Aardbevingscijfers omgevormd tot muziek nabij een Gronings gasveld

Posted on September 12, 2023 by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Reportage

Kunstmanifestatie Vlak naast een gaswinningsveld in Groningen proberen drie kunstenaars met beeld, muziek, tekst en performance nieuwe betekenis te geven aan een beladen landschap.

Bert Nijmeijer

12 september 2023 om 15:51

Leestijd 2 minuten

Noa-Marthe Prins tijdens haar performance op de manifestatie Green Fields/Subsurface.

Foto Jedidja Smalbil

„The future is green.” Terwijl performancekunstenaar Noa-Marthe Prins haar tekst uitspreekt, langzaam en nadrukkelijk, smeert ze haar gezicht in met groene verf. „I dream of clean and I scream for green”, zegt ze. De wereld heeft het nu even lastig met die opwarming, maar als alles en iedereen straks groen is, wordt het weer gezellig. Toeschouwers op de eerste rij krijgen ook een veeg verf op de wangen – de energietransitie raakt iedereen.

De grote energiebedrijven verkopen het achter die transitie liggende beloofde land als een schoon en groen paradijs, waar het straks altijd lente is, wil Prins maar zeggen. Maar in haar performance GAS/LIGHT laat ze zien hoe het gas- en oliekapitaal de wereld met schone praatjes naar zijn hand zet. Destijds, na de vondst van de Groninger gasbel in 1959, en nu, bijna 65 jaar later, nog steeds.

Dierenvel en strorokje

Op een paardenweide nabij Steendam klimt en rolt Prins in de brandende zon op een viertal olievaten, gekleed in een dierenvel en een strorokje. Ze gromt, kreunt en kronkelt – veel lijf en zweet. Het indrukwekkende decor bestaat uit de pijpen- en leidingen-spaghetti van de gaswinningslocatie Siddeburen, die drie jaar geleden werd gesloten. Op 1 oktober sluit ook de laatste van deze installaties in het wingewest rond Slochteren – installaties die het land warmte en welvaart gaven, en de Groningers scheuren en leed.

De voorstelling GAS/LIGHT is onderdeel van de manifestatie Green Fields/Subsurface, deze maand te zien en te beleven op het ‘Kultuureiland’ aan de Damsterplas, een artistieke pleisterplaats naast een zandafgraving.

De reizende kunstkaravaan Het Resort uit Groningen nodigde naast Noa-Marthe Prins ook de Amsterdamse schrijver en kunstenaar Artun Alaska Arasli uit, om een maand lang te bivakkeren naast zo’n te ontmantelen gaskraan, waarbij in plaats van gas kunst moest opkomen.

Klankschaalklanken

Op een bloedhete zondag rijden we vanaf het station in Groningen met een gekoelde dubbeldekker de provincie in – een ruimteschip met kunstzinnige aliens door het Groninger land.

De meeste passagiers zijn vrienden en bekenden van Het Resort, de voertaal aan boord is Engels. Uit de speakers komt de soundscape die de Amsterdamse componist Phantom Wizard (Isha Forster) voor de gelegenheid heeft gemaakt: repeterende klankschaalklanken die uit het landschap zelf lijken op te borrelen.

Op de opening speelt Forster live op draaitafel en klarinet. Het optreden is net een paar minuten bezig als de stroom uitvalt, als om te illustreren dat energie niet vanzelfsprekend is.

De rode draad in Green Fields/Subsurface is, inderdaad, de groene wei en wat eronder ligt, of eronder geveegd wordt. Groen is ook het grastapijtje in de caravan waarin Alec Mateo zijn audiovisuele werk vertoont. Op een scherm zijn beelden te zien van een lieflijk Teletubbylandschap, dat wordt verscheurd door beelden en muziek van Ede Staal, die de blues van Groningen een stem gaf. Tussendoor klinken schijnbaar willekeurig aangeslagen pianotoetsen. Mateo liet een computerprogramma onverschillige bevingscijfers transformeren in muziek, onverschillige muziek dus, die schuurt met de diep-menselijke stem van Staal.

Lees ook: Geld was altijd dominant bij de besluitvorming over de gaswinning

Na een wandeling door een van insecten zoemend bloemenland kom je bij de container waaraan Artun Alaska Arasli zijn essay Notes on Entropy heeft opgehangen. De impressionis-tische en associatieve tekst gaat in vogelvlucht langs een wereld aan onderwerpen: de gaswinning, de land-art van Robert Smithson, de moord op Sharon Tate door de sekte van Charles Manson. Een tekst om in rust nog eens te lezen, op een plek waar het geen dertig graden is en er geen gratis cava is, zoals hier.

