Opgeluchte gezichten in Brussel vorige week, toen de verkiezingsresultaten uit Polen binnendruppelden. Na acht jaar lijkt de termijn van de nationaal-conservatieve en eurokritische PiS-regering tot een eind te komen. In plaats daarvan is de kans groot dat de uitgesproken pro-Europeaan Donald Tusk een regering zal gaan vormen.
De afgelopen jaren verslechterde de verhouding tussen Brussel en Warschau zienderogen en regen de relletjes zich aaneen. Hoewel analisten benadrukken dat radicaal nieuw beleid voorlopig niet verwacht hoeft te worden, kunnen deze vier dossiers makkelijker worden nu de liefde terug is tussen Warschau en Brussel.
Rechtsstaat
Hoewel het nog maanden kan duren voordat Tusk een regering kan vormen – PiS werd de grootste partij en krijgt waarschijnlijk eerst de onmogelijke opgave een meerderheid te vinden in het parlement – reist de oppositieleider deze week af naar Brussel om onder meer te praten over de blokkade van EU-geld voor Polen. Al jaren ligt er 35 miljard euro klaar voor het Midden-Europese land, maar door conflicten over de rechtsstaat tussen PiS en Brussel heeft het Polen nooit bereikt.
Het was misschien wel de belangrijkste belofte van Tusk tijdens de verkiezingscampagne: op zijn eerste werkdag na de verkiezingen zou hij het bevroren EU-geld binnenharken. Maar zo makkelijk zal dat niet gaan. Onder PiS is de rechtsstaat afgebrokkeld: er kwam een disciplinair tribunaal voor rechters, er waren onrechtmatige politieke benoemingen binnen het justitieapparaat en kritische rechters werden vervroegd met pensioen gestuurd.
Dat beleid terugdraaien gaat niet zomaar. Tusk kan worden tegengewerkt door president Andrzej Duda (officieel partijloos, maar verbonden aan PiS), die een vetorecht heeft. Bovendien kan Duda wetsvoorstellen langs het Constitutioneel Hof sturen – dat politiek gekaapt is door PiS.
Toch kan Tusk al veel veranderen zonder nieuwe wetgeving. Zijn minister van Justitie kan simpelweg stoppen met rechters pesten én zijn huidige dubbelrol als minister en hoofd van het Openbaar Ministerie neerleggen. Dat gebaar moet genoeg zijn voor Brussel om (een deel van) de miljarden naar Warschau over te maken.
Lees ook
Orbán is een herrieschopper en geniet van die rol
Klimaat
Ook zonder Poolse steun legde de Europese Unie de afgelopen jaren een ambitieus klimaatbeleid vast. Maar dat betekent niet dat Warschau zich daarbij heeft neergelegd. Eind augustus stapte de Poolse regering naar het Europees Hof van Justitie, om bezwaar te maken tegen meerdere klimaatmaatregelen die volgens Warschau in strijd zijn met de Europese verdragen.
Juristen geven de poging weinig kans. Maar dat betekent niet dat Poolse weerstand een ambitieus klimaatbeleid niet op andere vlakken dwars zat, zoals onlangs nog bij het voorbereiden van de Europese positie op de internationale klimaatconferentie in Dubai.
Onder leiding van Tusk zou dat kunnen veranderen. Hij voerde een campagne vol groene beloftes en vergezichten. De Poolse positie is belangrijk als EU-landen het begin 2024 eens proberen te worden over een nieuw klimaatdoel voor 2040. Als het grote Polen zich daarbij ambitieus opstelt, kan dat flink wat gewicht in de schaal leggen.
Lees ook
De verloren strijd van de Poolse mijnwerkers
Tegelijk is het juist de Europese christendemocratische partij waarvan Tusk een boegbeeld is, die het afgelopen jaar hard op de rem heeft getrapt bij het afronden van klimaatbeleid. En ook onder een nieuwe regering blijft Polen een land dat bovengemiddeld afhankelijk is van kolen.
Migratie
Nadat het opstellen van een gezamenlijke verklaring over migratie twee keer uitdraaide op een totale mislukking, beginnen ze er bij voorbaat al niet meer aan. Als Europese regeringsleiders deze week bijeenkomen, doen ze niet eens meer een poging. De reden: zowel Polen als Hongarije blokkeert nog altijd elke formulering over een gezamenlijk migratiebeleid.
Maar dat de wind in Warschau nu draait, geeft EU-diplomaten in Brussel weer wat hoop. Ook zonder Poolse steun kan de EU weliswaar de nieuwe migratieplannen afronden, maar zonder blokkade uit Warschau wordt het wel een stuk makkelijker. Temeer omdat de andere dwarsligger, het veel kleinere Hongarije, een stuk eenzamer staat zonder Poolse ruggensteun.
Dat betekent niet dat de houding ten aanzien van migratie radicaal zal veranderen. Tijdens de verkiezingscampagne waren alle partijen – zelfs de linkse – uitgesproken tegen ‘illegale migratie’ in Polen. Tusk wilde het grenshek tussen Polen en Wit-Rusland zelfs versterken. Of dat bij campagneretoriek blijft, is nog maar de vraag.
Oekraïne
Pakweg anderhalf jaar lang was Polen misschien wel de belangrijkste Europese bondgenoot van Oekraïne. De regering in Warschau liet niet na andere landen te bekritiseren te weinig te doen en haar onvoorwaardelijke steun voor Kyiv uit te spreken – militair, in de opvang van vluchtelingen of in het pad van Oekraïne naar de EU.
Recent veranderde die houding. De PiS-regering had grote moeite ontevreden boeren te kalmeren toen bleek dat Oekraïens graan de Poolse markt binnen stroomde. Vlak voor de verkiezingen sloegen partijprominenten ferme taal uit tegen „de drenkeling” Oekraïne, die „alles zou vastgrijpen om boven water te blijven”. De regering kondigde aan wapenleveranties te stoppen. Het was verkiezingsretoriek van PiS, een partij in paniek, om stemmen van het extreemrechtse en anti-Oekraïense Konfederacja te winnen.
Lees ook
Keert Polen zich verder af van de EU? Dat bepaalt de stemmer, maar die is allesbehalve eensgezind
De verwachting is dat Polen Oekraïne zal blijven steunen. De oorlog bij de buren wordt in Polen gevoeld als serieuze dreiging voor het eigen land: valt Oekraïne, dan is Polen de volgende – is de gedachte. Zachtjes hopen diplomaten in de VS en de EU dat Polen onder Tusk de rol van het Verenigd Koninkrijk kan overnemen in de veiligheidsdriehoek van Parijs-Berlijn en voorheen Londen. Tusk, voormalig voorzitter van de Europese Raad, weet in ieder geval hoe de hazen lopen in Europa. Het zou, zo klinkt de hoop in Brussel, in elk geval iets meer voorspelbaarheid en realiteitszin kunnen brengen in de Oekraïne-houding van Warschau.
