Oorlog versnelt Russische gang naar een ‘soeverein internet’

Website voor website en app voor app probeert Rusland het binnenlandse internet onder controle te krijgen. En dat lukt. Facebook, Instagram en X/Twitter zijn sinds vorig jaar al niet meer beschikbaar voor de reguliere Russische consument. Sinds deze maand worden ook VPN’s – de afkorting van virtual private network, een manier om strenge regionale beperkingen te omzeilen – stuk voor stuk geblokkeerd en verboden.

„Het internet staat onder totale censuur”, zegt Michail Klimarjov, hoofd van OZI, de Russische Gemeenschap voor de Verdediging van het Internet. Zijn organisatie opereert in ballingschap. „Soms handelt Rusland op het niveau van China, soms is het strenger.” De websites van onafhankelijke media zoals Novaja Gazeta, Meduza en The Moscow Times zijn geblokkeerd, net als die van vele blogs en internationale nieuwssites.

Al in 2019, met de ondertekening van de wet voor het ‘soevereine internet’, werd duidelijk dat het Kremlin Rusland op den duur los wilde koppelen van het wereldwijde web. Door journalisten werd het destijds gekscherend het inter-njet genoemd. Hoewel het Russische internet nog altijd niet volledig soeverein is, heeft de oorlog dit proces wel in een stroomversnelling gebracht.

Lees ook: Russen hebben nauwelijks nog toegang tot onafhankelijke informatie door blokkade Facebook en Twitter

Niet alleen het Kremlin is namelijk bezig met het afkoppelen van Rusland. In de golf van westerse represailles voor de inval besloten drie grote internetproviders die onderdeel uitmaken van de ruggengraat van de internationale internetverbindingen, Rusland te ontkoppelen. Ook Google, Apple, Samsung, Microsoft, Meta, Netflix en vele andere bedrijven besloten uit eigen beweging hun werkzaamheden in Rusland te beperken of op te schorten.

Buiten de sanctiepakketten

Natalia Krapiva van digitale burgerrechtenorganisatie Access Now ziet het met lede ogen aan. Haar organisatie heeft succesvol gelobbyd om digitale dienstverlening buiten de internationale sanctiepakketten te houden. „Maar dat weerhoudt individuele bedrijven er niet van om eenzijdig actie te ondernemen”, zegt Krapiva. „Elke maand is er wel een platform dat zegt dat ze hun diensten stopzetten in Rusland. We proberen ze dan duidelijk te maken dat hun dienstverlening niet onder de sancties valt.”

Maar de bedrijven zijn risicomijdend, stelt Krapiva. „Ze willen hier niet mee te maken hebben, ze willen de wet niet bestuderen. Ze willen gewoon alle contact met Rusland afsnijden. Dat is naast de repressie van de regering echt een gigantisch probleem.”

Elke maand is er wel een platform dat zegt dat ze hun diensten stopzetten in Rusland

Natalia Krapiva digitale burgerrechtenorganisatie Access Now van het Internet

Access Now ziet vrije internettoegang als „een essentieel onderdeel van mensenrechten”, omdat de bevolking online informatie kan vinden over de directe omgeving, onderwijs en medische zaken. Bovendien kunnen burgers „via het web contact maken en besluiten zich vreedzaam te verenigen”. Die laatste toepassing van het internet is vermoedelijk juist wat het Kremlin wil tegengaan.

Lees ook: Alles mag op deze app, ook in de oorlog. Maar van wie is Telegram?

Het internet als ‘(sociale) verbinder’ zoals westerse gebruikers dit kennen drijft in Rusland nog op drie boeien: YouTube, Telegram en Google. Deze diensten zijn nog steeds te gebruiken in Rusland.

Eigen achterban

OZI-baas Klimarjov speculeert over de redenen dat deze platforms tot nu toe werden ontzien. Telegram en YouTube worden zowel door pro-Poetin-gebruikers als oppositieleden intensief gebruikt. Als het Kremlin de diensten zou blokkeren, raakt dit ook de eigen achterban. YouTube heeft bovendien een economische functie: bedrijven gebruiken de videodienst om reclames en instructievideo’s en andere beelden mee op hun sites te laten zien.

Waarom Google nog niet is afgeknepen, daar heeft Klimarjov ook een vermoeden over. „Google zit achter het besturingssysteem Android, waar driekwart van de Russische smartphones op draait.”

