:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/10/data106058214-a8c1de.jpg)
N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Interview
Wie eenmaal de piano van Mitchel van Dinther aan het werk heeft gezien, kan bijna niet in dezelfde ruimte zijn zonder af en toe even te spieken of er echt niemand achter zit. Want als je iets op die piano speelt, dan…
Bij Mitchel van Dinther thuis in Rosmalen staat een piano in de woonkamer. Gewoon, een piano. „Ga maar zitten, speel maar wat.” Oké. C, kwint erboven G, nog maar een C en gedachteloos een plingel in de hoogte. Stilte. ‘Moest me iets opvallen?’, wil ik vragen, maar voor dat dat lukt, snoert iets me de mond. De piano! Er gaan toetsen naar beneden, zonder iemand die ze aanraakt. De piano speelt, uit zichzelf, een frase terug.
Bij Van Dinther thuis staat, blijkbaar, een disklavier in de woonkamer: een akoestische piano die zelf kan spelen. Een beetje zoals een oude pianola, maar dan niet aangestuurd door grote muziekrollen maar door een computer. Een disklavier kon altijd al twee dingen: als je er wat op speelt, kon je even later op de computer lezen wat je had gespeeld. En als je op de computer muziek maakte, kon het disklavier dat voor je ‘afspelen’. Mitchel van Dinther (artiestennaam: Jameszoo) en zijn team hebben die twee dingen gecombineerd: je speelt iets, de computer registreert dat en genereert dan op basis van een enorme database aan bestaande muziek een ‘reactie’ op wat jij net speelde. Het resultaat is muziek die niet bestond, alleen nu bestaat en daarna nooit meer zal bestaan. Het is een fascinerend en bijna aangrijpende ervaring; alsof je met een onzichtbare zit te spelen.
„Als ik naar een concert ga, ben ik erg bezig met de esthetiek van de muziek”, verklaart Mitchel van Dinther even later aan de koffie. In de hoek staat het disklavier, stil, maar voor ons gevoel bijna menselijk aanwezig, luisterend. „Wat me ging storen is dat ik bij het zien van een bepaalde musicus die ik goed vind al denk ‘dit is goed, want het is die musicus.’ Voor mijn album Blind wilde ik op zoek gaan naar muziek zonder entiteit erachter, zonder speler die je kunt bewonderen.” Is dat gelukt? „Totaal niet. Je voelde het: een zelfspelende piano wordt al na een paar seconden zelf een fascinerende entiteit.” Toch leverde de generatieve disklavier Van Dinther wel een speeltuin aan mogelijkheden op. Eind vorig jaar exposeerde hij ‘Telephone’ in Nest in Den Haag: drie disklavieren op een rij, die oneindig op elkaar reageerden. Een beetje zoals je vroeger het telefoonspel speelde. „Het resultaat is heel wisselend. Soms is het heel mooi, soms is het wilde twaalftoonsmuziek, soms lijkt het wel neoklassiek.”
Dompteur van de piano
De zelfgenererende piano van Van Dinther kun je binnenkort weer aan het werk zien en horen. Nu in een concert met Asko|Schönberg en Slagwerk Den Haag. De noten die Van Dinther schreef voor de levende musici staan vast, maar ze moeten zich verhouden tot de zelfspelende piano in hun midden. „Ik ben niet geïnteresseerd in complete willekeur. Het is niet spannend als de piano gewoon een loopje neemt met de vaste noten van de musici. Mijn doel is: de piano dingen laten verzinnen die ík niet kan verzinnen, maar die ik wel inhoudelijk interessante toevoegingen vind binnen de context van de compositie.”
Om dat aan te sturen, kan Van Dinther aan gedragsknoppen draaien. „Die bepalen bijvoorbeeld hoe experimenteel hij speelt, of hoe breed akkoorden zullen liggen. Ik ben de dompteur van de piano. Maar als ik de piano eenmaal aan heb gezet en het concert begint, kan ik niets meer veranderen. Dan is het de piano op zichzelf. Er zal dus op alle concerten iets anders klinken.”
Kan het ook mislukken? „Jazeker. Soms vind ik de uitkomst boeiend, soms niet. Er zitten een paar momenten in het concert dat de piano echt gek mag gaan. Dan kán hij verschrikkelijke muziek maken. Vind ik. Maar wat ik verschrikkelijk vind, zal een ander juist mooi vinden.” Het is net als bij mensenmuziek.
Het idee van Van Dinther ligt in lijn met eerdere experimenten, zoals de Continuator van de Franse wetenschapper François Pachet. Wel uniek is de grote collectie muziek waarmee Van Dinther zijn versie van de muziekrobot heeft gevoed. En nog unieker is dat Van Dinthers versie gratis online staat, voor iedereen die aan een disklavier kan komen en het zelf wil uitproberen, of zelfs zelf wil doorontwikkelen. „Het is raar dat die eerdere experimenten niet openbaar te vinden zijn, want het is waanzinnig leuk om er zelf mee te werken.”
Computermuziek bestaat niet
Zou Van Dinther uiteindelijk een helemaal gerobotiseerd zelfgenererend orkest willen? „Nee, dat zit de esthetiek juist evengoed in de weg. Ik denk dat je altijd mensen wil zien die de muziek maken, die ervoor zweten. Die je op elkaar ziet reageren. Je wil niet in een concertzaal zitten om naar robots te kijken.” En bang dat kunstmatige intelligentie de kunst overneemt, hoeven we volgens Van Dinther al helemaal niet te zijn. „Echte computermuziek bestaat niet. De techniek, de modellen, de datasets en de afstelling van generatieve AI zijn altijd door mensen gemaakt. De referentie is altijd mensenmuziek.”
Maar met de ontwikkeling van zijn robotpiano is hij nog niet klaar. „Hij frustreert me nog genoeg”, lacht hij. „Hij heeft bijvoorbeeld nog geen heel gedegen harmonisch ‘besef’. Welke akkoorden bepaalde tonen vormen, en wat de functie van dat akkoord in de context is, dat is nu nog te complex. Maar we zijn bezig met het schrijven van allerlei harmonische regels, zoals componisten die ook kennen.” En dan dient het volgende probleem zich alweer aan: „Je kunt een computer heel goed allerlei regels laten uitvoeren. Maar er is niets menselijker dan allerlei regels kennen, en die vervolgens gewoon overboord gooien. Dat is voor een computer erg lastig.”
„Als de piano eenmaal harmonie snapt, zou ik graag goede pianisten met hem willen laten kletsen. Kijken of je duetten kunt creëren tussen mens en robot. En zien hoe snel een goede pianist de logica van de robot begrijpt en die kan gebruiken.”
