Eieren van hobbykippen uit Sliedrecht zijn vervuild met PFAS van Chemours

De kippen van Marco leggen goed. De veertiger deelt een kippenhok met zijn buren op het braakliggende landje achter zijn huis. Vanaf zijn keukentafel kijkt de geboren Sliedrechter uit op de teflonfabriek van Chemours in Dordrecht, aan de andere kant van de Merwede. In 2018 kwam het advies om geen groente en fruit uit eigen tuin te eten in de directe omgeving van de fabriek, vanwege vervuiling met PFAS. Sindsdien eet het gezin van Marco , uit voorzorg ook geen eieren meer.

NRC verzamelde dit voorjaar meer dan veertig eieren van negen particulieren en boeren in een straal van zes kilometer rond de teflonfabriek en liet ze analyseren op PFAS door een laboratorium van de Vrije Universiteit in Amsterdam. PFAS zijn een verzameling chemische stoffen die veel worden gebruikt door de chemische industrie, die nauwelijks afbreken en giftig kunnen zijn. De stoffen verlagen de weerstand en zijn in hoge concentraties kankerverwekkend.

Het eten van eieren van scharrelkippen rondom chemische fabrieken draagt volgens internationaal onderzoek bij aan een ongezond hoge concentratie PFAS in het bloed van omwonenden. In Nederland is het voor het eerst dat er rondom een fabriek onderzoek is gedaan naar PFAS-vervuiling van eieren. Ondanks meerdere signalen over het gevaar van besmette eieren hebben overheidsinstanties als het RIVM dit nog niet onderzocht.

Het eten van eieren van scharrelkippen rondom chemische fabrieken draagt volgens internationaal onderzoek bij aan een ongezond hoge concentratie PFAS in het bloed van omwonenden

Marco, die vanwege privacyredenen niet met zijn achternaam in de krant wil, blijkt zich terecht zorgen te maken: de eieren van hobbykippen uit de omgeving Sliedrecht en de Alblasserwaard bevatten vaak zulke hoge concentraties PFAS dat het eten ervan de gezondheid kan schaden. Belangrijke bron van de PFAS in Sliedrechtse eieren is de teflonfabriek Chemours uit Dordrecht. Die loosde decennialang grote hoeveelheden PFAS in de omgeving terwijl het wist dat de stoffen schadelijk waren, bleek in juni uit een uitzending van Zembla. Vrijdagochtend moet het bedrijf zich daarover verantwoorden in een hoorzitting in de Zuid-Hollandse Provinciale Staten.

Een half eitje per week

In eieren uit vijf van de negen locaties zitten te veel PFAS. Die eieren overschrijden de Europese voedselnormen voor PFAS. Het eten van één ei per week zou op deze plekken al de gezondheid kunnen schaden, blijkt uit het onderzoek van NRC. De PFAS in de eieren uit drie van de negen locaties zijn rechtstreeks te herleiden tot PFAS-uitstoot van Chemours: er zitten soorten PFAS in die de fabriek in het verleden uitstootte.

In de tuin van Marco, gelegen aan de dijk en recht tegenover de fabriek, zijn de eieren afgelopen voorjaar het zwaarst vervuild. Door het eten van een half eitje per week zou een volwassen man al meer PFAS binnenkrijgen dan volgens de Europese richtlijnen gezond is. Kinderen van vier krijgen met het eten van één eitje per week twintig keer meer PFAS binnen dan veilig is.

Meeste PFAS in ei van vrijlopende hobbykip dichtbij Chemours

Aantal maal dat PFAS-advies wordt overschreden per ei per locatie

Zorgelijke overschrijding PFAS-advies bij gemiddelde eiconsumptie

Aantal maal dat PFAS-advies (4,4 ng/week/kg lichaamsgewicht) wordt overschreden bij gemiddelde eiconsumptie door persoon met gemiddeld lichaamsgewicht (locatie, afstand tot Chemours)

„Kippeneigenaren in de regio Dordrecht zouden er beter aan doen hun kippen binnen te houden”, reageert Jacob de Boer, emeritus hoogleraar omgevingschemie, op de resultaten. „Meer is er niet aan te doen, vrees ik, tenzij de grond waarop de kippen lopen gesaneerd wordt.” Ook Martin van den Berg, emeritus hoogleraar toxicologie, raadt aan de kippen op te hokken en de eieren niet te eten. „Zéker kinderen en zwangere vrouwen niet.” Allebei hebben ze het onderzoek en de berekeningen van NRC geverifieerd.