Apple is opgehouden met het importeren van iPhones naar Rusland en vanuit Rusland kunnen geen aankopen in de App Store meer worden gedaan. Voor een nieuw aangeschafte smartphone kiest daarom bijna 90 procent van de Russische consumenten voor het Google-besturingssysteem Android (verplicht met RuStore installatie – een alternatieve App Store). Moskou zou willen voorkomen dat al deze smartphones op zwart gaan.

Driekwart van de Russische smartphones draait op Android, dus Google kan niet eenvoudig worden geweerd

Rusland zet Google wel onder druk. Begin dit jaar kreeg de tech-gigant een boete van 21,1 miljard roebel (circa 204 miljoen euro) opgelegd omdat Google weigert gehoor te geven aan verwijderingsverzoeken van de Russische staat. OZI-baas Klimarjov ziet het als ordinaire afpersing. „Google wordt gewoon beroofd.”

Zowel Google als forumsite Reddit en Wikipedia kregen deze maand nog boetes opgelegd van 2 tot 3 miljoen roebel (19.000 tot 29.000 euro) omdat ze ‘fake news’ – lees: het Kremlin onwelgevallige informatie – weigeren te verwijderen. Terwijl Reddit en Wikipedia zo’n dwangsom vermoedelijk niet zullen betalen, heeft Google nog wel een bankrekening en activiteiten in Rusland en moet het bedrijf gewoon betalen, zegt Klimarjov. Rusland gaat in het uitkleden van het wereldwijde web zeer precies te werk. De autoriteiten gebruiken niet alleen blokkades, het kanaliseren van internetgebruikers gaat samen met allerlei informatiecampagnes. Zo zijn er reclames die wantrouwen over VPN’s wekken. Er is een propagandavideo waarin een barman plotseling alles over een klant weet, omdat die via een VPN zou hebben zitten surfen. Dat is niet hoe VPN’s werken, maar hoe ze wel werken is ingewikkeld uit te leggen, dus argwaan is snel gewekt.

Replica van YouTube

Facebook werd al eerder in diskrediet gebracht als een gevaar voor Russische gebruikers, nadat het bedrijf berichten toestond waarin werd opgeroepen tot geweld tegen Russische militairen in Oekraïne. Dat werd door Moskou uitgelegd alsof Facebook oproepen tot het doden van alle Russen toestond.

Lees ook: ‘Pedofilie bestrijden? Nee, Poetin wil met internetregels critici de mond snoeren’

Russische socialemediagebruikers worden door de overheid aangemoedigd om Russische alternatieven zoals VKontakte en Odnoklassniki te gebruiken. Deze staan onder controle van de Russische autoriteiten.

Vorige week dook plotseling een Russische kopie op van YouTube die afkomstig was telecombedrijf Rostelecom – waarvan de staat grootaandeelhouder is. Op de site stonden alle Russischtalige YouTubekanalen, inclusief de pagina’s van oppositiepoliticus Navalny. IT-specialisten verklaarden daarop dat Rusland mogelijk werkt aan een Russische replica van YouTube, die precies op de populaire videostreamingsdienst lijkt, maar waarbij het Kremlin wel invloed kan uitoefenen op welke video’s te zien zijn.

Als nieuws over een Russische tegenslag zich verspreidt via Telegram en YouTube, dan trekt het Kremlin de stekker eruit

Michail Klimarjov Russische Gemeenschap voor de Verdediging van het Internet

Beide experts denken dat de dagen van YouTube en Telegram in Rusland geteld zijn. Klimarjov: „De snelheid waarmee deze diensten worden afgeknepen, hangt samen met de gebeurtenissen in Oekraïne. Als nieuws over een Russische tegenslag zich verspreidt via Telegram en YouTube, dan trekt het Kremlin de stekker eruit.”

Maar het zal Rusland niet lukken om het internet helemaal aan banden leggen, denkt Natalia Krapiva van Acces Now. „Kijk naar Iran, dat land heeft hier veel ervaring mee. Daar zie je dat elke ochtend mensen weer wakker worden, hun computer aanzetten en kijken met welk gereedschap ze vandaag het vrije internet op kunnen. Het is een kat-en-muisspelletje.”

Klimarjov is minder optimistisch: „Als Rusland de kant opgaat van Noord-Korea, dan wordt het een erger probleem dan daar. Wij zijn groter. Rusland heeft veel meer middelen, en een goede computer-ingenieursopleiding. Als je dat allemaal inzet, boek je resultaat.”