Opinie | De bezetting van de A12 is onmisbare ongehoorzaamheid

Actievoerders van Extinction Rebellion (XR) willen op 9 september de A12 in Den Haag afsluiten. Zij hebben aangekondigd dit vanaf dan elke dag te zullen doen totdat de fossiele subsidies, die tussen de 17 en 37,5 miljard euro bedragen, worden ingetrokken.

De actievoerders overtreden daarbij de wet en plaatsen zich in de traditie van de burgerlijke ongehoorzaamheid. Politiek handelen in deze traditie wordt door overheden en opiniemakers vaak neergezet als gevaarlijk, omdat moralisten het recht in eigen hand zouden nemen. Maar burgerlijke ongehoorzaamheid is een legitieme actievorm voor democratische verzetsbewegingen, die in de geschiedenis op cruciale momenten onmisbaar is gebleken.

Een voorbeeld van de ‘moralistische interpretatie’ gaf Ronald Plasterk, voormalig minister van Onderwijs, in zijn column in De Telegraaf. Hij betoogt dat groepen als XR een gevaar zijn voor de samenleving omdat ze hun moraal boven democratie en open samenleving stellen: met XR hangt de totalitaire samenleving boven ons hoofd en in het verlengde van hun acties ligt de moord op Pim Fortuyn door Volkert van de G. Dergelijke interpretaties gaan wereldwijd hand in hand met een steeds hardvochtiger behandeling van activisten door overheden: ze krijgen preventieve gebiedsverboden, politiegeweld, massale arrestaties en in Engeland gevangenisstraffen. Frankrijk zet terrorisme-wetgeving in en ook in Nederland wordt het demonstratierecht uitgehold.

‘Alarmisten’

De context is een hernieuwde politisering van klimaatbeleid als iets specifiek ‘links’. De kennis van het IPCC en vele andere wetenschappers, evenals de transformaties die we dagelijks om ons heen kunnen zien – de natuurbranden, de mondiale temperatuurstijging, de schrikbarende afname van gletsjers, poolijs, insectenleven, visstand, de droogtes, overstromingen en veenoxidatie, brandende methaanlekken, ecocide door oorlogsgeweld – dit alles komt terecht in een politieke maalstroom waarin burgers en organisaties die naar de feiten willen handelen als linkse ‘alarmisten’ in de hoek worden gezet. Tijdens de vorige bezetting van XR, op 27 mei 2023, zette de politie de waterspuit aan tijdens de speech van Klaas Landsman, mathematisch fysicus, en winnaar van de Spinozapremie 2022, over de ontwrichting die ons te wachten staat.

Burgerlijke ongehoorzaamheid staat historisch gezien bijna altijd aan het begin van de reparatie van een fundamenteel democratisch tekort en de verdediging van fundamentele mensenrechten. Uit de geschiedenis van burgerlijke ongehoorzaamheid kunnen we leren hoe toekomstige generaties acties als die van XR waarschijnlijk zullen beoordelen. Inmiddels wordt Martin Luther King Jr. herinnerd als de man die zijn ‘I have a dream’ toespraak hield in Washington D.C. en een nieuw tijdperk inluidde. Toch had in 1966 – drie jaar na die beroemde toespraak – 63 procent van de Amerikanen een negatief beeld van hem. Met het verstrijken van de tijd is hij een van de meest gerespecteerde politieke figuren in de Amerikaanse politieke geschiedenis geworden.

Lees ook: Ruim 1.500 XR-demonstranten aangehouden bij klimaatprotest op de A12

In 2011 had 94 procent van de Amerikanen een positief beeld van hem. Hetzelfde soort historische herwaardering vindt plaats bij andere politieke contexten waar burgerlijke ongehoorzaamheid een rol speelde in de strijd voor rechtvaardigheid, van Gandhi’s campagne voor een onafhankelijk India, de acties van de suffragettes voor vrouwenkiesrecht tot de anti-apartheidsstrijd in Zuid-Afrika.

Via burgerlijk ongehoorzame acties eisen dat de regering en, voor zover dit nog niet wettelijk is vastgelegd, het parlement, een einde maken aan de fossiele subsidies is geen toeëigening van illegitieme politieke macht, maar het aanpakken van een gevaarlijk democratisch tekort.

Voor een groot gedeelte is het allang vastgelegd in de wet, zoals blijkt uit de Urgenda-zaak, maar ook voor nieuwe klimaatwetgeving bestaat grote steun onder de Nederlandse bevolking. Uit een recente EU-enquête blijkt dat in Nederland 79 procent van de bevolking voorstander is van een overgang naar schone energie. 66 procent van de ondervraagden vindt dat overheden niet genoeg doen. Bijna tien jaar geleden beloofde de regering om de subsidies voor fossiele brandstoffen af te bouwen. Dit is niet gebeurd, de uitstoot van olie en gas in Nederland is sinds 1990 niet significant veranderd.

Inertie

Zeven jaar na de ondertekening van het akkoord van Parijs en na duizenden legale protestacties door miljoenen mensen over de hele wereld, is de wereldwijde koolstofuitstoot hoger dan ooit. Gezien het decennialange lobbyen en desinformatie verspreiden door de fossiele industrie verbaast het niet dat de formele politieke mechanismen niet reageren. Activisten nemen hun toevlucht tot burgerlijke ongehoorzaamheid om deze inertie te overwinnen.

Als de repressie van klimaatactivisme, in combinatie met de ‘informatie’ van de fossiele industrie nog veel langer vrij spel krijgen kan de brede steun in de bevolking ook weer afnemen. In deze context is burgerlijke ongehoorzaamheid niet alleen een gerechtvaardigd, maar ook politiek onontbeerlijk middel.