‘Letzter Abend’: iedere generatie krijgt een Cassavetes

Direct na Donald Trumps overwinning stormden de duiders tevoorschijn. Hoe had Harris zo kunnen verliezen? De duiders wisten het: het was de schuld van de inflatie, Bidenomics, trans sporters, Koude Oorlog-liberalen, Harris’ oppervlakkigheid en het neoliberalisme. Onder andere.

Vraag twee: wat betekent Trumps overwinning? „Een grote nederlaag voor de democratie”, schreef Vrij Nederland meteen. Bij Ewald Engelen, officieel financieel geograaf maar in de (sociale) media bekender als establishment-criticus, schoot dit in het verkeerde keelgat. „Die eerste zin, hoe krijg je hem uit je pen: de uitslag van een keurig verlopen democratische verkiezing ‘een grote nederlaag van de democratie’ noemen…”, schreef hij op X.

Engelen toonde hier een minimalistische democratieopvatting: keurig verlopen verkiezingen vindt hij genoeg om iets een democratie te noemen. Maar de liberale democratie omvat meer dan dat: onafhankelijke rechtspraak, vrije pers, en idealiter ook een ‘democratisch ethos’. CDA-leider Henri Bontenbal omschreef dat begin dit jaar als „de wil en de inzet om de instituties die de samenleving en de rechtsstaat stutten, te koesteren”. De vraag is: blijven die onder Trump intact? En zo niet, vinden zijn kiezers dat erg?

Wat verstaan Trumps kiezers eigenlijk onder democratie?

Wat verstaan Trumps kiezers eigenlijk onder democratie, vroeg iemand zich woensdag af in een webinar van Harvard. Historicus Daniel Ziblatt en politicologen Joshua Kertzer en Pippa Norris reageerden daarin op de verkiezingsuitslag. Kertzer wees op een paper in Science dat net is uitgekomen, waarvoor burgers in zes landen (Egypte, India, Italië, Japan, Thailand en de VS) waren gevraagd naar hun democratieopvatting. In alle landen bleken burgers vrije verkiezingen en individuele rechten zoals de vrijheid van meningsuiting cruciaal te vinden voor een democratie. Minder belangrijk vonden ze de instituties die de politieke macht begrenzen, zoals de rechterlijke macht. „Dit impliceert dat het ondermijnen van checks and balances minder snel tot een publieke backlash zal leiden dan het aantasten van verkiezingen of burgerlijke vrijheden”, aldus de auteurs.

Dit is zorgelijk, want die checks and balances zijn noodzakelijk in een democratie. Zonder onafhankelijke pers en rechterlijke macht zijn eerlijke verkiezingen en burgerlijke vrijheden immers niet gegarandeerd. Begrijpen burgers dat wel?

Nee, zei Pippa Norris, al decennialang een van de meest toonaangevende politicologen ter wereld, in de webinar. „Mensen begrijpen niet veel van democratie.” Kiezers bewijzen wel lippendienst aan de democratie: in onderzoeken laten ze zich er positief over uit, maar vraag je ze bijvoorbeeld of het leger de macht moet grijpen in noodsituaties, dan antwoorden ze doodleuk ‘ja’. In plaats van ze te vragen naar hun visie op „het d-woord” moet je onderzoeken hoe ze denken over autoritaire normen en praktijken, aldus Norris. Pas dan krijg je een beeld van wat democratie voor hen betekent.

De autoritaire normen en praktijken van Trump zijn niet subtiel: hij noemt zijn politieke tegenstanders „the enemy from within” en wil ze achter de tralies krijgen, althans dat zegt hij. Schokkend was zijn uitspraak, vorige week, dat een potentiële schutter eerst door een haag van „fake news”-media zou moeten schieten om hem te bereiken: „Dat zou ik niet zo erg vinden.”

Uit voxpops met Trump-stemmers blijkt dat zijn kiezers niet zitten met dit soort uitspraken. Het is blijkbaar geen dealbreaker als een presidentskandidaat aanmoedigt journalisten dood te schieten. Misschien nemen ze dit soort uitspraken niet serieus, of zijn ze het er zelfs mee eens. Hoe dat laatste werkt schreef The Economist vorige week: „Als politici hun aanhangers ervan kunnen overtuigen dat het karakter van hun tegenstanders de natie bedreigt, kunnen ze het breken van normen en het oprekken van regels framen als lef en sterk leiderschap, in plaats van constitutioneel vandalisme.”

Wat kun je doen tegen dit zwakke democratiebesef? Belangrijk lijkt me dat niet alleen opiniemakers, maar ook politici keer op keer duidelijk maken waarom bepaalde acties en uitlatingen onverenigbaar zijn met de liberale democratie, én waarom dat erg is. Een cruciale rol is dus weggelegd voor ‘loyale democraten’, zoals Daniel Ziblatt ze noemt in zijn boek The Tyranny of the Minority: politici die ondemocratisch gedrag ondubbelzinnig veroordelen, ook als het plaatsvindt in hun eigen kringen. Zonder loyale democraten heeft een democratie weinig overlevingskans. In de Republikeinse Partij bleken ze helaas beperkt voorradig.