Aan het slot van de performance van Noa-Marthe Prins heeft ze de oliedrums omwikkeld met graszoden. Zoiets gaat hier ook gebeuren. Er is de bewoners een schoon groen grasveld beloofd, als alles is opgeruimd. Dan zie je niets meer van wat hier is gebeurd. Onder de grond blijft het gaswinningsstelsel liggen, tot drie kilometer diep.

Green Fields/Subsurface is in de weekenden geopend bij Kultuureiland in Steendam. Op de slotdag, 7 oktober, voert Noa-Marthe Prins haar performance nog eens op en is er een artist talk.

Genetic Choir helpt dementerende ouderen op microniveau – met ritme, melodie en aanraking

admin
October 2, 2024
0

„Je gaat zo wel iedereen vertrouwen”, zegt een 85-jarige vrouw met dementie in een roze trainingspak. Ze wijst naar een aantal zingende vrouwen in de woonkamer. „Shake it up, shake it up”, zingt ze en ze zwaait met haar armen in de lucht. Naast haar zit Chandana Sarma (39), zanger en sessieleider van Genetic Choir, een ensemble improvisatiezangers. In het Stem&Luister-project proberen ze door te luisteren en te improviseren met geluid, ritme, aanraking en melodie contact te maken met ouderen in de laatste fase van dementie. Sarma aait voorzichtig over de arm van de vrouw en maakt ritmische geluiden. „Hap, hap”, reageert de vrouw blij.

De zanggroep van Stem&Luister is op bezoek bij het verpleeghuis Dr. Sarphatihuis (Amsta) in Amsterdam. In de woonkamer hebben zich zo’n tien ouderen met dementie verzameld en vier zangers zitten verspreid over de ruimte. „Met die vent heb ik helemaal niks”, zegt een 85-jarige vrouw in een roze bloes tegen een zanger die tegenover haar zit. De zanger maakt alleen geluid door met haar vingers op tafel te tikken. Het lijkt alsof de vrouw denkt een gesprek te voeren met de zanger, maar haar aanvankelijk heldere woorden veranderen langzaam in stotterende geluiden.

Genetic Choir dat in 2007 is opgericht, treedt in de woonkamers op als muziekensemble, maar zonder een vooropgezet plan; door te improviseren mengen ze zich „op een laagdrempelige manier” met mensen en hun omgeving. De zestien vaste professionele zangers werken samen met vrijwilligers om ouderen met dementie op fysiologisch niveau te stimuleren – én het werk van zorgpersoneel te verlichten.

**Chandana Sarma**, zanger en sessieleider van het Genetic Choir bij dementerende ouderen in het Sarphatihuis in Amsterdam.

Adem

Hoe dit werkt? „Je neemt zowel de persoon als de omgeving waar. Je kijkt naar de gezichtsuitdrukking en hoe iemand ademt”, zegt zanger Moira Mirck (45). Als een persoon bijvoorbeeld langzaam of snel ademt kan de zanger – door de zintuigen aan te voelen – inschatten wat voor geluiden of bewegingen passend zijn om contact te maken. „Of je mag een hand aanraken en dan voel je ineens dat die koud is. Ook dat is dan al iets om waar te nemen”, zegt Mirck.

Een 63-jarige vrouw met dementie wandelt in een rood, strak, kort jurkje door de gang. Soms loopt ze de woonkamer in. Ze woont pas drie weken in het verzorgingstehuis. „Ik voel dat de vrouw niet wil toegeven dat ze een van de dementerende personen is”, zegt zanger Sarma na de eerste sessie. De vrouw blijft maar rondjes lopen en doet alsof ze niets te maken wil hebben met de zangers. Het geluid in de woonkamer wordt langzaam intenser en er ontstaat een melodie. De vrouw in de rode jurk staats plots stil en tuit haar felrood opgemaakte lippen. Het lijkt alsof de geluiden tot haar doordringen en ze begint te dansen. Zanger Mirck vergezelt haar. Ze fluisteren iets in elkaars oor.

Het project wordt internationaal opgepikt; ze treden onder meer op in Duitsland en delen hun kennis met onderzoekers in Japan en Canada. De effecten van het project zijn wetenschappelijk onderzocht, maar het blijft toch vaak onduidelijk voor de zangers of ze bij de ouderen doordringen.

