Is Iran uit op escalatie? ‘Niemand kan deze strijders nog stoppen’

‘Als Amerika direct intervenieert”, schreef de Iraakse militiebaas Abu Ala al-Walai een dag na het offensief van Hamas tegen Israël op zijn Telegram-account, „dan worden alle vormen van Amerikaanse aanwezigheid in de regio legitieme doelwitten voor de As van Verzet.”

Walai is de leider van Kataib Sayyid al-Shuhada, een van de tientallen milities binnen de Iraakse Volksmobilisatieeenheden, een verbond van naar schatting meer dan tweehonderdduizend strijders die veelal gesteund worden door Iran. Hoe gemakkelijk ze door de regio bewegen, blijkt wel uit een volgende post die Walai op Telegram plaatste: een foto van zichzelf aan de Israëlisch-Libanese grens.

Het laat zien hoezeer de oorlog in Gaza strijdgroepen door de hele regio mobiliseert. Daarbij gaat het niet alleen om Hezbollah in Libanon, maar ook om andere spelers binnen de zogeheten ‘As van Verzet’, een anti-westers, anti-Israëlisch en anti-Saoedisch verbond tussen Iran, Hezbollah en tal van Palestijnse, Iraakse, Syrische en Jemenitische milities. Hoe zij zullen handelen, hangt naast van Israëls optreden ook af van twee andere vragen: is Iran uit op een regionale escalatie? En in hoeverre heeft Teheran de controle over al zijn bondgenoten in de As van Verzet?

Ongeduldig

Irans Opperste Leider Ali Khamenei kwam afgelopen dinsdag met een waarschuwing. „Als de misdaden van het zionistische regime doorzetten, zullen moslims en verzetsstrijders ongeduldig worden”, zei hij op de Iraanse staatstelevisie. „Niemand kan hen dan stoppen. Niemand moet verwachten dat partijen als Iran hen ervan zullen kunnen weerhouden om actie te ondernemen.”

Dergelijke uitspraken passen binnen de vaste tactiek van de Islamitische Republiek, stelt Saeid Golkar, een specialist van de Iraanse Revolutionaire Garde verbonden aan de Universiteit van Tennessee Chattanooga. „Het Iraanse regime zal zijn proxies in de regio gebruiken om Israël aan alle kanten aan te vallen en vervolgens ontkennen dat het daar zelf bij betrokken was”, zegt hij telefonisch. „Nu is het regime nog aan het bluffen om Israël af te leiden, maar het kan snel escaleren. Dit regime is verblind door ideologie, alle redelijke stemmen zijn in de laatste jaren aan de kant gezet.”

Vier andere academici en analisten zien het anders. Ze betwijfelen allemaal of Teheran zelf uit is op oorlog en benadrukken bovendien dat het zijn bondgenoten lang niet altijd in de hand heeft. Zeker na de dood van de Iraanse generaal Qassem Soleimani, die gold als de onbetwiste militair leider van de As van Verzet en in 2020 omkwam bij een Amerikaanse raketaanval, is de hiërarchie binnen het verbond volgens hen versplinterd geraakt en hebben individuele milities meer autonomie gekregen.

„Het beeld dat Iran als een poppenspeler aan alle touwtjes trekt, is veel te simplistisch”, zegt Ali Vaez, Iran-analist van de International Crisis Group. „Op dit moment is het risico eerder dat sommige poppen voelen dat de touwen losser zitten dan voorheen en de poppenspeler een oorlog insleuren. De Houthi-rebellen (Irans bondgenoot in Jemen, red.) hebben bijvoorbeeld vaak laten zien dat ze niet naar Teheran luisteren. Als zij een raket op een Israëlisch of Amerikaans schip in de Rode Zee afvuren, beland je in een dynamiek die razendsnel kan escaleren.”

Tevreden met status quo

Iran heeft nu geen baat bij zo’n escalatie, stelt Hamidreza Azizi, onderzoeker aan de Stichting voor Wetenschap en Politiek (SWP) in Berlijn. „Iraanse leiders zijn al tevreden met de status quo”, zegt hij telefonisch. „Israël heeft een grote klap gekregen, is druk bezig de gaten in haar veiligheidsapparaat te dichten en staat onder vuur van Arabische landen. Teheran heeft weinig meer te winnen bij een escalatie.”

De mogelijke verliezen daarentegen zijn groot. „De VS hebben al twee vliegdekschepen naar de oostelijke Middellandse Zee gestuurd”, zegt Azizi. „Iran beseft dat Hezbollah hard geraakt kan worden en wil dat voorkomen, want Hezbollah is Teherans belangrijkste bondgenoot in de regio. Het wil Hezbollah niet opofferen om Hamas te redden.”

Iran-analist bij International Crisis GroupAli Vaez Het beeld dat Iran als een poppenspeler aan alle touwtjes trekt, is veel te simplistisch

Tegelijkertijd moet Iran, net als de VS, voldoende afschrikking (‘deterrence’) zien uit te stralen, zegt Mohammad Ali Shabani, analist en redacteur van Amwaj.media, een nieuwssite die vanuit Londen bericht over Iran, Irak en het Arabisch schiereiland. „Dit is zo’n moment waarop alles kan gebeuren”, zegt hij telefonisch. „Het offensief van Hamas heeft de spelregels volledig geschonden. De nieuwe regels zijn nog totaal onduidelijk, dus kijkt iedereen nu naar elkaar om erachter te komen waar de rode lijnen van de ander liggen. In zo’n situatie draait alles om deterrence.”