RIVM of NVWA, de Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit, zouden vervolgonderzoek moeten doen, zeggen de twee toxicologen. De overheid, zegt Van den Berg, „zou haar verantwoordelijk moeten nemen en systematisch onderzoek moeten doen naar andere landbouwproducten uit deze regio: melk, kaas, vlees”.

Pizzadozen en tapijtreinigers

Marco maakte zich eigenlijk nooit zo veel zorgen over Chemours. Toen hij opgroeide was hij meer bezorgd over de naastgelegen afvalverwerker. Die kon je ruiken. Als je erlangs fietste, werd je vies van de condenswolk die uit de schoorstenen kwam. Pas de laatste jaren is hij anders naar die fabriek van Chemours gaan kijken. Begin dit jaar is hij met zijn gezin pal tegenover Chemours komen wonen. Hij is een geboren Sliedrechter, woonde nooit ergens anders, z’n vrienden en familie wonen hier – hij wil er nooit meer weg. Bovendien: het uitzicht is prachtig. Vanaf de bank in de woonkamer kijk je zo uit over de Merwede, met de langsvarende schepen. Én met aan de overkant het grote fabrieksterrein van Chemours.

Chemours maakt PFAS: wondermiddelen die voorkomen dat eten aanbakt in de pan en water van regenjassen laat afdruipen. Ze zitten in pizzadozen, in brandblusschuim, in tapijtreinigers en in tal van andere alledaagse gebruiksvoorwerpen om die water- en vuilafstotend te maken. Aanvankelijk onder de naam DuPont produceert de fabriek vanaf begin jaren zestig in Dordrecht grote hoeveelheden van de chemische stoffen, die vorm en vaart geven aan de oprukkende consumptiemaatschappij.

PFAS zijn tegenwoordig óveral: in het water, in de lucht, in de grond, in het voedsel, in dieren en in mensen. Fabrieken wereldwijd hebben tonnen PFAS uitgestoten en geloosd. De stoffen breken niet af en worden forever chemicals genoemd.

Kippeneigenaren in de regio Dordrecht kunnen beter hun kippen binnenhouden

Jacob de Boer emeritus hoogleraar omgevingschemie

Er zijn duizenden verschillende soorten PFAS. De stoffen PFOA en PFOS behoren tot de giftigste. Bij een hoge blootstelling kunnen ze nier- en teelbalkanker veroorzaken; in lage concentraties schaden ze de lever en het immuunsysteem en verhogen ze het cholesterolgehalte. Kinderen met veel PFOA en PFOS in hun bloed maken minder antilichamen aan, waardoor ze eerder ziek kunnen worden en vaccins minder goed werken. Overal in Nederland krijgen mensen gemiddeld al zo veel PFAS binnen dat hun gezondheid wordt geschaad, stelde het RIVM in 2022 vast.

De schadelijke effecten van PFAS worden rond de eeuwwisseling voor wetenschappers duidelijk. Al in 2002 meten Amerikanen in eieren van wilde vogels rondom PFAS-fabrieken hoge waarden van de chemische stoffen. Een paar jaar later constateren Chinese onderzoekers dat PFAS ook in kippeneieren terechtkomen. In de Chinese stad Hubei, waar chemiemultinational 3M PFAS fabriceert, zitten de eieren vol met de stoffen. In 2011 waarschuwen Belgische onderzoekers dat het eten van eieren door omwonenden van de 3M-fabriek in Zwijndrecht de gezondheid kan schaden. Eén onderzochte man krijgt via de PFAS-eieren zelfs 330 procent van zijn dagelijkse, als gezond aangemerkte hoeveelheid PFAS binnen. De veilige norm ligt op dat moment nog 16.000 keer hoger dan vandaag. De eieren zijn dus PFAS-bommetjes.

De ‘besmettingsroute’ is volgens de Belgische onderzoekers duidelijk: fabrieken stoten PFAS uit die neerdalen op de bodem. Kippen pikken en woelen in die vervuilde bodem, op zoek naar wormen, zaden en torren en drinken tegelijkertijd vervuild water. Vervolgens leggen ze vervuilde eieren die door mensen worden gegeten. Toch doet de Nederlandse overheid nooit onderzoek naar de PFAS-gehalten in eieren van hobbyhouders.