Doel

Volgens Thomas Johannsen (49), artistiek leider van Genetic Choir, is het werk van de zanggroep een voortdurend (auditief) onderzoek naar de betekenis van vocale improvisatie in de zorg. Ook is er vaak geen duidelijk doel, maar dat frustreert de meeste zangers niet. „Mijn doel is om een eerlijke ontmoeting te creëren met de ander door mij kwetsbaar op te stellen. Ook wil ik de persoon de gelegenheid geven om iets te laten gebeuren”, zegt Mirck, „ook al weet ik nog steeds niet of er daadwerkelijk een ontmoeting plaatsvindt.”

**Chandana Sarma**, zanger en sessieleider van het Genetic Choir.

Bij Stem&Luister worden vrijwilligers opgeleid om samen met de zangers van Genetic Choir de sessies uit te voeren. De zanggroep verwacht over vier jaar met zo’n honderd vrijwilligers te werken. De nieuwe vrijwilligers kunnen zich soms onzeker voelen over de uitkomst, zegt Sarma. Het gaat er namelijk niet om dat de zanggroep de ouderen met dementie op wonderbaarlijke manier geneest, maar dat „we niet moeten opgeven en denken dat mensen – die niet meer kunnen praten of bepaalde cognitieve manieren van contact missen – onbereikbaar zijn.”

Dementerende, soms onrustige ouderen krijgen zo hulp op microniveau – en het zorgpersoneel wordt ontlast. Uiteindelijk is het Mircks ambitie om het personeel bij te scholen en ze bij dit proces te betrekken.

Het resultaat? Door de ruimte loopt een 79-jarige vrouw in een blauw werkpak, ze lijkt verdwaald en heeft haar ogen amper open. Ze praat niet en loopt tegen dingen aan. Sarma begeleidt al neuriënd de vrouw naar een fauteuil. De vrouw lijkt gekalmeerd en leunt op Sarma’s schouder. „You’ve got a friend in me”, zingt de vrouw uit het niets én bijna op de maat met het geluid dat Sarma maakt.

Alleen maar vrouwelijke kunstenaars tentoonstellen corrigeert de canon niet

admin
October 2, 2024
0

‘Hoe zou onze kijk op het modernisme en op de avant-garde beweging veranderen als we uitsluitend het werk van vrouwelijke kunstenaars als uitgangspunt zouden nemen?” Deze vraag stelde Museum Arnhem zichzelf bij het samenstellen van de expositie Radicaal. Vrouwelijke kunstenaars en modernisme 1910-1950.

Het idee erachter is om zo de geschiedenis van de moderne kunst te herzien: veel vrouwelijke kunstenaars kregen in die jaren weinig ruimte om hun werk te exposeren, zeker niet in groepsexposities, omdat gearriveerde modernisten vreesden dat hun werk minder waard zou worden. De Duitse dadaïst Hanna Höch vatte in 1956 de plek van vrouwen in de kunst zo samen: „De meeste van onze mannelijke collega’s bleven ons lange tijd zien als charmante en getalenteerde amateurs, waarbij ze ons impliciet elke echte professionele status ontzegden.”

Met dat impliciete viel het overigens wel mee blijkt: de Nederlandse schilder Jan Sluijters wilde bijvoorbeeld in 1910 bij een expositie niet dat zijn werk in dezelfde zaal werd opgehangen als dat van Jacoba van Heemskerck van Beest. Zijn werk paste niet bij dat „zoodje jonkvrouwelijke juffen die ook anders willen”.

Focus op genderongelijkheid

Het is een van de aansprekende anekdotes waarvan er maar weinig zijn terug te vinden in de bijbehorende catalogus die verder vol jargon staat en waarin de focus ligt op genderongelijkheid, de eurocentrische blik en het idee van de man als genie. Het modernisme en de avant-garde werden gedragen door witte mannen die zichzelf briljant vonden en die door de buitenwereld ook zo werden gezien; het is een premisse waar je het onmogelijk mee oneens kan zijn.

Veel vrouwelijke kunstenaars streden tegen het antisemitisme, (raciale) ongelijkheid en armoede. Maar het zijn vooral de mannelijke kunstenaars die worden geëerd om hun verzet tegen nationalisme, fascisme en antisemitisme. Op Radicaal hangt bijvoorbeeld van de Duitse kunstenaar Alice Lex-Nerlinger Arbeiten! Arbeiten! Arbeiten! (1928). Hierop laat ze de werkeloosheid zien met drie gezichtsloze figuren die voor machines staan. Effectief toont ze de massaliteit en de anonimiteit van werkloosheid. Sterk is ook Paragraph 218 (1931), waar zes vrouwen een christelijk kruis omver duwen. Het getal 218 verwijst naar het artikel in het Duitse wetboek waarin staat dat abortus was verboden. Het hangt naast een poster van haar landgenoot Käthe Kollwitz die in 1923 al ageerde tegen deze wet.

