
