Gevaarlijke waarden

Chemours stopt in 2012 met het fabriceren en uitstoten van PFOA, een giftige vorm van PFAS die vanaf 2013 wordt verboden in Europa. Het duurt tot 2016 voordat het RIVM concludeert dat omwonenden jarenlang werden blootgesteld aan te hoge uitstoot van deze giftige stof. Ze hoeven zich overigens geen zorgen te maken, zo tempert het gezondheidsinstituut meteen de zorgen: de risico’s voor de volksgezondheid lijken klein.

Dat geloof kantelt als het AD het bloed van twee omwonenden laat testen en véél hogere en gevaarlijke PFAS-waarden vindt dan het RIVM had voorspeld. Zij zijn niet alleen, dat blijkt als het RIVM in 2017 meer omwonenden test. Zij hebben véél meer PFAS in hun bloed dan andere Nederlanders.

Over een mogelijk verband met eieren komt ook een direct signaal binnen bij het RIVM – in een onderzoek waar het zelf om vroeg. Als de GGD naar aanleiding van het bloedonderzoek omwonenden met hoge bloedwaarden uit Sliedrecht in 2017 ondervraagt, blijkt dat de meeste óók vaak eieren van hun eigen kippen eten.

Voor het RIVM is het geen aanleiding om eieren nader te onderzoeken. Een van die onderzoeken die het instituut wel uitvoert, richt zich op de moestuintjes die veel omwonenden hebben. Gezondheidsnormen worden niet overschreden, maar het RIVM waarschuwt wel om „niet te vaak of te veel” voedsel te eten uit moestuinen binnen een straal van één kilometer van de fabriek. Eieren worden niet getest.

Waarom niet? „Het RIVM werkt opdrachtgestuurd”, laat een woordvoerder weten. „We hebben nooit de vraag gekregen een onderzoek naar hobby-eieren uit te voeren.” Het RIVM heeft mogelijk verhoogde concentraties van PFAS in hobby-eieren wel „ter sprake gebracht” in diverse overleggen.

Ondanks meerdere signalen over het gevaar van besmette eieren, hebben overheidsinstanties als het RIVM geen onderzoek gedaan

De NVWA doet wel een test, in 2019. Uit het oogpunt van voedselveiligheid wordt rondom Chemours en een coatingfabriek in Helmond boerderijvoedsel getest. Zeven jaar nadat Chemours stopte met het fabriceren en uitstoten van PFOA wordt die stof nog teruggevonden in allerlei zuivelproducten, hoewel de meeste normen niet worden overschreden. Maar het onderzoek is klein: de NVWA test slechts één ei.

In België worden eieren wel systematisch onderzocht. Uit bevolkingsonderzoek in 2021 blijkt dat het eten van eigen eieren rondom de 3M-fabriek in Zwijndrecht sterk samenhangt met de hoge bloedwaarden van omwonenden. Meer nog dan het eten van eigen groente of fruit. De Vlaamse regering roept begin die zomer op om binnen een straal van vijf kilometer rond de fabriek geen eigen eieren meer te eten. Een ‘no regret-maatregel’ wordt zo’n advies genoemd. Vervolgonderzoek bevestigt dat de eieren rondom 3M bomvol PFAS zitten. Ze kunnen een gevaar zijn voor de volksgezondheid, stellen de onderzoekers.

Die waarschuwingen bereiken Nederland niet. Eind 2021 herhaalt het RIVM het moestuinonderzoek, omdat de Europese gezondheidsadviezen strenger zijn geworden. Het instituut roept op in Sliedrecht helemaal niet meer uit moestuinen te eten. Maar opnieuw ontbreken de scharreleieren, die volgens Belgisch onderzoek flink bijdragen aan de ongezond hoge PFAS-waarden van omwonenden. Sliedrechter Marco weet niettemin genoeg: hij en zijn gezin eten geen eieren meer.

GenX

Dus hoe zit het precies met de PFAS-waarden in de eieren uit de omgeving van Chemours?