Elizabeth Catlett – Have Special Reservations (ca. 1946–1947)

Marthe Donas – Sous la lampe / Under the Lamp (1927)

Zo ziet de wereld eruit, mijn kind

Engagement was dus belangrijk, waarbij het er niet zozeer om ging alternatieven te bieden, zoals bijvoorbeeld de opportunistische futuristen in Italië deden door voorstellen voor hun wereldbeeld aan Benito Mussolini voor te leggen, maar meer om het aankaarten van misstanden. De collages van de in 1944 in Auschwitz vermoorde Friedl Dicker-Brandeis tonen een dystopie die nog steeds indruk maakt. So sieht sie aus, mein Kind, diese Welt (1932) heeft een huilende baby in het midden met daaromheen foto’s en krantenknipsels over wereldpolitiek. Het hoofd van Adolf Hitler en de hakenkruizen zijn niet te missen; Dicker-Brandeis doorzag al vroeg in welke wereld Europa zich ging storten. Die staat ook centraal in haar minstens even sterke collage Mit einer Wohnung kann man einen Menschen erschlagen wie mit einer Axt (Je kan een mens vermoorden met een woning, net zo goed als met een bijl, 1932) waar foto’s van uitgebrande gebouwen, opgesloten kinderen, slachtoffers en een hakenkruis bij een wc weinig aan onduidelijkheid te wensen overlaten.

Guernica

Hetzelfde geldt voor het imposante Nazis Murder Jews van de Amerikaanse Alice Neel. Ze was geïnspireerd door een demonstratie en legde die in 1936 vast, een jaar voordat Picasso de staat van Europa verbeeldde met zijn Guernica, waarvan een kleed met de afdruk ervan nog steeds in het hoofdgebouw van de VN in New York hangt als aanklacht tegen oorlog. Neels werk roept ook de vraag op waarom zoveel mensen konden volhouden dat ze niets wisten van wat er in nazi-Duitsland gebeurde terwijl een Amerikaanse dat zelfs al drie jaar voordat de Tweede Wereldoorlog uitbrak wist.

**Gertrud Arndt** – *Maskenselbstbildnis Nr.13* (1930).

Radicaal laat zowel de abstracte als realistische uitingen zien van het protest en heeft daarbij ook oog voor werk dat buiten Europa werd gemaakt, wat een mooie aanvulling is op de eurocentrische blik waarop de modernistische canon lang gebaseerd was. Dus niet alleen Neel, ook kunstenaars uit het Midden-Oosten, Zuid-Amerika en India. Ze houden zich daarbij niet helemaal aan de tijdspanne die ze zichzelf hebben opgelegd. Zo is er een intrigerend werk van de Egyptische Gazbia Sirry waarop twee vrouwen bij een piano staan terwijl ze bezig zijn met het bedenken van een nieuw volkslied. Sirry maakte het werk in 1952 tijdens de Egyptische revolutie. Na 1950 dus, en ook wordt niet echt duidelijk waarom dit werk ‘modernistisch’ zou zijn.

Goede bedoelingen

Zo zijn er meer onduidelijkheden, waarbij de teksten weinig verhelderend zijn. Er is geen duiding van de tijd waarin werken zijn gemaakt, waarom iets is gemaakt, maar er zijn wel teksten waarin wordt ingegaan op de helderheid van kleuren. Ook interessant, maar waarom de Engelse kunstenaar Marlow Moss in 1932 nog schilderijen maakt in de dan al meer dan tien jaar oude beeldtaal van De Stijl-schilderijen kom je niet te weten. En waarom is het werk van de Amerikaanse Charmion von Wiegand, zoals Night Rhythm (1948), níet schatplichtig aan Mondriaan, zoals de curatoren stellen? Neem anders het schitterende kostuum van de Duitse Lavinia Schulz, Toboggan Woman uit 1923. Schulz was een Duitse danser en actrice, die prachtige maskers en kostuums maakte in dezelfde tijd als haar landgenoot Oskar Schlemmer. Wat is de achtergrond van deze danskostuums in die jaren?