Toch verwacht Shabani, net als Azizi, niet dat Iran hier in dit stadium al Hezbollah voor wil inzetten. „Teheran ziet dit als een trapsgewijs conflict dat maanden kan duren”, zegt Shabani. „Het zal daarom een stapsgewijze aanpak kiezen. Het is net als met poker: je legt niet meteen je belangrijkste kaarten op tafel.”

Eerder verwacht hij aanvallen op Amerikaanse doelen in Irak en Syrië. „Khamenei is ervan overtuigd dat Israëls handelen grotendeels bepaald wordt door de Amerikanen”, zegt Shabani. Om Israël af te schrikken, wil hij dus de Amerikanen zien af te schrikken. Dat kan het makkelijkst in Irak en Syrië, waar de Amerikanen het kwetsbaarst zijn.”

Irak heeft sinds vorig jaar een door sjiitische en pro-Iraanse partijen gedomineerde regering die het budget van de Volksmobilisatie-eenheden heeft uitgebreid naar bijna 3 miljard dollar per jaar. Deze milities hekelen de aanwezigheid van Amerikaanse troepen in Irak en zien nu hun kans schoon. Deze woensdag voerden ze al drone-aanvallen uit op twee verschillende Amerikaanse bases. Ook werden Amerikaanse troepen aangevallen door een drone in de Syrische plaats al-Tanf, tegen de grens met Irak en Jordanië. Bij de aanvallen zijn voor zover bekend alleen lichtgewonden gevallen.

Uitvalsbasis

Net als Hezbollah en Iran vechten de Iraakse milities al jarenlang in Syrië aan de kant van het Assad-regime. Het land zou dan ook een uitvalsbasis kunnen worden voor directe aanvallen op Israël, stelt onderzoeker Azizi. Daarbij lijkt het hem waarschijnlijk dat de aanvallen zich in eerste instantie richten op de door Israël bezette Golan-hoogte. „Omdat dit door de VN erkend wordt als Syrisch grondgebied, is een aanval erop een lagere vorm van escalatie”, zegt Azizi. „Bovendien zou een aanval vanuit Syrië het minder waarschijnlijk maken dat Libanon in een oorlog wordt getrokken.”

Maar Hezbollah is zeker bereid om ook vanuit Libanon aan te vallen, stelt Amal Saad, een Libanese Hezbollah-expert verbonden aan de Universiteit van Cardiff. „Iran zal hierin ook luisteren naar de belangen van Hezbollah, dat het gebied veel beter kent. Het is niet zo dat Teheran dicteert wat Hezbollah doet.”

onderzoeker bij Stichting voor Wetenschap en PolitiekHamidreza Azizi Iran wil Hezbollah niet opofferen om Hamas te redden

Evenmin is Saad overtuigd door het idee dat Hezbollah een offensief vanuit Libanon zal proberen te voorkomen omdat Libanon er economisch zo slecht aan toe is. „De analisten die dat zeggen, kennen Hezbollah niet”, zegt Saad, die voor haar onderzoek jarenlang leiders van de groepering sprak. „Hezbollahs raison d’être is de strijd tegen Israël. Ze zullen niet toekijken als Israël een grondoffensief in Gaza begint of Hamas op een andere manier probeert te verpulveren. Niet alleen uit solidariteit, maar ook omdat ze weten dat ze de volgende kunnen zijn.”

Hezbollah heeft al een aantal raketten vanuit Libanon afgevuurd, maar beschikt volgens Saad over veel meer middelen voor zowel een escalatie als een militaire interventie. Naast het opschalen van een luchtoffensief – Hezbollah beschikt vermoedelijk over zware raketten die alle Israëlische steden kunnen bereiken – acht ze het ook mogelijk dat Hezbollah een deel van haar naar schatting 100.000 strijders en reservisten zal inzetten voor een grondoffensief. „Hezbollah wil de oorlog naar Israëlisch grondgebied brengen, precies zoals Hamas dat heeft gedaan.”

Directe confrontatie

Hoe het Westen in zo’n geval zal reageren, valt niet eenduidig te voorspellen. President Biden heeft weliswaar vliegdekschepen richting Israël gestuurd en tijdens zijn bezoek aan Tel Aviv van afgelopen woensdag gewaarschuwd dat niemand het moet wagen Israël aan te vallen, maar zal tegelijkertijd geen trek hebben in een zoveelste Amerikaanse oorlog in het Midden-Oosten. Bovendien ontkende Biden tegenover een verslaggever van Bloomberg dat zijn adviseurs zouden hebben gezegd dat Amerika zonder meer met Israël mee zou vechten als Hezbollah aanvalt.

Indien de VS wel ingrijpen, kan dit volgens Saad voor Iran aanleiding zijn om alsnog een directe confrontatie met het Westen aan te gaan. „In zo’n geval is de vraag meteen of Rusland zich hierin zal mengen”, zegt ze. „Dan kan dit uitgroeien tot een regionale of zelfs een wereldoorlog.”

Om zulke nachtmerriescenario’s te voorkomen, zegt Ali Vaez van de Crisis Group, moet er onmiddellijk een staakt-het-vuren komen om ruimte te bieden aan diplomatie. Die ruimte is overigens wel beperkt, vreest hij. „Vanwege het jarenlange beleid van sancties en maximale druk heeft het Westen nog maar weinig leverage vis-à-vis Iran”, zegt hij. „Rusland en China hebben dat veel meer, maar hebben weinig belang bij de-escalatie om het Westen uit de brand te helpen.”