Een industriële pluimveesector ontbreekt in de regio, maar er zijn genoeg hobbykippenhouders. Je vindt ze aan de dijk in Sliedrecht, in de dorpen van de Alblasserwaard en in twee moestuincomplexen. Bewoners eten de eieren vaak zelf, of delen ze met buren. Ook op kinderboerderij de Bolderhoeve van zorginstelling ASVZ, waar mensen met een beperking onder begeleiding werken, worden de eieren gegeten.

De adviezen over de maximaal veilige hoeveelheid PFAS zijn strenger geworden. NRC vergeleek de gevonden PFAS-gehalten met de innamegrens die het RIVM en de Europese voedselautoriteit EFSA nu als veilig ziet: 4,4 nanogram (miljardste gram) PFAS per kilogram lichaamsgewicht per week. Daarnaast vergeleek NRC de PFAS-waarden met een Europese norm voor eieren in de commerciële verkoop, ingegaan in januari 2023, van 1,7 nanogram PFAS per gram.

Het lab van de VU meet véél PFAS in de eieren: uit vijf van de negen locaties meer dan de norm. Op diezelfde vijf locaties zou een volwassene die twee eieren per week eet, het Nederlandse gemiddelde, al meer PFAS binnenkrijgen dan gezond is. Voor kinderen is de overschrijding vele malen groter, zelfs wanneer je ervan uitgaat dat kinderen maar één eitje per week eten: kinderen zijn gevoeliger voor PFAS.

Het lab analyseerde individuele PFAS. De giftige stof PFOA komt het meest voor in de eieren onder de rook van Chemours – al gebruikt de fabriek de stof sinds 2012 niet meer. Maar PFOA breekt nauwelijks af, dus de vervuiling blijft.

Dicht bij Chemours treft het lab ook de chemische stof GenX aan in de eieren, in lage concentraties. „Dat wijst natuurlijk op Chemours”, zegt emeritus hoogleraar toxicologie De Boer. Na het PFOA-verbod stapte Chemours in 2012 over op GenX voor de productie van teflon. Die chemische stof, zegt De Boer, „verlaat het menselijk lichaam na circa 48 uur. Veel sneller dan PFOA, dat jaren in ons lichaam blijft zitten”.

Chemicus Sicco Brandsma van de VU, dat de eieren voor NRC analyseerde, was verbaasd GenX te meten. GenX hoopt in veel mindere mate op in mens en dier dan PFOA. „Het kan betekenen dat de kippen toch continu worden blootgesteld aan GenX.”

Er zijn ook locaties waar vrijwel geen PFAS in de eieren worden aangetroffen: de drie kinderboerderijen. Als NRC daar half mei eieren ophaalt, zitten de kippen nog opgehokt vanwege de vogelgriep. Ze worden gevoerd met granen, zaden en legkorrels.

Maar vanaf begin juli mogen de kippen na tien maanden ophokplicht weer scharrelen. Dat heeft direct effect, blijkt uit eieren van kinderboerderij Bolderhoeve, hemelsbreed een kilometer van Chemours, die NRC eind juli ophaalde en liet analyseren. Op 6 juli, de laatste ophokdag, bevatten de eieren 0,08 nanogram PFAS per gram ei. In elf dagen tijd neemt dat met een factor veertig toe, tot 3,4 nanogram – twee keer zoveel als de veilige norm. „Verbijsterend hoe snel dat omhooggaat”, reageert toxicoloog Van den Berg. En ook in deze eieren werd na 6 juli GenX aangetroffen.

Chemours wil niet op de bevindingen van NRC reageren. Het bedrijf zegt dat het onvoldoende inzicht in de onderzoeksgegevens heeft voor een gefundeerde reactie. Een woordvoerder noemt de conclusies „niet te rijmen met die van de NVWA” – het onderzoek waarin één ei werd onderzocht. Het bedrijf laat verder weten dat de uitstoot van PFOA ruim tien jaar geleden is gestopt en dat de uitstoot van GenX de laatste jaren met 99 procent is verminderd.

Ook eieren van twee particulieren uit de Alblasserwaard bevatten meer PFAS dan gezond is. Anders dan in Sliedrecht zit er hoofdzakelijk PFOS in de eieren, en een beetje PFOA. De teflonfabriek van Chemours ligt vijf kilometer verderop en stootte geen PFOS uit. Mogelijk is het PFOS in de regio afkomstig van afvalverbrandingsinstallaties, opperden onderzoekers van TNO en de Universiteit Utrecht onlangs op basis van bodemonderzoek in de Alblasserwaard. Bovenwinds zijn er drie te vinden: in Dordrecht, Moerdijk en Rotterdam.