De expositie smoort helaas in goede bedoelingen. Er is veel mooi werk te zien, maar de focus op vrouwen alleen is anno 2024 alweer achterhaald en bovendien een gemiste kans. Het antwoord op de vraag ‘hoe onze kijk op het modernisme anders zou zijn als de vrouwelijke kunstenaars het uitgangspunt waren’ is namelijk: niet heel anders. En dat is nu juist de kracht. Door de vrouwen er apart uit te lichten kom je niet tot een correctie van de canon, maar rem je die af. Een canon wordt namelijk pas herzien als het werk van zowel mannelijke als vrouwelijke kunstenaars meeneemt in een expositie over die periode. Sluijters is dood, dus ook die zul je geen bezwaar meer horen maken wanneer „jonkvrouwelijke juffen” gewoon onderdeel zijn van het geheel van de kunstgeschiedenis.

**Charley Toorop** – *Portret van An Harrenstein-Schräder* (1929) (links) en **Charley Toorop** – *Zelfportret Villefranche* (1934) in Museum Arnhem.

Column | Niet: sorry dat ik besta, maar: hier ben ik, zeggen in Venetië de kunsten

admin
October 2, 2024
0

Het is al een wonder om in Venetië in het theater La Fenice naar de opera te gaan. Om achter een deurtje in zo’n legendarische vergulde box plaats te nemen met je ellebogen op je eigen balustradetje en te denken: misschien zat Casanova hier ook. Maar dan komt er een sopraan op in een verpletterend roze japon, een fier poederdonsje tussen de ravenzwart gekostumeerde orkestleden. Geen idee wat ze gaat doen, het programma is gewijzigd, hoe of wat verstond ik niet. Ze zet het op een zingen. Wat een stem! „Eat me”, versta ik, „drink me”, hoor ik. Ha! Wonderland is compleet, dit is Alice. Het meesterlijke solostuk is van Unsuk Chin. De sopraan heet Siobhan Stagg en zij voegt haar silhouet naar de bekende Alice-illustraties van John Tenniel. Hangend haar. Schouders achteruit, kin omhoog, rug als een plankje – aanval is beter dan verdediging. Ik ben bang, maar kom maar op. Compleet conform de Biënnale van de beeldende kunsten die, uitdagend als Alice, de stad domineert. Niet: sorry dat ik besta, maar: hier ben ik.

Siobhan Stagg in Teatro La Fenice, 26 september 2024.

Iedereen die de landenpaviljoens van de Biënnale ‘doet’, heeft een favoriet. De mijne is Oostenrijk. Dat laat zich vertegenwoordigen door de politieke vluchtelinge Anna Jermolaewa uit Sint-Petersburg en dat terwijl in Oostenrijk extreem-rechts triomfantelijk in de rondte zompt.

Met een acuut oog voor de poëzie van de repressie ging Jermolaewa aan de slag met de absurditeiten van afweer en onderdrukking. Zo ironiseert ze, met hulp van vier Oekraïense ballerina’s, het Russische misbruik van Het Zwanenmeer, op tv teruggebracht tot visuele fopspeen. Rusland leidde ook tot haar installatie van verboden verklaarde westerse popmuziek. Technici kopieerden subversieve lp’s op het celluloid van x-rayfilms die ze uit de vuilnisbakken van ziekenhuizen visten. Elvis onder een botbreuk, Roxy Music achter een röntgenschedel, het is een schitterende verbeelding van de totalitaire angst voor kunst en cultuur.

Oostenrijk komt ook aan de beurt. Diep snijdt Jermolaewa’s Research for sleeping positions, een video waarvoor ze 24 uur de slaap zocht op het stationsbankje waar ze als vluchtelinge haar eerste week op bivakkeerde. Ze woelt, ze hangt, ze suft. Ze slaapt niet, want haar bankje is veranderd. In het midden zitten nu armleuningen, om mensen als zij te weren. Nooit vergeten, slaapdeprivatie is een vorm van marteling.

Kunst, ook de meest persoonlijke, reageert op wat de wereld aanreikt. Die wereld is in chaos en oorlog, en de Biënnale 2024 puilt uit van unverfroren artistiek commentaar op wat de macht uitvreet met klimaat, emigranten, racisme. Het mooie is dat het zo welgemoed gebeurt; ik zie melancholieke, wijze, grappige, schrandere en super-esthetische kunst. Zelden agressief, steeds scherp. Allicht is de confrontatie met de gevolgen van je dwingelandij onverdraaglijk, als je meent dat je de baas hoort te zijn. Daarom willen nogal wat politici de kunsten wegdoen en hun publiek erbij. Zal ze niet lukken.

„Kop d’raf!” roept de Hartenkoningin. Alice groeit en groeit. Zij lacht en de koningin waait weg.

Luister naar