Hoe is dat in Nederland? Uitspraken van Geert Wilders over D66-rechters, een nepparlement en journalisten als „tuig van de richel” hebben VVD, NSC en BBB er niet van weerhouden met hem te gaan regeren. Op de loyale-democratenindex scoor je dan niet hoog. Hoopgevend is wel de brede weerstand, uiteindelijk ook bij NSC, tegen de inzet van het noodrecht om de asielinstroom te verminderen. Hiermee heeft een Kamermeerderheid niet alleen misbruik van het noodrecht voorkomen, maar ook laten zien wat wel en niet acceptabel is in een liberale democratie.

„Het verdedigen van de democratie is vermoeiend werk”, schrijft Ziblatt in zijn boek. Het is ook nog eens ondankbaar werk, want antidemocraten als Trump en Wilders schilderen juist loyale democraten af als vijanden van het volk. Die valse omkering moet bestreden blijven worden.

Delen

Mail de redactie

Begin jaren vijftig waren er in Washington vurige debatten over de vraag hoeveel manschappen, materieel en politieke energie de Verenigde Staten in Europa moesten investeren. Uiteindelijk trokken pleitbezorgers voor grootscheepse steun aan Europa aan het langste eind. Het waren niet de gebeurtenissen in Europa of vriendschapsbanden die de doorslag gaven, zoals Europeanen weleens denken. Nee, bepalend was het gewapende conflict in Korea, aan de andere kant van de wereld. Communistisch China en de Sovjet-Unie steunden Noord-Korea, zo fervent dat de Amerikanen besloten om massaal in Europa te investeren om te voorkomen dat de communisten daar een walk-over zouden hebben. De communistische opmars in Europa stoppen was hun topprioriteit. En hoewel er zelfs toen in Washington onenigheid was over de vraag hoe lang Amerikaanse troepen moesten blijven – tien jaar, vijftien? – zijn ze tot nu toe gebleven.

Vandaag is de situatie andersom: voor Washington is Europa nog altijd belangrijk, maar de prioriteit is Zuidoost-Azië. Daarom is Donald Trumps verkiezingswinst voor Europa een gamechanger. Begin jaren vijftig wilden de Amerikanen een directe clash in Korea vermijden om te focussen op Europa. Nu willen zij een rechtstreekse aanvaring met Rusland in Oekraïne vermijden, omdat dit hun positie in Zuidoost-Azië zou verzwakken. Het exacte spiegelbeeld van toen.

De Europeanen weten dit al jaren. Ze weten dat ze hier iets mee moeten. Hun probleem is dat Amerikaanse betrokkenheid op het continent altijd verbonden is geweest met de Europese eenwording. Als je aan het een sleutelt, kom je aan het ander. Als Trump besluit om met eenzijdige heffingen een handelsoorlog met Europa te ontketenen en om Oekraïne onder de bus te gooien, waarmee hij de veiligheid van grote delen van Europa in gevaar brengt, moeten de Europeanen hun krachten veel meer bundelen.

De VS hebben decennialang, sinds Korea, Europa’s verdediging en veiligheid ter hand genomen. Onder de Amerikaanse geopolitieke paraplu, in relatieve luwte, konden de Europeanen hun economieën opbouwen, verzorgingsstaten vestigen (waarin goed voor arbeiders werd gezorgd, zodat het communisme weinig voet aan de grond kreeg) en na twee verwoestende wereldoorlogen betere mensen worden. Zo stond Washington aan de wieg van de Europese integratie. Amerikaanse ministers hebben zelfs gedreigd om geen Marshallhulp uit te betalen als de Europeanen niet beter gingen samenwerken. Dat werkte.

De geforceerd-blije felicitaties van Europese regeringsleiders aan Trump en hun gekweel over innige transatlantische banden bewijzen hoe afhankelijk Europa nog altijd is van de VS. Maar de Europeanen weten donders goed wat ze moeten doen: sterker en autonomer worden. Ze kennen Trump intussen. In Brussel hebben Commissie en lidstaten afgelopen jaar voorbereidingen getroffen voor ‘Trump-II’. Afhankelijk van wat Trump op handelsgebied gaat doen, liggen er tegenmaatregelen klaar.

Europa moet Europese bedrijven beschermen en de interne markt verstevigen. Het recente Draghi-rapport bevat alle noodzakelijke instructies. Ook moet Europa een solide Europese defensie opzetten – niet alleen door meer wapens te kopen, maar vooral ook hetzelfde soort wapens, zodat landen elkaar te hulp kunnen schieten. Europese landen geven steeds meer aan defensie uit. Maar als je veertien soorten tanks hebt die onderling niet compatibel zijn, zoals nu, moet je je aankoopbeleid stroomlijnen. Europa koopt driekwart van zijn wapens in de VS en moet ook dringend investeren in de Europese wapenindustrie. Allemaal erg lastig, vanwege nationale belangen. Maar het is zoveel efficiënter en goedkoper om dit samen te doen, met eurobonds. Dat kanselier Olaf Scholz op de dag van Trumps zege niet alleen weer een soort dienstplicht invoert maar ook zijn minister van Financiën ontslaat omdat die weigert in zulke Europese projecten te investeren, spreekt boekdelen.

„Europa komt door crises vooruit”, zei Jean Monnet ooit. Regeringsleiders doen alleen dingen samen als het echt niet anders kan. Tijdens de eurocrisis, bankencrisis en pandemie hebben ze doorgepakt. Zo’n moment beleven ze nu weer. Ze weten exact wat ze te doen staat.

Delen

Mail de redactie