De minste PFAS zaten in eieren uit een automaat langs de weg in Wijngaarden, op zo’n vijf kilometer van de fabriek. Die is van een boer met een dozijn kippen. De boerin vertelt aan de telefoon dat ze de automaat aanvult met eieren afkomstig van buiten de regio. Het is niet meer met zekerheid te zeggen waar deze eieren vandaan komen. Wat het wel zegt: er hóéft niet te veel PFAS in eieren te zitten.

Massaclaim

De PFAS verdwijnen niet meer, daar hebben Marco en zijn gezin zich al bij neergelegd. Het enige wat ze nog willen: Chemours ter verantwoording roepen en duidelijke voorlichting door de overheid. Decennialang hebben omwonenden eieren gegeten met waarschijnlijk ongezond veel PFAS. Gifeieren dus. Decennialang ook wist het bedrijf al dat PFAS gevaarlijk was.

„Ik blijf hier wonen”, zegt Marco in zijn woonkamer, „dus ik zal de vervuiling moeten accepteren. Maar wat ik niet accepteer, is dat als blijkt dat deze stoffen bewust zijn uitgestoten, de schuldigen niet verantwoordelijk worden gehouden. En we moeten geïnformeerd worden door een deskundig overheidsorgaan over wat we wel en niet kunnen doen in onze tuinen en met onze dieren.” Marco sloot zich recent aan bij de massaclaim van advocaat Bénédicte Ficq tegen het bedrijf.

Buurtgenoten blijven wel eten uit eigen tuin – ook de eieren, de kippen leggen zo goed. Een vrouw vertelt aan de deur dat ze laatst een kilo snijbonen kreeg uit de tuin van de buren. Ja, ook haar zoontje van negen maanden at ze. Lekker PFAS-prakje, zei haar man, sardonisch.

Hoe ongezond de eieren precies zijn, was en is uit dit verkennend onderzoek onmogelijk vast te stellen; het is immers niet bekend hoeveel mensen, hoeveel eieren hebben gegeten sinds Chemours eind jaren zestig PFOA begon uit te stoten. Feit is nu wel dat de consumptie van hobby-eieren zeker bijdroeg aan de toch al extreme concentraties PFAS die omwonenden binnenkregen – jaar in jaar uit.

Feit is óók, zegt toxicoloog Martin van den Berg, dat „het eten van deze eieren extra schade oplevert voor de volksgezondheid, met name voor kinderen”. Hoeveel is moeilijk vast te stellen. Rondom Chemours is sowieso weinig gezondheidsonderzoek gedaan. De enige studie ging over kanker. In 2019 concludeerde de GGD dat in Sliedrecht die ziekte meer voorkwam dan verwacht. De aan PFAS gelinkte testikel- en nierkanker werden níét vaker gevonden. Meer bevolkingsonderzoek is nog steeds niet gedaan, ook niet naar eventuele verzwakking van de immuniteit, verhoogd cholesterolgehalte of leverproblemen – andere effecten van een te hoge PFAS-inname.

Ik blijf hier wonen, dus ik zal de vervuiling moeten accepteren. Maar wat ik niet accepteer, is dat als blijkt dat deze stoffen bewust zijn uitgestoten, de schuldigen niet verantwoordelijk worden gehouden

Marco hobbyistische kippenhouder

Van den Berg vindt het wrang dat de overheid het heeft nagelaten om gezondheidsrisico’s van PFAS daar in kaart te brengen en zo haar burgers te beschermen. „Iedereen wijst naar de industrie. Natuurlijk is die direct verantwoordelijk voor de uitstoot. Maar ook een wegkijkende overheid heeft schuld aan de huidige PFAS-problematiek. In 2000 kwamen de eerste signalen dat PFAS in bloed en visproducten zaten en dat dat mogelijk schadelijk was voor de volksgezondheid. Meer dan vijftien jaar lang hebben de Nederlandse en Europese overheden deze informatie genegeerd.”

De gemeenten Dordrecht, Sliedrecht, Papendrecht en Molenlanden willen dit najaar PFAS in eieren uit het gebied laten onderzoeken. Ingenieursbureau Arcadis gaat het onderzoek uitvoeren, niet het RIVM.